Identification and Analysis on Systemic failures of Iranian National Innovation System
Subject Areas : General
jafar bagherinejad
1
,
ahmadreza kasraei
2
,
hooman farshad
3
1 - Faculty of Engineering, Alzahra University, Tehran, Iran
2 -
3 -
Keywords: National Innovation System, Systemic Problems, Innovation Policy, Structural Equation Modeling,
Abstract :
National innovation system(NIS) includes a series of organizations and institutions at the national level which aims to incorporate in developing and diffusion of science and technology and creates innovation climate. Governments in this system develop and implement their innovation policy. In systemic approach besides problems of each elements of this system ,there is another failure which related to interactions of the system elements, that is called systemic failure. In this research , at first by reviewing the literature conceptual framework of national innovation system of Iran is presented. Then, in a field study by distribution of 350 questionnaires among Iranian innovation experts and specialists and using structural equation modeling technique , analyzing of interactions and their impacts on each other and effectiveness of national innovation system has been done. In this research, the elements of NIS of Iran consists of strategies of transfer and diffusion of technology, structural elements, innovation drivers and legislations frameworks. Findings of this research show that the most important systemic failure of NIS of Iran is lack of effectiveness of legislations frameworks’ impacts on innovation drivers. Identification and analysis of systemic failures can lead to appropriate policies for each elements and at last upgrade the performance of national innovation system.
1. انصاری، رضا، 1392، بررسی و تبیین سازمان‌های پژوهش و فناوری در نظام ملی نوآوری ایران، رشد فناوری، شماره ۳۷، صص 21-13
2. باقری نژاد، جعفر، میرکاظمی ، محمد ، 1394 ، تحلیل سیاست علم، فناوری ونوآوری در ایران ، انتشارات ارنا- اسفند 94
3. باقری نژاد، جعفر، 1382، سیستم نوآوری ملی بستر مناسب توسعه فناوری، مجموعه مقالات هفتمین کنگره سراسری همکاری‌های دولت، دانشگاه و صنعت برای توسعه ملی، صص 263- 251
4. بی‌تعب، علی، 1392، مدلی برای ارزیابی توانمندی نوآوری در سطح ملی، فصلنامه مدیریت توسعه فناوری، شماره ۲. صص 29-3
5. حافظ نیا، محمدرضا، 1382، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهی (سمت)، چاپ هشتم
6. سرمد و همکاران، 1388،روش‌های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: نشرآگه
7. سلطانی، بهزاد،بیرنگ، علی مرتضی، 1382، پارک‌ها و مراکز رشد در نظام ملی نوآوری، هفتمین کنگره سراسری همکاری‌های دولت، دانشگاه و صنعت برای توسعه ملی
8. شوماخر، رندال، لومکس، ریچارد، 1388، مقدمه‌ای بر مدل‌سازی معادله ساختاری، ترجمه وحید قاسمی، انتشارات تهران
9. قاