Manuscript ID : arch-49048 Visit : 76 Page: 23 - 44

Article Type: Original Research

Analysis of Strategies for the Development of the Tourism Industry in the City of Hamedan Using the SWOT Model

Subject Areas :

Ebrahim molavi ¹ , Elnaz Ebrahimi pourfar ² , Mahsa Zende pak ³

1 - Faculty Member, Department of Urban Design, Abo-Ali Sina University, Hamedan, Iran.
2 - Bachelor’s Student in Urban Planning, Abo-Ali Sina University, Hamedan, Iran.
3 - Bachelor’s Student in Urban Planning, Abo-Ali Sina University, Hamedan, Iran.

Received: 2024-05-26 Accepted : 2024-09-02 Published : 2024-10-26

Keywords: Spatial Analysis, Tourism Industry, Tourism Development, SWOT Analysis.,

Abstract :

The rapid urban expansion and unchecked population growth have led to various challenges. Urban tourism, particularly for developing countries like Iran, serves as an economic advantage to accelerate the development process. Given that the city of Hamedan holds significant potential as a major tourist attraction, this study aims to investigate, identify, and analyze the parameters influencing urban tourism development, assess the strengths, weaknesses, opportunities, and threats (SWOT) in tourism, and propose strategies to enhance the tourism industry in Hamedan.The research methodology employed a combination of field and analytical approaches. In the first phase, research hypotheses and indicators were distributed via questionnaires among 355 tourists, and their correlations were analyzed using Spearman's test in SPSS software. The questionnaire's validity was established as face validity, and reliability was assessed using Cronbach's alpha, resulting in values of 0.70 for the first hypothesis, 0.68 for the second, and 0.73 for the third. The results revealed no significant relationship between the development of Hamedan's tourism industry and the indicators of the first hypothesis. Additionally, the third hypothesis, suggesting low satisfaction among tourists with urban services in Hamedan, was rejected. However, the second hypothesis, which posited a significant relationship between the integration of tourism organizations and the development of Hamedan’s tourism, was confirmed. In the second phase, the SWOT analysis and the internal and external factors matrix (IEFM) were used to propose strategies for improving Hamedan’s tourism status. Subsequently, the strategies were prioritized using the QSPM method. The results indicate that attracting private sector investments to enhance accommodation and recreational infrastructure and leveraging the city’s rich historical, cultural, and natural attractions are among the most significant strategies for advancing Hamedan’s tourism industry.

References:

1- امین‌بیدختی، علی‌اکبر؛ زرگر، سیدمجتبی؛ و نظری، ماشااله(1389). آمیخته بازاریابی راهبردی در صنعت گردشگری. تهران: دانشگاه شهید بهشتی. نشریه مطالعات مدیریت راهبردی، شماره 3، 67-49.
dor:20.1001.1.22286853.1389.1.3.3.6
2- آقاجانی، معصومه؛ و فراهانی‌فرد، سعید(2015). گردشگری مذهبی و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی ایران). سیاست‌های راهبردی و کلان، 3(9)، 43-66.‎
3- بيک محمدي، حسن (1379). نگرشي نو بر آثار اقتصادي توسعة جهانگردي با نگاه به ايران. تهران: مؤسسه اطلاعات. فصلنامه اطلاعات سياسي- اقتصادي،1(15)، 253-248.
4- تقوايی، مسعود؛ و اکبری، محمود(1388). مقدمه‌ای بر برنامه‌ريزی و مديريت گردشگری شهری. اصفهان: انتشارات پيام علوی.
5- حيدري چيانه، رحيم(1382). ارزيابي برنامه¬ريزي صنعت توريسم در ايران. رسالة دکتري. دانشگاه تبريز. تبریز.
6- خاکساري، علي(1382). نقش برنامه‌ريزي و توسعه گردشگري پايدار. مجموعه مقالات بررسي سياست‌ها و برنامه‌هاي توسعه جهانگردي در جمهوري اسلامي ايران. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبايي و سازمان ايرانگردي و جهانگردي.
7- خلیلی‌خواه، امیر؛ یزدان پور، مرجان؛ و خزائی، زینب(1392). بررسی صنعت گردشگری با تأکید بر گردشگری استان همدان. همایش ملی مدیریت گردشگری. طبیعت‌گردی و جغرافیا. 1(1)، 17-1. همدان: انجمن ارزیابان محیط‌زیست هگمتانه.
8- داس‌ويل، راجر(1384). مديريت جهانگردي. مترجم سيد محمد اعرابي و داود ايزدي. تهران: انتشارات دفتر مطالعات فرهنگي و پژوهش¬ها.
9- رنجبر، محمدحسین؛ باقری، مهدی؛ و خداوردیان، انسیه(1395). تجزیه و تحلیل راهبردها و ارائه راهکارهای توسعه گردشگری شهر همدان با استفاده از مدل SWOT. قشم: موسسه آموزش عالی قشم. فصلنامه علمی و پژوهشی جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای). 2(2)، 72-55. dor:20.1001.1.22286462.1395.6.2.4.9
10- سرایی، محمدحسین؛ و شمشیری، مسلم(1392). بررسی وضعیت گردشگری در شهر شیراز در راستای توسعه پایدار با استفاده از تکنیک SWOT، اصفهان: دانشکده علوم انساني دانشگاه اصفهان. مجله علمی و پژوهشی جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 24(1)، 88-69. dor:20.1001.1.20085362.1392.24.1.7.2
11- شجاعی، سعید؛ و رجب پور، حسین(2021). رهیافتی برای توسعه خوشه‌های کسب وکار در برنامه هفتم توسعه.‎
12- ضرابی، اصغر؛ محمدی، جمال، فیروزی، محمدعلی؛ و گودرزی، مجید(1390). برنامه‌ریزی توسعه گردشگری با استفاده از مدل SWOT (مطالعه موردی نورآباد ممسنی). اصفهان: مجله تخصصی برنامه‌ریزی فضایی. 1(2)، 24-1.
dor:20.1001.1.22287485.1390.1.2.1.6
13- غازي، ايران(1379). نگرشي تحليلي بر مدل تکامل فضايي در برنامه¬ريزي توسعة گردشگري. اصفهان: مجلة دانشکده ادبيات و علوم انساني دانشگاه اصفهان، 23(22)، 54-41. dor:20.1001.1.22286853.1389.1.3.3.6
14- فاطمي، سيد ابوالحسن(1380). سيماي گردشگري استان همدان. همدان: سازمان ایران‌گردی و جهانگردي استان همدان.
15- قائد رحمتی، صفر(1383). تحليلي بر ساختار شبكه ارتباطي و جاذبه‌هاي مهم گردشگري در بخش مركزي شهر اصفهان. پايان‌نامه کارشناسي ارشد جغرافيا و برنامه‌ريزي شهری. دانشگاه اصفهان. اصفهان.
16- قدمی، مصطفی(1390). ارزیابی و تدوین استراتژی مقصد در چارچوب توسعه پایدار گردشگری (نمونه موردی کلان‌شهر مشهد). معاونت تحقيقات و فناوري دانشگاه اصفهان، اصفهان. فصلنامه مطالعات و پژوهش‌های شهری، 3(9)، 82-59.
17- قورچیان، امیر(2019). بررسی جامعه‌شناختی رابطه ساختار مدیریتی و تغییرات اجتماعی در حوزه گردشگری. مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 61(6).‎ doi:10.22038/mjms.2021.21536
18- محمدی‌ده‌چشمه، پژمان(1396). تحلیل راهبردی تنگناها و فرصت‌های توسعه گردشگری شهری. مطالعه موردی: شهرکرد. دانشگاه خوارزمی. تهران. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال 17(47)، 27-19.
‎ dor:20.1001.1.22287736.1396.17.47.1.3
19- مهدی¬زاده، جواد(1383). مباني و راهکارهاي توسعه گردشگري شهري در ايران. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. مجله مجلس و راهبرد، 44، 152-121.
20- ملکیان، محمود؛ ایزدی، محمد؛ سعید، سبحان؛ و اردکانی، سهیل(2016). اهمیت فضاهای همگانی شهری در توسعه پایدار گردشگری شهری (مطالعه موردی: منطقه یک شهر همدان). علوم و تکنولوژی محیط زیست، 18(3)، 237-255.‎
21- وارثي، حميدرضا(1384). بررسي مسائل و مشکلات توريسم. سمينار اصفهان و جاذبه¬هاي ايرانگردي و جهانگردي، اصفهان.
22- Cleverdon, R. G. (2002). Tourism development in the SADC region: the opportunities and challenges. Development Southern Africa, 19(1), 7-28. doi:10.1080/03768350220123873
23- Eugenio-Martin, J. L., Morales, N. M., & Scarpa, R. (2004). Tourism and economic growth in Latin American countries: A panel data approach (No. 26.2004). Nota di lavoro.
24- Hayllar, B., Griffin, T., & Edwards, D. (2010). City spaces-Tourist places. Routledge.
25- Kim, H. J., & Chen, M. H. (2006). Tourism expansion and economic development: The case of Taiwan. Tourism management, 27(5), 925-933. doi:10.1016/j.tourman.2005.05.011
26- Pearce, D. G. (2001). An integrative framework for urban tourism research. Annals of tourism research, 28(4), 926-946. doi:10.1016/S0160-7383(00)00082-7

Full-Text:

تحلیل راهبرد‌های مؤثر بر توسعه‌ی صنعت گردشگری در شهر همدان

با استفاده از مدل SWOT

ابراهیم مولوی1*، الناز ابراهیمیپورفر2، مهسا زنده پاک3

1- عضو هیئت ‌علمی گروه طراحی شهری دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران. (نویسنده مسئول)

e.molavi@basu.ac.ir

2- دانشجوی کارشناسی مهندسی شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.

elnaz.e.1399@gmail.com

3- دانشجوی کارشناسی مهندسی شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا همدان، ایران.

mahsa.400@gmail.com

تاریخ دریافت: [6/3/1403] تاریخ پذیرش: [12/6/1403]

چکیده

گسترش شتابان شهرها و افزايش بی‌رویه جمعيت موجب بروز مشکلات متعددي شده است؛ لذا گردشگري شهري به‌ویژه براي کشورهاي درحال‌توسعه از جمله ايران يک مزيت اقتصادي است تا از طريق آن بتوان فرآيند توسعه را تسريع بخشید. با عنايت به اينکه شهر همدان ميتواند يکي از کانونهاي جاذب گردشگران به‌حساب آيد، پژوهش حاضر با هدف بررسي، شناخت، تجزیه‌ و تحلیل پارامترهاي مؤثر در توسعه گردشگری شهري، تجزیه‌وتحلیل نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهديدهاي گردشگري و ارائه راهکارها و راهبردهاي توسعه در جهت ارتقاء وضعيت صنعت گردشگري شهر همدان انجام شده است. روش تحقيق در اين پژوهش ترکيبي از روشهاي ميداني و تحليلي است. در فاز اول فرضیات و گویه‌های پژوهش در قالب پرسشنامه بین 355 نفر از گردشگران توزیع شد و همبستگی آن‌ها با استفاده از آزمون اسپیرمن در نرم‌افزار SPSS تحلیل شد. روایی پرسشنامه صوری بوده و پایایی پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ برای گویه‌های فرض اول 7/0، گویه‌های فرض دوم 68/0 و گویه‌های فرض سوم 73/0 محاسبه شده است. نتایج حاکی از آن است که بین توسعه صنعت گردشگری همدان و گویه‌های فرض اول رابطه معناداری وجود ندارد و همچنین فرض سوم پژوهش مبنی بر پایین بودن میزان رضایت‌مندی گردشگران شهری همدان از خدمات ارائه‌شده رد می‌شود؛ اما فرض دوم پژوهش مبنی بر رابطه معنادار بین یکپارچگی سازمان‌های گردشگری و توسعه گردشگری شهر همدان مورد تأیید قرار می‌گیرد. در فاز دوم پژوهش برای ارائه راهبردهای ارتقاء وضعیت گردشگری شهر همدان از تحلیل SWOT و ماتریس عوامل داخلی و خارجی استفاده شد و در ادامه با استفاده از روش QSPM راهبردها اولویت‌بندی شدند. نتایج نشان می‌دهد جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی جهت تقویت زیرساخت‌های اقامتی، رفاهی و استفاده از ظرفیت‌های غنی تاریخی، فرهنگی و جاذبه‌های طبیعی از جمله مهم‌ترین راهبردهای ارتقاء صنعت گردشگری همدان به شمار می‌رود.

واژگان کليدي: تحلیل فضایی، صنعت گردشگری، توسعه گردشگری، تحلیل SWOT.

1- مقدمه

صنعت گردشگری پس از نفت و خودروسازی سومین فعالیت پربازده محسوب می‌شود و اقتصاد بسیاری از کشورها تا حد قابل‌توجهی به این صنعت و فعالیت وابسته است. علاوه بر این هم مزیت‌های فعالیت‌های گردشگری و جذب توریست به مزیت‌های اقتصادی و درآمدزایی آن خلاصه نمی‌شود و دستاوردهای مهم دیگری از جمله تبادل و تعاملات فرهنگی و اجتماعی را هم در پی خواهد داشت و قاعدتاً می‌تواند به توسعه پایدار جامعه کمک کند. گردشگری یکی از پویاترین فعالیت‌های اقتصادی عصر حاضر است که نقش مهمی در توسعه پایدار محلی ایفا می‌کند. این صنعت از طریق ترکیب و به‌کارگیری هم‌زمان منابع داخلی و خارجی، منافع اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و فرهنگی زیادی را به دنبال دارد. مطالعات نشان ميدهد به ازاي هر نفر گردشگر شهري سه گونه شغل ايجاد ميشود و همدان به‌عنوان پايتخت تاريخ و تمدن كهن ايران زمين با جاذبههاي دلنواز تاريخي، فرهنگي و اكوتوريسم جزء مناطق داراي موقعيتهاي وي‍ژه جذب گردشگران است (امین بیدختی و همکاران، 1389).

قرارگيري بيشتر آثار و جاذبههاي توريستي در محدود مركزي شهرهاي تاريخي منافعي چون حفاظت و مرمت بافتها و آثار تاريخي را به همراه دارد، اما فشار بیش‌ازحد توريسم شهري در اينگونه شهرها، به‌خصوص در برخي شهرهاي بزرگ توريستي مشكلات عديدهاي را به وجود می‌آورد. اين موضوع به‌خصوص در شهر تاريخي و فرهنگي همدان كه بافت سنتي آن در مركز شهر قرار گرفته است باعث ميشود خدمات‌رسانی براي ساكنان شهر مشكل شود و قرارگيري مراكز توريستي در بافت سنتي و فشار توريسم، اين مشكل را دو چندان ميكند (ملکیان، ایزدی و اردکانی، 2016).

گردشگری به‌عنوان فعالیتی ترکیبی مستلزم مشارکت بخش‌های مختلف جامعه است و آثار گسترده را نیز بر جای خواهد گذاشت. به همین دلیل نیازمند برنامه‌ریزی و هماهنگی است تا به دست‌اندرکاران صنعت گردشگری کمک نماید در یک فرایند نظام‌مند پیوسته و علمی بهترین وسیله برای توسعه گردشگری در یک منطقه را مشخص نموده و این راهکارها را در مسیر توسعه سایر بخش‌های اقتصادی قرار دهند. ازاین‌رو تجزیه‌وتحلیل پارامترهای مؤثر در توسعه صنعت گردشگری و تجزیه‌وتحلیل نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و چالش‌های گردشگری جهت ارائه راهبردهای توسعه این صنعت اهمیت می‌یابد (امین بیدختی و همکاران، 1389).

دراین‌بین شهر همدان با دارا بودن جاذبه‌های گردشگری فراوان می‌تواند به یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری تبدیل شود که این امر مستلزم برنامه‌ریزی جامع و تدوین راهبردهای مناسب در راستای توسعه گردشگری شهری است. ازاین‌رو شناسایی نقاط قوت و ضعف و فرصت‌ها و چالش‌های صنعت توریسم همدان ضرورت می‌یابد. اهداف پژوهش حاضر بررسي، شناخت و تجزیه‌وتحلیل پارامترهاي مؤثر در توسعه پايدار توريسم شهري همدان، تجزیه‌وتحلیل نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهديدهاي گردشگري شهر همدان و ارائه راهکارها و راهبردهاي توسعه در جهت ارتقاء وضعيت صنعت گردشگري شهر همدان به شمار می‌رود. فرضیاتی که در این پژوهش درصدد بررسی آن‌ها هستیم عبارت‌اند از:

· بين مشکلات اقامتي و عدم توسعه گردشگري در شهر همدان رابط معنيداري وجود دارد.

· بين نبودن يکپارچگي ميان سازمانهاي گردشگري و عدم توسعه گردشگري در شهر همدان رابط معني‌داري وجود دارد.

· ميزان رضایت‌مندی گردشگران شهري همدان از خدمات ارائه‌شده در سطح پاييني قرار دارد.

2- مرور مبانی نظری و پیشینه

در حال حاضر به علت وابستگي بيش از حد کشور به صادرات نفت خام، اقتصاد ما در برابر نوسانات قيمتهاي بينالمللي انرژي آسيبپذير است. در چنين اوضاع و احوالي توسعه صنعت گردشگري و به‌تبع آن توريسم شهري يکي از گزينه‌هايي بوده که به‌موازات سياستهاي توسعه صادرات غيرنفتي به‌عنوان راه خروج از بحران پيشنهاد شده است (غازي، 1379). به‌طوری‌که بر اساس ضوابط يونسکو، ايران جزء ده کشور برجسته باستاني، تاريخي و فرهنگي جهان است؛ ولي به‌واسطه ضعف مديريتها سهم اين صنعت کمتر از يک درصد است (بيک محمدي، 1379).

طبق تعريف ارائه‌شده از سوي سازمان جهاني، جهانگردي عبارت است از مجموعه فعاليت‌هاي افرادي که به مکان‌هايي خارج از محل زندگي و کار خود با قصد تفريح و استراحت و انجام امور ديگر، مسافرت مي‌کنند و بيش از يک سال متوالي در آن مکان‌ها نمي‌مانند (داس ويل، 1384). توريسم فعاليتي چندجانبه است که رشد و توسعه آن ارتباط بسيار نزديک و ناگسستني با شمار زيادي از سازمانهاي دولتي و غيردولتي کشور دارد. بنابراين هرگونه هدفگذاري، تعين استراتژيها، خطمشيها و ساير برنامههاي مرتبط بايستي با همکاري و هماهنگي ديگر سازمانها و تشکيلات انجام شود تا قرين موفقيت و اثربخشي باشد. توريسم در چارچوب الگوهاي خاص فضايي به وجود ميآيد و يکي از اين الگوها گردشگري شهري است. گردشگري شهري دسته‌اي از فعاليتهاي اقتصادي با نتايج مهم اجتماعي، اقتصادي و محيطي در شهرهاي ويژه است و صرفاً به فعالیت‌های گردشگران که در شهرها به وجود ميآيد، برنميگردد. بلکه نوع خاصي از توريسم و بخش جدایی‌ناپذیر سنّتي و صحيح زندگي شهري است که گروههاي مختلف گردشگري را بر اساس تنوع مسافرت و انگيزههاي گردشگري به‌سوی خود ميکشاند (تقوايي و اکبري، 1388).

پيرس¹ (2001) بر اين باور است که نواحي شهري مکانهاي مجزّا و پيچيدهاي هستند، چهار مشخّصة عمومي پذیرفته‌شده براي شهرها تراکمهاي فيزيکي بالاي ساختارها، مردم، کارکردها و عدم تجانسهاي اجتماعي و فرهنگي؛ اقتصاد چند کارکردی؛ مرکزيت فيزيکي در درون شبکههاي منطقهاي و درون‌شهری هستند. وقتی‌که شهرها به‌عنوان چنين مکاني مطرح شود، توريسم توسعه پيدا ميکند، اين پيچيدگي به طرز ناگشودني ماهیت توريسم شهري را تشکيل داده و به آن خصوصياتي ميدهد که آن را از انواع توريسم متمايز ميسازد.

امروزه تمام کشورها اعم از توسعه‌یافته و درحال‌توسعه پذيرفتهاند که هر توسعهاي تنها با برنامهريزي امکان‌پذیر است. اين موضوع به‌خصوص در ارتباط با توسعه پايدار بيشتر اهميت مييابد. توسعه گردشگري پايدار به دليل اهميت آن و اثرات بالقوه مثبت و منفي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، سياسي و زیست‌محیطی که ميتواند داشته باشد، بدون برنامه‌ريزي امکان‌پذیر نخواهد بود (خاکساري، 1382).

1-2- چالشهاي گردشگري شهري در ايران

با توجه به مشکلات در زمينه تنگناهای صنعت توريسم مهم‌ترین چالشهای گردشگری شهری عبارت است از:

1-1-2- عدم توجه به استراتژيهاي توسعه

با گذشت چندين دهه از پيروزي انقلاب اسلامي هنوز استراتژي مناسبي در خصوص نحوه جذب و رفتار با گردشگر به‌طور واضح و شفاف تعريف نشده است؛ بر اين اساس فعاليتهاي مربوط به بازاريابي جهانگردي در بازارهاي فرهنگي، زيارتي، سياحتي، ورزشي، درماني، اجلاسها و سمينارها و مسائل تجاري و نمايشگاهي مسکوت مانده و از وضعيت قابل قبولي برخوردار نيست.

2-1-2- نبودن اعتماد و امنيت

امنيت و آرامش را ميتوان مهم‌ترین عامل در جلب گردشگران دانست که بدون آن، ساير شاخصهاي گردشگري نميتوانند ايفاي نقش نماينده و ماهيت وجودي پيدا کنند. براي جذب گردشگران خارجي هميشه مسئله امنيت از اهميت بالايي برخوردار بوده است. با توجه به تحقيق پيمايشي که در سال 1994 انجام شد، 66 درصد از گردشگران معتقد بودند که به هنگام انتخاب کشور يا محل موردنظر، مسئله امنيت را در اولويت اول قرار ميدهند و 62 درصد از مسافراني که به سفرهاي دريايي خارج از کشور ميرفتند، گفتند که هنگام برنامهريزي مسافرت به مسئله امنيت و سلامت محيط اهميت بيشتري قائل هستند (آقاجانی و فرهانی، 2015).

2-1-3- نبودن يکپارچگي ميان سازمانها

فقدان مديريت متمرکز براي سیاست‌گذاری‌های عمده، برنامهريزي، بازاريابي، کنترل و ارزشيابي در سطح کلان، نامشخص بودن حدودوثغور بخشهاي عمومي، خصوصي و نهادهاي کشور در توريسم و مداخلات افراد متفرقه در مسائل توريسم اعم از افراد عادي يا وابسته به نهادهاي گوناگون که در اين مورد مسئوليت ندارند، مشکلات و دشواريهاي سازماني توريسم است (وارثي، 1374).

4-1-2- تبليغات رسانههاي جمعي

بسياري از کشورهايي که از نظر جاذبه‌هاي تاريخي و طبيعي در حد ايران نيستند، با انجام تبليغات توانسته‌اند خود را به‌عنوان مقصد گردشگري به دنيا بشناسانند؛ اما ايران به لحاظ داشته‌هاي تاريخي و طبيعي در رديف ده کشور داراي جاذبه قرار دارد که اگر بخواهد به‌عنوان مقصد گردشگري نيز شناخته شود، علاوه بر فراهم کردن زيرساخت‌هاي لازم بايد به تبليغات گسترده براي معرفي جاذبه‌هاي خود نيز توجه کند. گردشگري در هر جامعهاي دو بعد کلی دارد: يکي بعد مادي و ديگري بعد معنوي. بخش مادي صوري است و به چشم ميآيد و کار هنرمندان خوش‌ذوق جامعه بوده که در آثار باستاني و بناهايي که از گذشته به يادگار مانده، متجلي مي‌شود، اما بخش معنوي مرتبط به آداب‌ورسوم و سنتها و فرهنگ مردم يک سرزمين است. گردشگر بيش از آن‌که بخواهد وجه مادي سرزميني را ببيند، علاقهمند است که با وجه فرهنگي آن آشنا بشود (تقوايی و اکبری، 1388).

2-1-5- ضعف در آموزش و استفاده از نيروهاي انساني غير ماهر

تربيت نيروي انساني که بتواند در مديريت، انتقال اطلاعات و ارائه خدمات از فناوريهاي نوين بهره جويند، اهميت زيادي دارد. ازآنجایی‌که گردشگري رابطه بين مردم است آموزش همگاني اهميت دارد. کمبود راهنمايان تور در اکثر موزهها، بناهاي و جاذبههاي تاريخي به‌منظور معرفي گنجينههاي هنري، فرهنگي و باستاني و ناآشنايي آژانسهاي مسافرتي، کارمندان و کارگران شرکتهاي حمل‌ونقل در شیوه برخورد با گردشگران از مشکلات مطرح در اين زمينه است (شجاعی و رجب پور، 2021).

2-1-6- عدم ارتباط هماهنگ بين بخش دولتي و خصوصي

رشد توريسم شهري به همکاري متقابل بخشهاي خصوصي و دولتي نيازمند است، تفکيک وظايف بخش دولتي و خصوصي در برنامهريزي، سازمان‌دهی، رفع مشکلات بازاريابي، اطلاع‌رسانی و فنّاوری اطلاعات حائز اهميت ويژهاي است. بخش دولتي بايستی به ارائه راهبردها و برنامهريزي اعتقاد پيدا بکند و بخش خصوصي در زمينة انجام خدمات حمل‌ونقل، خدمات اقامتي و غيره فعال شود. سازمان جهاني گردشگري ميتواند در زمينة مديريت توريسم شهري به ايران کمک بکند. به‌هرحال بخش دولتي بايد کار را شروع بکند و ضمن هماهنگي فعاليتها را در بخش خصوصي استقرار دهد (قورچیان، 2019).

7-1-2- مشکلات اقامتي

در حال‌ حاضر بزرگترين‌ معضلي‌ كه‌ كشور در صنعت‌ توريسم‌ و جذب‌ گردشگر با آن مواجه ‌است‌ نبود امكانات‌ اقامتي‌ مناسب‌ و خدمات‌رساني‌ به‌ گردشگران‌ به‌ویژه گردشگران‌ خارجي‌ است. تسهيلات اقامتي از جمله امکانات لازم و زيربنايي گردشگري محسوب ميشود. مشکلات کمي و کيفي اماکن گردشگران مثل هتلها و غيره که علاوه بر نقايص کمي، عمدتاً غیراستاندارد هستند، فقدان اعتبار کافي در اين مورد سنگ پیش پایی است که با حل اين مشکل ميتوان تمام مشکلات صنعت گردشگري ايران را از ميان برد (وارثي، 1374).

2-2- پیشینه

از نیمه دوم قرن نوزدهم مطالعاتي در زمينة توريسم در دانشگاههاي كشورهاي مختلف انجام شده است. از دهة 1970 مطالعات مربوط به توريسم به مفهوم امروزي خود جايگاه خاصي در ميان ساير علوم دانشگاهي به وجود آورده است و تاكنون اين توسعه به نحوي بوده كه امروزه به‌عنوان يك رشته دانشگاهي بسيار مهم مطرح شده است. موضوع توريسم همواره از ديدگاه علوم مختلف دانشگاهي بررسي ميشود كه اغلب به‌صورت يك دانش میان‌رشته‌ای مطرح شده است (حيدري چيانه، 1382).

قائد رحمتي (1383) در مطالعه‌ای با عنوان «تحليلي بر ساختار شبكه ارتباطي و جاذبههاي مهم گردشگري در بخش مركزي شهر اصفهان» به اين نتيجه رسيد كه با توجه به حجم عظيم جابجاييهايي كه در شهر اصفهان از مركز شهر ميگذرد و يا به آن ختم ميشود، ضعف دسترسي و ساختار نامناسب شبكه ارتباطي، تمركزگرايي كاربريها، نارسايي سيستم حمل‌ونقل همگاني، وجود گره‌هاي ترافيكي زياد، ترددهاي زائد و افزايش بيرويه خودرو و موتورسيكلت همگي در عدم توسعه گردشگري شهر اصفهان به‌ویژه بخش مركزي آن تأثير دارند. مهديزاده (1383) در مقاله خود با عنوان «مباني و راهکارهاي توسعه گردشگري شهري در ايران» به اين نتيجه رسيد که گسترش سريع شهرنشيني و تغيير بنيادهاي شيوه زندگي در دنياي معاصر، ضرورت‏ برنامه‏ريزي و مديريت گذران فراغت را به يک معضل اجتماعي، سياسي و قضايي تبدیل کرده است. به همين دليل نحوه پاسخگويي به نيازهاي وسيع فراغتي عامه شهروندان و ساماندهي فضاها و تسهيلات آن‌ها مستلزم به‌کارگیری دانش‏ها و روش‏هاي نوين در برنامه‏ريزي و مديريت شهري است. تقوايي و اکبري (1388) در پژوهشی با عنوان «مقدمهاي بر برنامهريزي و مديريت گردشگري شهري» به اين نتيجه رسيدند که توريسم شهري در کشورهاي توسعه‌یافته پردرآمدترين نوع گردشگري است و نيازمند تضمين اثرات مثبت و کاهش عوارض منفي تا حد امکان است، ازاین‌رو برنامهريزيهاي جامع و راهبردهاي مؤثر مديريتي ضروري مينمايد. قدمی (1390) در مقاله «ارزيابي و تدوين استراتژي مقصد در چارچوب توسعه پايدار گردشگري نمونه موردمطالعه: کلان‌شهر مشهد» به اين نتيجه رسيد که حوزه گردشگری مشهد در راستای توسعه پايدار گردشگری با ضعفهای عميقتری نسبت به قوتها روبه‌رو بوده است. ضرابی و همکاران (1390) در مطالعه‌ای با عنوان «برنامه‌ریزی توسعه گردشگری با استفاده از مدل SWOT در شهرستان نورآباد ممسنی» دریافتند که بین عدم آشنایی گردشگران با جاذبه‌های گردشگری و تعداد گردشگران و همچنین بین کمبود امکانات زیربنایی و توسعه‌نیافتگی صنعت گردشگری در شهرستان ممسنی رابطه معناداری وجود دارد. بالا بودن آستانه آسیب‌پذیری این شهرستان در زمینه انواع مختلف گردشگری و نیازمندی به بازنگری و ارائه سیاست‌های مناسب برای رفع ضعف‌ها و تهدیدها با استفاده از نقاط قوت از دیگر نتایج این مطالعه به شمار می‌رود. رنجبر و همکاران (1394) در پژوهشی با عنوان «تجزیه‌وتحلیل راهبردها و ارائه راهکارهای توسعه گردشگری شهر همدان با استفاده از تحلیل SWOT» به راهبردهایی دست یافتند که بر حفظ شایستگی، به‌کارگیری استراتژی مناسب رسوخ در بازار، توسعه بازار، توسعه خدمات گردشگری و ایجاد تنوع همگون تأکید دارد. سرایی و شمشیری (1390) در پژوهشی با عنوان «بررسی وضعیت گردشگری در شهر شیراز در راستای توسعه پایدار با استفاده از تکنیک SWOT» به این نتیجه رسیدند که شهر شیراز به دلیل موقعیت و آثار بسیار برجسته تاریخی، فرهنگی، هنری و ادبی در موقعیت تهاجمی/ رقابتی قرار دارد و ظرفیت تبدیل شدن به یکی از بزرگ‌ترین مراکز توریستی ایران در سطح بین‌المللی را داراست و بزرگ‌ترین مانع از نیل به این هدف ناتوانی سیاسی و مدیریتی، مالی و تجهیزاتی و مدیریت غیرتخصصی و ناکارآمد و ضعف زیرساخت‌ها و تبلیغات است. محمدی ده چشمه (1396) در پژوهشی با عنوان «تحلیل راهبردهای تنگناها و فرصت‌های توسعه گردشگری در شهرکرد» به این نتیجه رسیدند که شهرکرد به‌رغم برخورداری از ظرفیت بالای گردشگری در بخش تاریخی و طبیعی با کمبود امکانات زیربنایی و رفاهی و ضعف تبلیغاتی مواجه است و راهکارهای مهم توسعه گردشگری شهرکرد افزایش تبلیغات، ایجاد امکانات رفاهی و اقامتی، حمایت‌های دولتی و جذب سرمایه‌گذاری است. خلیلی خواه و یزدان پور (1392) طی پژوهشی با عنوان «بررسی صنعت گردشگری با تأکید بر گردشگری استان همدان با استفاده از مدل SWOT» به این نتیجه رسیدند که عدم بهره‌برداری اصولی و ضعف بینش علمی مدیران نسبت به مسائل زیست‌محیطی، جاذبه‌های اکوتوریستی منطقه را با آسیب‌پذیری بالایی مواجه کرده است. برای فائق آمدن بر مشکلات نیازمند بازنگری در برنامه‌های جاری و ارائه راهکارهای مناسب جهت کاهش نقاط ضعف و محدودیت‌ها و بهره‌گیری از نقاط قوت و فرصت‌های موجود است.

پيرس² (2001) در مقالهاي با عنوان «چارچوبهاي يکپارچه براي تحقيقات توريسم شهري» به اين نتيجه رسيد که قسمت عمده ادبيات توريسم شهري در ارتباط با ديناميک تحول در مناطق مقصد است؛ لذا شهرها به‌عنوان یکي از مقاصد مهم گردشگري موردتوجه قرار می‌گیرند. هايلر و همکاران³ (2008) در مطالعه «فضاهاي شهري و مکانهاي توريستي» به اين نتيجه رسيدهاند که فضاهاي شهري و مکان‌هاي گردشگري هر دو توريسم شهري را توسعه ميدهند. اين مطالعه براي کسانی که درگير مطالعات توريسم شهري و برنامهريزي آن هستند، لازم و ضروري است. کیم و همکاران⁴ (2006) در پژوهشی با عنوان «رشد توریسم و توسعه اقتصادی؛ مطالعه موردی تایوان» به بررسی رابطه بین رشد صنعت گردشگری و توسعه اقتصادی می‌پردازد. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می‌دهد توسعه اقتصادی و رشد توریسم دارای رابطه مستقیم و دوطرفه بوده و سبب تقویت یکدیگر می‌شوند. کلوردان⁵ (2002) در پژوهشی با عنوان «توسعه گردشگری کشورهای جامعه توسعه جنوب آفریقا؛ فرصت‌ها و چالش‌ها» ضمن ارزیابی صنعت توریسم در این کشورها به بررسی فرصت‌ها و چالش‌های صنعت توریسم در آن‌ها پرداخته و موانع توسعه در این مناطق را مورد ارزیابی و تدقیق قرار می‌دهد. ایگنیو مارتین و همکاران⁶ (2004) در پژوهشی با عنوان «رشد توریسم و اقتصاد در کشورهای آمریکای لاتین» جذب گردشگران را با تولید ناخالص داخلی و سایر متغیرها از جمله ایمنی، سطح تحصیلات و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها مرتبط می‌داند. نتایج این مطالعه بیانگر آن است که کشورهای با درآمد کم به بهبود زیرساخت‌ها، آموزش و توسعه برای جذب گردشگر نیازمندند.

3- روش‌شناسی

روش مطالعه در پژوهش حاضر ترکيبي از روشهاي اسنادي، ميداني، تحليلي و علّي است. جامعه آماري پژوهش را جمعيت 2٠٠٠0٠٠ نفري گردشگران شهر همدان تشکيل ميدهد. دادههاي کمي موردنیاز پژوهش از طريق پر کردن پرسشنامه به دست مي‌آيد. حجم نمونه با توجه به تعداد گردشگران داخلي و خارجي واردشده به شهر همدان از طريق فرمول کوکران (مطابق فرمول زیر) 355 عدد محاسبه شده است.

فرمول شماره 1. فرمول کوکران

در اين فرمول t اندازه متغير در توزيع طبيعی (96/1) است که از جدول مربوط استخراج می‌شود، p درصد توزيع صفت در جامعه (5/0) و q درصد افرادی است که فاقد آن صفت در جامعه (5/0) هستند، d تفاضل نسبت واقعی صفت در جامعه با ميزان تخمين محقق برای وجود آن صفت در جامعه (05/0) و r1 حجم جامعه (2٠٠٠0٠٠) است. در فاز اول فرضیات و گویه‌های پژوهش در قالب پرسشنامه بین 355 نفر از گردشگران توزیع شد و همبستگی آن‌ها با استفاده از آزمون اسپیرمن در نرم‌افزار SPSS⁷ تحلیل شد. روایی پرسشنامه صوری بوده و پایایی پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ برای گویه‌های فرض اول، گویه‌های فرض دوم و گویه‌های فرض سوم محاسبه شده است. در فاز دوم پژوهش برای ارائه راهبردهای ارتقاء وضعیت گردشگری شهر همدان از تحلیل SWOT⁸ و ماتریس عوامل داخلی و خارجی استفاده شد. شاخص‌های نقاط قوت و ضعف استخراج و در قالب پرسشنامه‌ای تنظیم و برای ضریب دهی در اختیار 15 نفر از خبرگان حوزه فنی و اجرایی که از این تعداد 10 خبره از اساتید دانشگاه و 5 خبر از افراد مشغول در حوزه اجرایی مدیریت شهری بوده قرار داده شد. سپس ماتریس عوامل داخلی و خارجی تشکیل و نمره دهی انجام و راهبردهای لازم ارائه شدند. در ادامه با استفاده از روش QSPM⁹ به کمی سازی داده‌ها پرداخته و برای هر یک از مؤلفه‌ها متناسب با اهمیت آن‌ها ضریبی مشخص توسط خبرگان اختصاص یافته است.

4- یافته‌ها

1-4- موقعیت جغرافیایی همدان

همدان با 19445 کیلومترمربع مساحت از استان‏هاي غربي كشور است و 19/1 درصد از کل كشور را شامل مي‌شود. از نظر جغرافيايي، بين مدارهاي ۳۳ درجه و ۵۹ دقيقه تا ۳۵ درجه و ۴۸ دقيقه عرض شمالي از خط استوا و ۴۷ درجه و ۳۴ دقيقه تا ۴۹ درجه و ۳۶ دقيقه طول شرقي از نصف‌النهار گرينويچ قرار گرفته ‌است. مرزهاي آن از شمال به استان زنجان، از جنوب به استان لرستان، از شرق به استان مركزي و از غرب به استان‏هاي كرمانشاه و كردستان محدود مي‌شود. اين استان منطقه‌اي است به‌طور عمده كوهستاني كه جزء پيش كوه‌هاي داخلي زاگرس محسوب ميشود. بلندترين نقطه استان قله الوند با ارتفاع 3580 متر بين شهرستان‏هاي تويسركان و همدان قرار گرفته است و پستترين نقطه استان، اراضي عمرآباد در بخش شراء و پيشخوار، كنار رود قره چاي است.

همدان با دارا بودن غار بسيار زيباي علی‌صدر به‌عنوان بزرگترين غار آبي جهان، كوه آتش‌فشانی الوند، يخچالهاي طبيعي، قلههاي زيبا و سر به فلك كشيده، مناظر بكر و دست‌نخورده و تالابهاي بین‌المللی در اين زمينه توان و استعداد بالقوهاي دارد. ضمن اينكه وجود اولين پايتخت ايران زمين يعني هگمتانه، منطقه تاريخي نهاوند، تپههاي باستاني نوشيجان و سنگ‌نوشته‌های كوروش كبير و داريوش از جاذبههاي تاريخي، فرهنگي و باستاني همدان است (فاطمي، 1380). در شکل شماره (1) و (2) به ترتیب موقعیت جغرافیایی استان و شهر همدان و نقشه گردشگری شهر همدان آمده است.

$C:\Users\sama\Pictures\ن.PNG$

شکل 1. موقعيت جغرافيايی استان، شهرستان و شهر همدان

$C:\Users\hp\Desktop\نقشه-شهر-همدان.jpg$

شکل 2. نقشه گردشگري شهر همدان (اداره کل ميراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان،1397)

2-4- یافته‌های استنباطی

در فاز اول فرضیات و گویه‌های پژوهش در قالب پرسشنامه بین 355 نفر از گردشگران توزیع شد و همبستگی آن‌ها با استفاده از آزمون اسپیرمن در نرم‌افزار SPSS تحلیل شد. روایی پرسشنامه صوری بوده و پایایی پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ برای گویه‌های فرض اول 7/0، گویه‌های فرض دوم 68/0 و گویه‌های فرض سوم 73/0 محاسبه شده است که در جدول (1) قابل مشاهده است.

جدول 1. پايايی گويههاي مربوط به فرضهای پژوهش

همبستگي	گويهها	فرض
70/0	ميزان برخورداري شهر همدان از امکانات اقامتي مطلوب گردشگري ميزان استفاده هتلهاي شهر همدان از امکانات مطلوب گردشگري ميزان استفاده مهمانسراهاي شهر همدان از امکانات مطلوب گردشگري کمبود و عدم مطلوبيت تأسیسات رفاهي موجود در محل جاذبه‌های گردشگري	اول
68/0	نقش تعدد سازمانها و مراکز تصمیم‌گیری در توسعه‌نیافتگی گردشگري شهر همدان نقش عدم طراحي سياستها و استراتژی‌های مناسب در توسعه‌نیافتگی گردشگري شهر همدان نقش تداخل وظايف سازمان‌های مختلف در توسعه‌نیافتگی گردشگري شهر همدان نقش عدم هماهنگي سازمان‌های مختلف در توسعه‌نیافتگی گردشگري شهر همدان	دوم
73/0	رضايتمندي گردشگران از خدمات و عناصر ثانويه (تأسیسات اقامتي) رضايتمندي گردشگران از خدمات و عناصر ثانويه (حمل‌ونقل، دسترسی‌ها و توقفگاه‌ها) رضايتمندي گردشگران از خدمات و عناصر ثانويه (مؤسسات و آژانس‌های گردشگري) رضايتمندي گردشگران از خدمات و عناصر ثانويه (فروشگاه‌ها و غذا سراها)	سوم

ملاک اساسي بر با ارزش بودن يک فرضيه قابليت آزمون آن است و آزمون فرضيه سنجش صحت‌وسقم ادعاي ارائه‌شده از ديدگاه محقق است. اگرچه يک فرضيه هرگز به‌طور قطعي ثابت نميشود بلکه تأييد و يا رد ميشود. پس يکي از مهم‌ترین موارد تصميمگيري آماري، قضاوت درباره فرضيههاي پژوهش است.

1-2-4- آزمون فرض اول پژوهش

جدول 2. نتايج آزمون همبستگي اسپيرمن گويههاي فرض اول

گويهها		a5	a6	a7	a8	a9
توسعه صنعت گردشگري در شهر همدان به چه ميزان بوده است؟	ميزان همبستگي	00/1	019/0	070/0-	064/0-	038/0-
	سطح معنی‌داری	0	724/0	186/0	231/0	473/0
	حجم نمونه	355	355	355	355	355
به نظر شما شهر همدان به چه ميزان از امکانات اقامتي مطلوب گردشگري برخوردار است؟	ميزان همبستگي	019/0	00/1	343/0 **	257/0**	087/0-
	سطح معنی‌داری	724/0	.	0	0	101/0
هتلهاي موجود در شهر همدان به چه ميزان از امکانات مطلوب گردشگري استفاده ميکنند؟	ميزان همبستگي	070/0-	343/0**	000/1	351/0**	0
	سطح معنی‌داری	186/0	000	0	0	987/0
مهمانسراهاي موجود در شهر همدان به چه ميزان از امکانات مطلوب گردشگري استفاده ميکنند؟	ميزان همبستگي	064/0-	257/0**	351/0**	000/1	004/0-
	سطح معنی‌داری	231/0-	0	0	.	944/0
کمبود و عدم مطلوبيت تأسیسات رفاهي موجود در محل جاذبههاي گردشگري به چه ميزان بوده است؟	ميزان همبستگي	038/0-	087/0-	0	004/0-	000/1
	سطح معنی‌داری	473/0-	101/0	987/0	944/0	0

جدول فوق ميزان همبستگي اسپيرمن به ازاي ارتباط بين توسعه صنعت گردشگري در شهر همدان و گويههاي فرض شماره يک را نشان ميدهد. همانگونه که مشاهده ميشود ميزان همبستگي گويههاي امکانات اقامتي مطلوب گردشگري، استفاده هتلهاي شهر همدان از امکانات مطلوب گردشگري، استفاده مهمانسراهاي شهر همدان از امکانات مطلوب گردشگري و کمبود و عدم مطلوبيت تأسیسات رفاهي در محل جاذبهها با توسعه صنعت گردشگري در شهر همدان به ترتيب 019/0، 07/0- ، 064/0- و 038/0- به دست آمده است. ازآنجایی‌که کليه مقادير فوق کمتر از 3/0 به‌دست‌آمده‌اند و ميزان همبستگي بين گويههاي فرض اول با توسعه صنعت گردشگري بسيار ناچيز بوده و ميزان بسيار کمی از متغير وابسته را تبيين مينمايند. جدول سطح معنيداري هر يک از همبستگيهاي مذکور را نشان ميدهد و ازآنجایی‌که سطوح معنيداري به‌دست‌آمده به ازاي همبستگيهاي مذکور بين 19/0 تا 72/0 به‌دست‌آمده است و اين مقادير بزرگ‌تر از 05/0 است در نتيجه ارتباط بين گويههاي فرض شماره يک با توسعه صنعت گردشگري در شهر همدان معنی‌دار نيست و فرض اول پژوهش با عنوان «بين مشکلات اقامتي و عدم توسعه گردشگري در شهر همدان رابطه معنيداري وجود دارد»، رد ميشود.

2-2-4- آزمون فرض دوم پژوهش

جدول 3. نتايج آزمون همبستگي گويههاي فرض دوم پژوهش

گويه	آماره و معنيداري	توسعه گردشگری
نقش تعدد سازمانها و مراکز تصميمگيري در توسعه گردشگري شهر همدان	همبستگي	529/0 (**)
	تعداد	355
نقش طراحي استراتژيهاي مناسب در توسعه گردشگري شهر همدان	همبستگي	732/0 (**)
نقش طراحي استراتژيهاي مناسب در توسعه گردشگري شهر همدان	تعداد	355
نقش عدم تداخل وظايف سازمانهاي مختلف در توسعه گردشگري شهر همدان	همبستگي	126/0(**)
	تعداد	355
نقش هماهنگي سازمانهاي مختلف در توسعه گردشگري شهر همدان	همبستگي	699/0(**)
نقش هماهنگي سازمانهاي مختلف در توسعه گردشگري شهر همدان	تعداد	355

جدول فوق ميزان همبستگي اسپيرمن به ازاي ارتباط بين گويه توسعه گردشگری در شهر همدان و گويههای نقش تعدد سازمان‌ها و مراکز تصميمگيري در توسعه گردشگري شهر همدان، نقش طراحي استراتژيهاي مناسب در توسعه گردشگري شهر همدان، نقش عدم تداخل وظايف سازمانهاي مختلف در توسعه گردشگري شهر همدان و نقش هماهنگي سازمانهاي مختلف در توسعه‌یافتگی گردشگري شهر همدان را نشان ميدهد. با توجه به مقدار همبستگي به‌دست‌آمده برای گويهها (529/0)، (732/0)، (612/0) و (699/0) و با توجه به اينکه سطح معنيداري کمتر از 05/0 است، ميتوان گفت که بين گويههای نقش سازمان‌ها در توسعه‌یافتگی و توسعه گردشگری شهری همدان همبستگي وجود دارد و اين رابطه با درجه قوي و به‌صورت مثبت و مستقيم است. بنابراين فرض دوم پژوهش با عنوان «بين يکپارچگي ميان سازمانهاي گردشگري و توسعه گردشگري در شهر همدان رابطه معني‌داري وجود دارد» مورد تأييد قرار ميگيرد.

3-2-4- آزمون فرض سوم پژوهش

جدول (4). نتايج آزمون همبستگي گويههاي فرض سوم پژوهش

آماره و سطح معنی‌داری	رضایت‌مندی از تأسیسات اقامتی	رضایت‌مندی از فروشگاه‌ها/ غذا سراها	رضایت‌مندی از حمل‌ونقل	رضایت‌مندی از آژانس‌های گردشگری
میزان همبستگی	129/0	021/0-	083/0	056/0
سطح معنی‌داری	015/0	691/0	119/0	294/0
حجم نمونه	355	355	355	355

همبستگی رضایت‌مندی گردشگران از تأسیسات اقامتی، فروشگاه‌ها و غذا سراها، حمل‌ونقل و مؤسسات و آژانس‌های گردشگری به ترتیب 129/0، 021/0- ، 083/0 و 056/0 است و چون قدر مطلق کلیه مقادیر از 3/0 کمتر است؛ لذا میزان همبستگی بین گویه‌های فرض سوم در شهر همدان بسیار ناچیز است و میزان بسیار ناچیزی از متغیر وابسته را تبیین می‌کند. درنتیجه فرض سوم پژوهش مبنی بر سطح پایین میزان رضایت‌مندی گردشگران شهری همدان از خدمات ارائه‌شده رد می‌شود.

3-4- مدل تحلیلی SWOT

4-3-1- تحلیل نقاط قوت و ضعف و ارائه راهبردهای توسعه گردشگری شهر همدان

در این بخش با توزیع پرسشنامه بین 15 نفر از خبرگان در حوزه گردشگری نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای گردشگری شهری همدان شناسایی و با ضریب اهمیت بین صفر تا یک ضریب دهی شده‌اند. عالی یا معمولی بودن فرصت‌ها به ترتیب رتبه 4 یا 3 و نیز با توجه به جدی یا معمولی بودن تهدیدها به ترتیب رتبه 1 یا 2 اختصاص داده می‌شود. درصورتی‌که امتیاز عوامل خارجی در این جدول بیش از 5/2 باشد، به این معنی است که فرصت‌های پیش رو بر تهدیدهای آن غلبه خواهد کرد و چنانچه این امتیاز کمتر از 5/2 باشد، نشان‌دهنده غلبه تهدیدها بر فرصت‌ها خواهد بود. همچنین اگر امتیاز عوامل داخلی بیش از 5/2 باشد نشان‌دهنده غلبه نقاط قوت به نقاط ضعف بوده و اگر امتیاز عوامل داخلی کمتر از 5/2 باشد نشان‌دهنده غلبه نقاط ضعف بر نقاط قوت است. نتایج در جدول شماره 5 و 6 ارائه شده است و در نهایت با استفاده از جمیع داده‌های به‌دست‌آمده به تجزیه‌وتحلیل و تعیین استراتژی‌ها لازم اقدام شده است.

جدول (5). نتایج تجزیه‌وتحلیل عوامل داخلی مؤثر بر گردشگری شهر همدان (ماتریس IFE) (نقاط قوت و ضعف)

	ردیف	نقاط قوت و ضعف	ضریب اهمیت	نمره	نمره نهایی
نقاط قوت	S1	وجود جاذبههاي غنی و منحصربه‌فرد تاریخی، فرهنگی و طبیعی گردشگري در شهر و اطراف شهر همدان	06/0	3	18/0
	S2	ظرفیت بالای گردشگری شهر همدان جهت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و برنامه‌ريزي توريسم با اتکا بر جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی، ادبی و طبیعی شهر	06/0	3	18/0
	S3	موقعیت استراتژیک شهر همدان و دسترسی مناسب از جهات مختلف کشور	06/0	4	24/0
	S4	وجود امنيت کافي	04/0	4	16/0
	S5	وجود آداب‌ورسوم و فرهنگ‌های محلی و سنتی غنی در شهر همدان به‌واسطه تنوع فرهنگی و تعدد قومیتی موجود در شهر	02/0	4	08/0
	S6	وجود نیروی انسانی تحصیل‌کرده و امکان استفاده از مهارت‌های آن‌ها در جهت ارتقاء و بهبود زیرساخت‌های گردشگری شهر همدان	01/0	3	03/0
	S7	داشتن سابقه تاريخي صنایع‌دستی	01/0	3	03/0
نقاط ضعف	W1	موازی‌کاری، تفرق و عدم هماهنگی دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط در امر گردشگری	06/0	1	06/0
	W2	نامناسب بودن تسهیلات، تجهیزات، امکانات و زیرساخت‌های رفاهی- خدماتی (مانند رستوران و مراکز تجاری) علی‌رغم پتانسیل و ظرفیت بالای گردشگری همدان	05/0	1	05/0
	W3	عدم بهره‌گیری از موقعیت چهارفصل همدان و ایجاد برنامه‌های جاذب گردشگری زمستانی، بهاری، تابستانی و پاییزی	05/0	2	10/0
	W4	ضعف وجود اقامتگاه‌های متنوع و متناسب با اقشار درآمدی مختلف و پراکندگی نامناسب جغرافیایی آن‌ها در شهر	04/0	2	08/0
	W5	ضعف تبليغات و نبود مراکز اطلاع‌رسانی جهت معرفي جاذبههاي متنوع تاريخي، فرهنگي و طبیعی شهر همدان و جذب گردشگر	06/0	2	12/0
	W6	عدم شناخت و آگاهی از نیازها و تمایلات گردشگران و مشتریان	05/0	2	10/0
	W7	عدم وجود یک سیستم جامع اطلاعات گردشگری جهت استفاده گردشگران و مدیران گردشگری	05/0	2	10/0
	W8	تمایل کم بخش خصوصی جهت مشارکت و سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری	06/0	2	12/0
	W9	عدم مشارکت شهروندان و بخش خصوصی و نظرخواهی از آنان در حوزه گردشگری	04/0	2	08/0
	W10	ضعف دیپلماسی گردشگری شهر همدان با شهرها و کلان‌شهرهای کشور	03/0	2	06/0
	W11	ضعف مناسبات خارجی در فضای بین‌المللی با توجه به آثار تاریخی و گردشگری موجود در شهر	03/0	2	06/0
	W12	کم‌توجه‌ی به بافت تاریخی و کهن مرکز شهر همدان	02/0	1	02/0
	W13	کمبود پارکینگ در سطح شهر و به‌ویژه در اماکن گردشگری و تجاری	05/0	2	10/0
	W14	محو تدريجي سنن و ارزشهاي فرهنگي و اضمحلال و فراموشي جنبههاي سنتي شیوه زندگي به‌عنوان میراث ارزشمند گردشگری بومی شهر همدان	02/0	1	02/0
	W15	عدم آشنایی با چگونگی بهره‌برداری بهینه و مناسب از ظرفیت‌های موجود در جاذبه‌های شهر همدان	02/0	1	02/0
	W16	کمبود و کاهش نيروي متخصص در سطوح مختلف در عرصه گردشگري	03/0	1	03/0
	W17	فقدان دورههاي آموزشي تخصصي مرتبط با صنعت گردشگري در سطوح دانشگاهي و کاربردي؛	03/0	1	03/0
	W18	عدم استفاده از درآمدهاي به‌دست‌آمده از جذب گردشگران، جهت بهسازي و حفاظت جاذبههاي گردشگري شهر همدان	020	2	04/0
	W19	ضعف گردشگری الکترونیک در شهر همدان	03/0	2	06/0
		جمع	1 %100=		15/2

جدول 6. نتایج تجزیه‌وتحلیل عوامل خارجی مؤثر بر گردشگری شهر همدان (ماتریس EFE) (فرصت‌ها و تهدیدات)

	ردیف	فرصت‌ها و تهدیدها	ضریب اهمیت	نمره	نمره نهایی
فرصت‌ها	O1	سیاست‌گذاری و سرمایه‌گذاری‌های کلان دولتی جهت تقویت صنعت گردشگری به‌عنوان یکی از منابع درآمدی غیرنفتی در جهت توسعه پایدار	06/0	4	24/0
	O2	افزایش بودجه و اعتبار گردشگری در بودجه سالانه کشور	06/0	4	24/0
	O3	افزایش جمعیت و تأثیر آن بر میزان تقاضای گردشگری و بازدید از اماکن	03/0	3	09/0
	O4	پیشرفت فناوری‌های نوین مؤثر بر روند گردشگری (حمل‌ونقل و عرضه سریع و ارزان‌تر خدمات، امکان رزرو رایانه‌ای هتل و رستوران و...)	04/0	4	16/0
	O5	وجود بازارهای هدف گردشگری در زمینه تاریخی، فرهنگی، طبیعی، تجاری و درمانی در شهر همدان	04/0	4	16/0
	O6	معرفی همدان به‌عنوان شهر سبز پایدار	03/0	3	09/0
	O7	شهرت جهانی همدان به‌واسطه دارا بودن تمدن و تاریخ کهن	04/0	4	16/0
	O8	ارائه تسهیلات جهت سرمايه‌گذاري بخش خصوصي برای ایجاد هتل‌ها، اقامتگاه‌ها، رستوران‌ها و دیگر تأسیسات و خدمات با کیفیت مطلوبِ موردنیاز گردشگران	05/0	4	20/0
	O9	وجود مزيت نسبي ارتباطي شهر همدان با ساير شهرهاي کشور	03/0	4	12/0
	O10	فراهم بودن بستر واگذاري فعاليتهاي فرهنگي و گردشگري به بخش خصوصي	04/0	3	12/0
	O11	فراهم بودن زمینه حمايت مسئولان کشوري و استاني از گردشگری شهر همدان به دلیل ظرفیت غنی و بالای گردشگری تاریخی، فرهنگی و طبیعی	03/0	4	12/0
	O12	آمادگی انواع سازمانهاي دولتي و خصوصي در شهر همدان جهت ارائه تسهيلات و خدمات مختلف به گردشگران شهر و استان	02/0	4	08/0
	O13	اشتغال‌زایی در بخش خدمات و گردشگری و ایجاد منبع درآمدی برای مردم شهر	03/0	3	09/0
	O14	وجود بستر لازم برای گردشگری روستایی در همدان	02/0	4	08/0
	O15	امکان برگزاري جشنوارهها و مراسم ويژه جهت معرفي و انتشار فرهنگ و خلق مزيتهاي نسبي؛	02/0	3	06/0
	O16	فراهم بودن زیرساخت گردشگری الکترونیک در زیرمجموعه شهر هوشمند	01/0	3	03/0
	O17	امکان برگزاري دورههاي آموزشي کاربردي کوتاه‌مدت و میان‌مدت تخصصي مرتبط با گردشگري	01/0	3	03/0
	O18	وجود شرايط نسبتاً آماده براي پذيرش طيف وسيعي از گردشگران با گروه‌های درآمدي مختلف؛	01/0	3	03/0
تهدیدات	T1	همکاری ضعیف بین نهادهای رسمی، بخش‌های خصوصی و نهادهای عمومی	05/0	2	10/0
	T2	مشارکت ضعیف بخش خصوصی در صنعت گردشگری	05/0	2	10/0
	T3	بالا بودن ريسک سرمايه‌گذاري در بخش گردشگري در مقايسه با سرمايه‌گذاري در تجارت و بازرگاني	06/0	2	12/0
	T4	افزایش قیمت حامل‌های انرژی و تأثیر آن بر هزینه‌های حمل‌ونقل و سفر	05/0	2	10/0
	T5	پایین بودن سطح کيفي ارائه خدمات گردشگري به گردشگران به دلیل پايين بودن تحصيلات و مهارت شاغلان بخش گردشگري و عدم آگاهی از نیازهای گردشگران	01/0	1	02/0
	T6	فصلي بودن مراجعات گردشگران و خالي ماندن اقامتگاهها	03/0	2	06/0
	T7	ضعف شبکه حمل‌ونقل درون‌شهری و بین‌شهری به همدان (هوایی، ریلی، جاده‌ای و.)	02/0	2	04/0
	T8	وجود فضای رقابتی شدید بین شهرها و کلان‌شهرهای کشور و امکان از دست دادن بازارهاي داخلي و خارجي گردشگري فرهنگي- تاريخي و طبیعی	04/0	2	08/0
	T9	پر شدن اوقات فراغت جوانان با سرگرمی‌های رایانه‌ای و کاهش میزان تقاضا برای گردشگری	02/0	2	04/0
	T10	سرعت تغییر فنّاوری و تغییر و تنوع مستمر نیازهای مشتریان و گردشگران	04/0	2	08/0
	T11	تحریم ایران از سوی کشورهای صنعتی و تأثیر آن بر عرضه و تقاضای گردشگری منطقه	04/0	2	08/0
	T12	عدم تعادل و توازن در بهره‌وري از جاذبه‌ها و ظرفيت‌هاي بالقوه گردشگري	02/0	2	04/0
		جمع	1 %100=		99/2

با نگاهی به جدول (6) و بر اساس نتایج مصاحبه و استخراج اطلاعات پرسشنامه، نمره به‌دست‌آمده از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی برابر 15/2 و چون کوچک‌تر از 5/2 است، بیانگر آن است که نقاط ضعف گردشگری شهر همدان بر نقاط قوت آن غلبه دارد. از جمله نقاط قوتی که از نظر خبرگان از اهمیت بالایی برخوردار بوده و بالاترین ضریب را به خود اختصاص داده است، «وجود جاذبههاي غنی و منحصربه‌فرد تاریخی، فرهنگی و طبیعی گردشگري در شهر و اطراف شهر همدان»، «ظرفیت بالای گردشگری شهر همدان جهت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و برنامه‌ريزي توريسم با اتکا بر جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی، ادبی و طبیعی شهر» و «موقعیت استراتژیک شهر همدان و دسترسی مناسب از جهات مختلف کشور» است. این در حالی است که مهم‌ترین نقاط ضعفی که صنعت گردشگری همدان با آن مواجه است «موازی کاری، تفرق و عدم هماهنگی دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط در امر گردشگری»، «ضعف تبليغات و نبود مراکز اطلاع‌رسانی جهت معرفي جاذبههاي متنوع تاريخي و فرهنگي شهر همدان و جذب گردشگر» و «تمایل کم بخش خصوصی جهت مشارکت و سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری» که بالاترین ضریب را از طرف خبرگان دریافت کرده است. در کنار این مسائل بر اساس محاسبات انجام‌گرفته نمره به‌دست‌آمده از ماتریس ارزیابی عوامل خارجی برابر 99/2 است و ازآنجاکه این عدد بزرگ‌تر از 5/2 است نشان‌دهنده غلبه فرصت‌های موجود در حوزه گردشگری شهر همدان بر تهدیدات در این زمینه است. بر اساس نظر خبرگان مهم‌ترین فرصت‌های موجود در حوزه گردشگری شهر همدان که بالاترین ضریب را دریافت کرده‌اند «سیاست‌گذاری و سرمایه‌گذاری‌های کلان دولتی جهت تقویت صنعت گردشگری به‌عنوان یکی از منابع درآمدی غیرنفتی در جهت توسعه پایدار»، «افزایش بودجه و اعتبار گردشگری در بودجه سالانه کشور» و «بالا بودن ريسک سرمايه‌گذاري در بخش گردشگري در مقايسه با سرمايه‌گذاري در تجارت و بازرگاني» به ‌عنوان مهم‌ترین تهدیدی مطرح‌شده که بالاترین ضریب را از طرف خبرگان به خود اختصاص داده است؛ بنابراین به‌منظور تقویت نقاط قوت و تعدیل نقاط ضعف و تهدیدات و کاهش آثار آن‌ها، استراتژی‌هایی برای ایجاد زمینه لازم به‌منظور استفاده از دوربین در پارکینگ‌های هوشمند و بهره بردن از نقاط قوت این فنّاوری و کاهش نقاط ضعف، تدوین و طراحی می‌شود.

4-3-2- تحلیل ماتریس عوامل داخلی و خارجی IEA¹⁰

ماتریس استراتژی‌ها و اولویت‌های اجرایی، بخش‌های مختلف سیستم را به‌صورت نمودار در 4 قسمت جداگانه قرار می‌دهد (شکل 3). بررسی‌های قبل و بعد از تهیه ماتریس، چنین امکاناتی را به وجود می‌آورد که اثرات مورد انتظار تصمیمات استراتژیک بر سیستم پیش‌بینی شود. در نمودار شکل (3) با استفاده از ماتریس عوامل داخلی و خارجی و استقرار نمرات ماتریس‌های ارزیابی عوامل داخلی و خارجی بر روی آن، موقعیت استراتژیک یک منطقه مشخص می‌شود. چون جمع امتیاز نهایی عوامل داخلی بر روی محور X ها 15/2 و جمع امتیاز به‌دست‌آمده از عوامل خارجی بر روی محور Y ها 99/2 است، بنابراین طبق اصول مدیریت استراتژیک، موقعیت استراتژیک پژوهش در ناحیه دو نمودار تعیین می‌شود که متناسب با آن، استراتژی‌های تهاجمی (WO) یعنی بهره‌برداری از فرصت‌ها با از بین بردن و تعدیل نقاط ضعف، انتخاب خواهند شد و استراتژی‌های این منطقه با ترکیبی از استراتژی‌های دو منطقه احتمالی آن (SO) و (WT) قرار خواهند گرفت.

با توجه به نمودار و آنالیز IEA، استراتژی‌های اصلی پژوهش رویارویی نقاط ضعف و فرصت‌ها (WO) جهت ارتقا و بهبود صنعت گردشگری شهر همدان است. در این نوع استراتژی‌ها، ضمن تأکید بر نقاط ضعف داخلی، از فرصت‌های خارجی در جهت رفع و تقلیل نقاط ضعف استفاده می‌شود.

شکل 3. نمودار تعین موقعیت راهبردهای استراتژیک پژوهش

3-3-4- ارائه راهبردها بر اساس مدل SWOT

این مدل یکی از ابزارهای بسیار مهم در فرآیند تدوین راهبرد است که به‌وسیله آن، اطلاعات مقایسه می‌شود، همچنین با استفاده از این ماتریس، امکان تدوین چهار انتخاب با استراتژی متفاوت از نظر درجه کنشگری‌های متفاوت در فضا فراهم می‌شود؛ البته در جریان عمل، برخی از استراتژی‌ها با یکدیگر همپوشانی داشته و یا به‌طور همزمان و هماهنگ با یکدیگر به اجرا درمی‌آیند. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل SWOT، به‌منظور تقویت گردشگری شهری شهر همدان چهار دسته از راهبردهای مناسب بر مبنای مهم‌ترین عوامل داخلی و خارجی به‌دست‌آمده در مرحله قبل تدوین و در جدول (7) نشان داده شده است.

جدول 7. راهبردها و راهکارهای توسعه صنعت گردشگری همدان

راهبردهای

1. ایجاد یکپارچگی محتوایی و رویه‌ای در قوانین و اقدامات سازمان‌ها و نهادهای مداخله‌گر در گردشگری جهت جلوگیری از موازی‌کاری و هماهنگی در فعالیت‌های مربوطه؛

2. تدوین برنامه‌ها و پروژه‌های متنوع گردشگری و ارائه تسهیلات ویژه جهت جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی برای تأمین زیرساخت‌های رفاهی، بهداشتی و خدماتی موردنیاز؛

3. افزایش کمی و کیفی مبلمان شهری در راستای رفاه حال گردشگران؛

4. بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های متنوع گردشگری شهر و اطراف شهر همدان به‌ویژه گردشگری روستایی؛

5. تمرکز و سرمایه‌گذاری بر بافت کهن و با قدمت شهر همدان و تدوین برنامه‌های گردشگری تاریخی؛

6. احداث اقامتگاه‌ها و کمپ‌های بو‌م‌گردی مختلف در شهر و اطراف شهر؛

7. تنوع‌بخشی به امکانات، فعالیت‌ها و خدمات توریستی به‌منظور جذب و جلب رضایت گردشگران؛

8. تدوین برنامه‌های جذاب گردشگریِ فرهنگی بومی و سنتی از طریق برگزاری جشنواره‌ها و آیین‌‌های مختلف؛

9. وضع قوانین و مقررات جهت جلوگیری از تغییر کاربری اراضی فضای سبز و اراضی مناطق گردشگری؛

10. تدوین برنامه‌ها و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری زمستانی، بهاری، تابستانی و پاییزی اتکا بر پتانسیل چهارفصلی همدان؛

11. بهره‌برداری از مناطق کوهستانی و ایجاد امکانات رفاهی در این بخش؛

12. افزایش کمی و کیفی تبلیغات در رسانه‌های مختلف جهت جذب گردشگر و بقا در بازارهای شدیداً رقابتی گردشگری؛

13. مشارکت دادن شهروندان و گردشگران از طریق نظرسنجی مستمر و مداوم از آن‌ها به‌منظور اطلاع از نیازها و تقاضای متنوع گردشگران و ارائه خدمات و تسهیلات گردشگری مناسب.

راهبردهای

1. انجام مطالعات جامع جهت احداث پارکینگ‌های شهری؛

2. بهره‌برداری متوازن و متعادل از جاذبه‌های گردشگری موجود در شهر همدان جهت جلوگیری از مغفول ماندن ظرفیت‌های موجود در راستای توسعه صنعت گردشگری؛

3. ایجاد زیرساخت‌های گردشگری هوشمند برای بهبود عملکرد در معرفی و تبلیغ ظرفیت‌های موجود، معرفی اقامتگاه‌ها و بوم‌‍گردی‌های استان، امکان رزرو الکترونیکی مکان‌های گردشگری و ...؛

4. استفاده از نظام مدیریت سیستم‌های اطلاعاتی برای توسعه خدمات اطلاعاتی به گردشگران داخلی و خارجی.

راهبردهای

1. ارتقاء سطح کیفیت ارائه خدمات به شهروندان با آموزش و استفاده از نیروی متخصص در زمینه فعالیت گردشگری؛

2. بهبود زیرساخت‌ها و شبکه حمل‌ونقل برون‌شهری به‌ویژه ریلی و هوایی با توجه به برخورداری از موقعیت ارتباطی استراتژیک در غرب کشور؛

3. تقویت بازارهای گردشگری در سطح کشور با اتکا بر ظرفیت‌های طبیعی، تاریخی، سنتی، تجاری و درمانی شهر همدان؛

4. تأمین همه‌جانبه امنیت در مناطق گردشگری به‌منظور جلوگیری از وقوع تخلفات و جرائم.

راهبردهای SO

1. بهره‌گیری از ICT جهت سهولت در افزایش سطح اطلاع‌رسانی و ارتباط بهتر با گردشگران؛

2. آموزش مهارت‌های لازم ارتباطی، عملکردی و تخصصی به نیروی انسانی فعال در حوزه گردشگری جهت تعامل پویا و مستحکم با گردشگران و پاسخگویی متناسب به آن‌ها؛

3. ایجاد و توزیع مناسب رستوران‌ها و مراکز اقامتی-رفاهی باکیفیت و مناسب برای اقشار مختلف درآمدی در سطح شهر؛

4. ارتقاء دیپلماسی داخلی و خارجی گردشگری با اتکا بر موقعیت استراتژیک ارتباطی و جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی؛

5. تدوین برنامه‌های مقتضی جهت شکل‌گیری گردشگری چند فرهنگی با تمرکز بر تنوعات فرهنگی و قومیتی موجود در شهر.

4-3-4- اولویت‌بندی راهبردها با استفاده از ماتریس QSPM

در این بخش با نظرسنجی از 15 نفر از خبرگان استراتژی مهم بر اساس تحلیل SWOT انتخاب می‌شوند. سپس برای اولویت‌بندی این راهبردها از ماتریس برنامه‌ریزی کمی QSPM استفاده شده است. جذابیت هر استراتژی با استفاده از ماتریس برنامه‌ریزی کمی مشخص‌شده و استراتژی‌های دارای جذابیت بالا به‌عنوان استراتژی‌های مورد تأکید و اولویت‌دار در برنامه‌ریزی‌ها تعیین می‌شود. برای تهیه جدول برنامه‌ریزی کمی استراتژیک در برنامه‌ریزی‌ها، مراحل زیر طی می‌شود:

1. ابتدا عوامل داخلی و خارجی و امتیاز وزنی هر یک از آن‌ها به جدول برنامه‌ریزی استراتژیک منتقل‌شده، سپس کلیه استراتژی‌های قابل‌قبول پیشنهادشده، در ردیف بالای ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک فهرست می‌شوند؛

2. برای تعیین جذابیت هر استراتژی در یک مجموعه از استراتژی‌ها، بنا به اهمیت آن در تدوین هر استراتژی، امتیازی از 1 تا 4 توسط 15 نفر از خبرگان و متخصصان اختصاص داده می‌شود؛

3. برای به دست آوردن جمع امتیاز جذابیت، وزن‌های مرحله اول را در امتیاز جذابیت مرحله دوم ضرب می‌کنیم؛ به‌این‌ترتیب، مجموع امتیاز جذابیت هر یک از عوامل هر استراتژی به دست می‌آید. جمع امتیازهای جذابیت نشان‌دهنده جذابیت هر یک از عوامل در یک مجموعه از استراتژی‌ها است؛

4. از جمع امتیازهای جذابیت هر ستونِ جدول برنامه‌ریزی کمی استراتژیک، امتیاز جذابیت نهایی هر یک از استراتژی‌ها به دست می‌آید که بیانگر استراتژی‌هایی است که از جذابیت بیشتری برخوردار هستند.

امتیاز جذابیت بیشتر، نشان‌دهنده مطلوبیت استراتژی نسبت به سایر استراتژی‌ها است؛ در نتیجه بهترین استراتژی‌ها را اولویت‌بندی می‌کند (جدول 8). به دلیل محدودیت صفحه محاسبات انجام‌شده این قسمت صرف‌نظر و نتیجه نهایی محاسبات انجام‌شده ارائه می‌شود. ابتدا بر اساس یافته‌ها و نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل‌های انجام‌شده 11 راهبردهای استراتژیک بهبود و توسعه گردشگری شهر همدان داشتند طبق جدول (8) انتخاب شدند.

جدول 8. راهبردهای استراتژیک توسعه صنعت گردشگری شهر همدان

	استراتژی‌های انتخاب‌شده
WO1	ایجاد یکپارچگی محتوایی و رویه‌ای در قوانین و اقدامات سازمان‌ها و نهادهای مداخله‌گر در گردشگری جهت جلوگیری از موازی کاری و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های مربوطه
WO2	تدوین برنامه‌ها و پروژه‌های متنوع گردشگری و ارائه تسهیلات ویژه جهت جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی برای تأمین زیرساخت‌های رفاهی، بهداشتی و خدماتی موردنیاز
WO10	تدوین برنامه‌ها و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری زمستانی، بهاری، تابستانی و پاییزی اتکا بر پتانسیل چهارفصلی همدان
WO12	افزایش کمی و کیفی تبلیغات در رسانه‌های مختلف جهت جذب گردشگر و بقا در بازارهای شدیداً رقابتی گردشگری
WT1	انجام مطالعات جامع جهت احداث پارکینگ‌های شهری
WT3	ایجاد زیرساخت‌های گردشگری هوشمند برای بهبود عملکرد در معرفی و تبلیغ ظرفیت‌های موجود، معرفی اقامتگاه‌ها و بوم‌‍گردی‌های استان، امکان رزرو الکترونیکی مکان‌های گردشگری و ...
WT4	استفاده از نظام مدیریت سیستم‌های اطلاعاتی برای توسعه خدمات اطلاعاتی به گردشگران داخلی و خارجی
ST2	بهبود زیرساخت‌ها و شبکه حمل‌ونقل برون‌شهری به‌ویژه ریلی و هوایی با توجه به برخورداری از موقعیت ارتباطی استراتژیک در غرب کشور
SO3	احداث و توزیع مناسب رستوران‌ها و مراکز اقامتی-رفاهی باکیفیت و مناسب برای اقشار مختلف درآمدی در سطح شهر
SO4	ارتقاء دیپلماسی داخلی و خارجی گردشگری با اتکا بر موقعیت استراتژیک ارتباطی و جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی
SO5	تدوین برنامه‌های مقتضی جهت شکل‌گیری گردشگری چند فرهنگی با تمرکز بر تنوعات فرهنگی و قومیتی موجود در شهر

سپس بر اساس ماتریس QSPM و بر اساس مراحلی که ذکر شد، استراتژی‌های بهبود وضعیت و توسعه صنعت گردشگری شهر همدان با بهره‌گیری از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های موجود، بر اساس جذابیت و مطلوبیت آن‌ها اولویت‌‌بندی شدند.

همان‌طور که در جدول (9) مشخص است از بین 11 استراتژی انتخاب‌شده استراتژی «تدوین برنامه‌ها و پروژه‌های متنوع گردشگری و ارائه تسهیلات ویژه جهت جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی برای تأمین زیرساخت‌های رفاهی، بهداشتی و خدماتی موردنیاز» با بیشترین نمره جذابیت در اولویت قرار دارد. پس‌ازآن دو استراتژی «ایجاد یکپارچگی محتوایی و رویه‌ای در قوانین و اقدامات سازمان‌ها و نهادهای مداخله‌گر در گردشگری جهت جلوگیری از موازی کاری و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های مربوطه» و «افزایش کمی و کیفی تبلیغات در رسانه‌های مختلف جهت جذب گردشگر و بقا در بازارهای شدیداً رقابتی گردشگری» قرار دارند. از جمله راهبردهای دیگر در راستای تقویت صنعت گردشگری می‌توان به ارتقاء دیپلماسی داخلی و خارجی گردشگری با اتکا بر موقعیت استراتژیک ارتباطی و جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی، احداث و توزیع مناسب رستوران‌ها و مراکز اقامتی-رفاهی باکیفیت برای اقشار مختلف درآمدی در سطح شهر، بهبود زیرساخت‌ها و شبکه حمل‌ونقل برون‌شهری به‌ویژه ریلی و هوایی با توجه به برخورداری از موقعیت ارتباطی استراتژیک در غرب کشور، تدوین برنامه‌های مقتضی جهت شکل‌گیری گردشگری چند فرهنگی با تمرکز بر تنوعات فرهنگی و قومیتی موجود در شهر، انجام مطالعات جامع جهت احداث پارکینگ‌های شهری، ایجاد زیرساخت‌های گردشگری هوشمند برای بهبود عملکرد در معرفی و تبلیغ ظرفیت‌های موجود، معرفی اقامتگاه‌ها و بوم‌‍گردی‌های استان، امکان رزرو الکترونیکی مکان‌های گردشگری و ...، تدوین برنامه‌ها و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری زمستانی، بهاری، تابستانی و پاییزی اتکا بر پتانسیل چهارفصلی همدان و استفاده از نظام مدیریت سیستم‌های اطلاعاتی برای توسعه خدمات اطلاعاتی به گردشگران داخلی و خارجی به ترتیب اشاره کرد.

جدول 9. اولویت‌بندی استراتژی‌های توسعه صنعت گردشگری شهر همدان بر اساس نمره جذابیت و مطلوبیت

استراتژی انتخاب‌شده		نمره جذابیت	اولویت
WO2	تدوین برنامه‌ها و پروژه‌های متنوع گردشگری و ارائه تسهیلات ویژه جهت جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی برای تأمین زیرساخت‌های رفاهی، بهداشتی و خدماتی موردنیاز	828/5	1
WO1	ایجاد یکپارچگی محتوایی و رویه‌ای در قوانین و اقدامات سازمان‌ها و نهادهای مداخله‌گر در گردشگری جهت جلوگیری از موازی کاری و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های مربوطه	755/5	2
WO12	افزایش کمی و کیفی تبلیغات در رسانه‌های مختلف جهت جذب گردشگر و بقا در بازارهای شدیداً رقابتی گردشگری	690/5	3
SO4	ارتقاء دیپلماسی داخلی و خارجی گردشگری با اتکا بر موقعیت استراتژیک ارتباطی و جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی	659/5	4
SO3	احداث و توزیع مناسب رستوران‌ها و مراکز اقامتی-رفاهی باکیفیت برای اقشار مختلف درآمدی در سطح شهر	611/5	5
ST2	بهبود زیرساخت‌ها و شبکه حمل‌ونقل برون‌شهری به‌ویژه ریلی و هوایی با توجه به برخورداری از موقعیت ارتباطی استراتژیک در غرب کشور	580/5	6
SO5	تدوین برنامه‌های مقتضی جهت شکل‌گیری گردشگری چند فرهنگی با تمرکز بر تنوعات فرهنگی و قومیتی موجود در شهر	444/5	7
WT1	انجام مطالعات جامع جهت احداث پارکینگ‌های شهری	965/4	8
WT3	ایجاد زیرساخت‌های گردشگری هوشمند برای بهبود عملکرد در معرفی و تبلیغ ظرفیت‌های موجود، معرفی اقامتگاه‌ها و بوم‌‍گردی‌های استان، امکان رزرو الکترونیکی مکان‌های گردشگری و ...	854/4	9
WO2	تدوین برنامه‌ها و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری زمستانی، بهاری، تابستانی و پاییزی اتکا بر پتانسیل چهارفصلی همدان	335/4	10
WT4	استفاده از نظام مدیریت سیستم‌های اطلاعاتی برای توسعه خدمات اطلاعاتی به گردشگران داخلی و خارجی	250/4	11

5- بحث و نتیجه‌گیری

امروزه بسیاری از اقتصادها جهت دستیابی به رشد و توسعه پایدار اقتصادی به گردشگری که به‌عنوان یک صنعت بین‌المللی وارد معادلات بشری شده است تکیه زده‌اند. شهر همدان با توجه به پیشینه تاریخی و فرهنگی، آب‌وهوای چهارفصل، طبیعت بکر در شهرها و روستاهای اطراف شهر، موقعیت استراتژیک ارتباطی در منطقه غرب کشور، تنوع و تعدد فرهنگی و قومیتی و خرده‌فرهنگ‌ها و آداب‌ورسوم سنتی و محلی، دارای پتانسیل کافی برای توسعه صنعت گردشگری است. ازاین‌رو بررسی و تحلیل ظرفیت گردشگری شهر همدان جهت شناسایی نقاط ضعف و تقلیل و بهبود آن‌ها و تقویت نقاط مثبت لازم و ضروری می‌نماید. در این راستا این پژوهش درصدد تحلیل وضعیت موجود گردشگری شهر همدان و ارائه راهکارها و راهبردهایی به‌منظور ارتقاء این صنعت و بهره‌گیری از پتانسیل موجود است. در این پژوهش سه فرضیه مطرح شد که با استفاده از آزمون اسپیرمن تحلیل شدند. بررسی حاصل از فرضیه‌های اول و دوم پژوهش با استفاده از آزمون اسپیرمن نشان داد که بین مشکلات اقامتی و عدم توسعه گردشگری در شهر همدان و بین نبودن یکپارچگی میان سازمان‌های گردشگری و عدم توسعه گردشگری در شهر همدان رابطه معنی‌داری وجود دارد. همچنین نتایج حاصل از آزمون فرض سوم نیز نشان می‌دهد میزان رضایت‌مندی گردشگران شهری همدان از خدمات ارائه‌شده، در سطح پایینی قرار دارد. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فرضیات پژوهش لازم است مدیریت گردشگری شهر همدان و مدیران و مسئولان فعال در این حوزه با تدوین برنامه‌ها و پروژه‌های گردشگری مناسب و ایجاد هماهنگی بین نهادهای درگیر، درصدد تقلیل مسائل و معضلات گردشگری شهر همدان و بهره‌گیری از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های موجود گردشگری باشند. بدین منظور و جهت احصاء راهبردها و راهکارهای توسعه صنعت گردشگری شهر همدان نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدات گردشگری با استفاده از مدل SWOT استخراج و توسط 15 نفر از خبرگان نمره دهی شد. پس‌ازآن با توجه ضریب اهمیت هر یک از پارامترها راهبردهای بهبود و ارتقای صنعت گردشگری همدان تدوین و با استفاده از روش QSPM اولویت‌بندی شدند.

با توجه ضعف گردشگری شهر همدان در جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی به‌منظور سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تسهیلات موردنیاز گردشگری مهم‌ترین راهبرد توسعه گردشگری همدان بر اساس نتایج به‌دست‌آمده تدوین برنامه‌ها و پروژه‌های متنوع گردشگری و ارائه تسهیلات ویژه جهت جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی برای تأمین زیرساخت‌های رفاهی، بهداشتی و خدماتی موردنیاز است. همچنین با توجه به اهمیت هماهنگی و یکپارچگی بین نهادهای دخیل در تدوین و اجرای برنامه‌های گردشگری راهبرد ایجاد یکپارچگی محتوایی و رویه‌ای در قوانین و اقدامات سازمان‌ها و نهادهای مداخله‌گر در گردشگری جهت جلوگیری از موازی کاری و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های مربوطه ارائه می‌‌شود. همچنین با توجه جاذبه‌های طبیعی منحصربه‌فرد شهری و روستایی در همدان و پتانسیل غنی تاریخی-فرهنگی این شهر در تبدیل‌شدن به قطب گردشگری کشور و حتی فراتر از آن منطقه، راهبردهای «افزایش کمی و کیفی تبلیغات در رسانه‌های مختلف جهت جذب گردشگر و بقا در بازارهای شدیداً رقابتی گردشگری»، «ارتقاء دیپلماسی داخلی و خارجی گردشگری با اتکا بر موقعیت استراتژیک ارتباطی و جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی»، «احداث و توزیع مناسب رستوران‌ها و مراکز اقامتی-رفاهی باکیفیت برای اقشار مختلف درآمدی در سطح شهر»، «بهبود زیرساخت‌ها و شبکه حمل‌ونقل برون‌شهری به‌ویژه ریلی و هوایی با توجه به برخورداری از موقعیت ارتباطی استراتژیک در غرب کشور»، «تدوین برنامه‌های مقتضی جهت شکل‌گیری گردشگری چند فرهنگی با تمرکز بر تنوعات فرهنگی و قومیتی موجود در شهر»، «انجام مطالعات جامع جهت احداث پارکینگ‌های شهری»، «ایجاد زیرساخت‌های گردشگری هوشمند برای بهبود عملکرد در معرفی و تبلیغ ظرفیت‌های موجود، معرفی اقامتگاه‌ها و بوم‌‍گردی‌های استان، امکان رزرو الکترونیکی مکان‌های گردشگری و ...»، «تدوین برنامه‌ها و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری زمستانی، بهاری، تابستانی و پاییزی اتکا بر پتانسیل چهارفصلی همدان» و «استفاده از نظام مدیریت سیستم‌های اطلاعاتی برای توسعه خدمات اطلاعاتی به گردشگران داخلی و خارجی» به ترتیب اولویت به‌دست‌آمده از نتایج پژوهش به‌عنوان راهبردهای توسعه صنعت گردشگری همدان پیشنهاد می‌شود.

6- منابع

1- امین‌بیدختی، علی‌اکبر؛ زرگر، سیدمجتبی؛ و نظری، ماشااله(1389). آمیخته بازاریابی راهبردی در صنعت گردشگری. تهران: دانشگاه شهید بهشتی. نشریه مطالعات مدیریت راهبردی، شماره 3، 67-49.

dor:20.1001.1.22286853.1389.1.3.3.6

2- آقاجانی، معصومه؛ و فراهانی‌فرد، سعید(2015). گردشگری مذهبی و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی ایران). سیاست‌های راهبردی و کلان، 3(9)، 43-66.‎

3- بيک محمدي، حسن (1379). نگرشي نو بر آثار اقتصادي توسعة جهانگردي با نگاه به ايران. تهران: مؤسسه اطلاعات. فصلنامه اطلاعات سياسي- اقتصادي،1(15)، 253-248.

4- تقوايی، مسعود؛ و اکبری، محمود(1388). مقدمه‌ای بر برنامه‌ريزی و مديريت گردشگری شهری. اصفهان: انتشارات پيام علوی.

5- حيدري چيانه، رحيم(1382). ارزيابي برنامهريزي صنعت توريسم در ايران. رسالة دکتري. دانشگاه تبريز. تبریز.

6- خاکساري، علي(1382). نقش برنامه‌ريزي و توسعه گردشگري پايدار. مجموعه مقالات بررسي سياست‌ها و برنامه‌هاي توسعه جهانگردي در جمهوري اسلامي ايران. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبايي و سازمان ايرانگردي و جهانگردي.

7- خلیلی‌خواه، امیر؛ یزدان پور، مرجان؛ و خزائی، زینب(1392). بررسی صنعت گردشگری با تأکید بر گردشگری استان همدان. همایش ملی مدیریت گردشگری. طبیعت‌گردی و جغرافیا. 1(1)، 17-1. همدان: انجمن ارزیابان محیط‌زیست هگمتانه.

8- داس‌ويل، راجر(1384). مديريت جهانگردي. مترجم سيد محمد اعرابي و داود ايزدي. تهران: انتشارات دفتر مطالعات فرهنگي و پژوهشها.

9- رنجبر، محمدحسین؛ باقری، مهدی؛ و خداوردیان، انسیه(1395). تجزیه و تحلیل راهبردها و ارائه راهکارهای توسعه گردشگری شهر همدان با استفاده از مدل SWOT. قشم: موسسه آموزش عالی قشم. فصلنامه علمی و پژوهشی جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای). 2(2)، 72-55. dor:20.1001.1.22286462.1395.6.2.4.9

10- سرایی، محمدحسین؛ و شمشیری، مسلم(1392). بررسی وضعیت گردشگری در شهر شیراز در راستای توسعه پایدار با استفاده از تکنیک SWOT، اصفهان: دانشکده علوم انساني دانشگاه اصفهان. مجله علمی و پژوهشی جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 24(1)، 88-69. dor:20.1001.1.20085362.1392.24.1.7.2

11- شجاعی، سعید؛ و رجب پور، حسین(2021). رهیافتی برای توسعه خوشه‌های کسب وکار در برنامه هفتم توسعه.‎

12- ضرابی، اصغر؛ محمدی، جمال، فیروزی، محمدعلی؛ و گودرزی، مجید(1390). برنامه‌ریزی توسعه گردشگری با استفاده از مدل SWOT (مطالعه موردی نورآباد ممسنی). اصفهان: مجله تخصصی برنامه‌ریزی فضایی. 1(2)، 24-1.

dor:20.1001.1.22287485.1390.1.2.1.6

13- غازي، ايران(1379). نگرشي تحليلي بر مدل تکامل فضايي در برنامهريزي توسعة گردشگري. اصفهان: مجلة دانشکده ادبيات و علوم انساني دانشگاه اصفهان، 23(22)، 54-41. dor:20.1001.1.22286853.1389.1.3.3.6

14- فاطمي، سيد ابوالحسن(1380). سيماي گردشگري استان همدان. همدان: سازمان ایران‌گردی و جهانگردي استان همدان.

15- قائد رحمتی، صفر(1383). تحليلي بر ساختار شبكه ارتباطي و جاذبه‌هاي مهم گردشگري در بخش مركزي شهر اصفهان. پايان‌نامه کارشناسي ارشد جغرافيا و برنامه‌ريزي شهری. دانشگاه اصفهان. اصفهان.

16- قدمی، مصطفی(1390). ارزیابی و تدوین استراتژی مقصد در چارچوب توسعه پایدار گردشگری (نمونه موردی کلان‌شهر مشهد). معاونت تحقيقات و فناوري دانشگاه اصفهان، اصفهان. فصلنامه مطالعات و پژوهش‌های شهری، 3(9)، 82-59.

17- قورچیان، امیر(2019). بررسی جامعه‌شناختی رابطه ساختار مدیریتی و تغییرات اجتماعی در حوزه گردشگری. مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 61(6).‎ doi:10.22038/mjms.2021.21536

18- محمدی‌ده‌چشمه، پژمان(1396). تحلیل راهبردی تنگناها و فرصت‌های توسعه گردشگری شهری. مطالعه موردی: شهرکرد. دانشگاه خوارزمی. تهران. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال 17(47)، 27-19.

‎ dor:20.1001.1.22287736.1396.17.47.1.3

19- مهدیزاده، جواد(1383). مباني و راهکارهاي توسعه گردشگري شهري در ايران. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. مجله مجلس و راهبرد، 44، 152-121.

20- ملکیان، محمود؛ ایزدی، محمد؛ سعید، سبحان؛ و اردکانی، سهیل(2016). اهمیت فضاهای همگانی شهری در توسعه پایدار گردشگری شهری (مطالعه موردی: منطقه یک شهر همدان). علوم و تکنولوژی محیط زیست، 18(3)، 237-255.‎

21- وارثي، حميدرضا(1384). بررسي مسائل و مشکلات توريسم. سمينار اصفهان و جاذبههاي ايرانگردي و جهانگردي، اصفهان.

22- Cleverdon, R. G. (2002). Tourism development in the SADC region: the opportunities and challenges. Development Southern Africa, 19(1), 7-28. doi:10.1080/03768350220123873

23- Eugenio-Martin, J. L., Morales, N. M., & Scarpa, R. (2004). Tourism and economic growth in Latin American countries: A panel data approach (No. 26.2004). Nota di lavoro.

24- Hayllar, B., Griffin, T., & Edwards, D. (2010). City spaces-Tourist places. Routledge.

25- Kim, H. J., & Chen, M. H. (2006). Tourism expansion and economic development: The case of Taiwan. Tourism management, 27(5), 925-933. doi:10.1016/j.tourman.2005.05.011

26- Pearce, D. G. (2001). An integrative framework for urban tourism research. Annals of tourism research, 28(4), 926-946. doi:10.1016/S0160-7383(00)00082-7

Analysis of Strategies for the Development of the Tourism Industry in the City of Hamedan Using the SWOT Model

Ebrahim Molavi¹*, Elnaz Ebrahimi Pourfar², Mahsa Zandeh Pak³

1. Faculty Member, Department of Urban Design, Abo-Ali Sina University, Hamedan, Iran. (Corresponding Author)

e.molavi@basu.ac.ir

2. Bachelor’s Student in Urban Planning, Abo-Ali Sina University, Hamedan, Iran.

elnaz.e.1399@gmail.com

3. Bachelor’s Student in Urban Planning, Abo-Ali Sina University, Hamedan, Iran.

mahsa.400@gmail.com

Abstract
The rapid urban expansion and unchecked population growth have led to various challenges. Urban tourism, particularly for developing countries like Iran, serves as an economic advantage to accelerate the development process. Given that the city of Hamedan holds significant potential as a major tourist attraction, this study aims to investigate, identify, and analyze the parameters influencing urban tourism development, assess the strengths, weaknesses, opportunities, and threats (SWOT) in tourism, and propose strategies to enhance the tourism industry in Hamedan.The research methodology employed a combination of field and analytical approaches. In the first phase, research hypotheses and indicators were distributed via questionnaires among 355 tourists, and their correlations were analyzed using Spearman's test in SPSS software. The questionnaire's validity was established as face validity, and reliability was assessed using Cronbach's alpha, resulting in values of 0.70 for the first hypothesis, 0.68 for the second, and 0.73 for the third. The results revealed no significant relationship between the development of Hamedan's tourism industry and the indicators of the first hypothesis. Additionally, the third hypothesis, suggesting low satisfaction among tourists with urban services in Hamedan, was rejected. However, the second hypothesis, which posited a significant relationship between the integration of tourism organizations and the development of Hamedan’s tourism, was confirmed. In the second phase, the SWOT analysis and the internal and external factors matrix (IEFM) were used to propose strategies for improving Hamedan’s tourism status. Subsequently, the strategies were prioritized using the QSPM method. The results indicate that attracting private sector investments to enhance accommodation and recreational infrastructure and leveraging the city’s rich historical, cultural, and natural attractions are among the most significant strategies for advancing Hamedan’s tourism industry.

Keywords: Spatial Analysis, Tourism Industry, Tourism Development, SWOT Analysis.

Capture

[1] . pearce

[2] . pearce

[3] . Hayllar et al

[4] . Hyun Jeong Kim et all

[5] . Clovedon

[6] . Juan Luis Eugenio-Martin et all

[7] . Statistical package for social science

[8] . Abbreviation of Strength, Weakness, Opportunity, Threat

[9] Quantitative Strategic Planning Matrix

[10] . International Energy Agency

Share To

Article Url

Analysis of Strategies for the Development of the Tourism Industry in the City of Hamedan Using the SWOT Model

Rimag

Links

Related Centers

Technical Support

Official pages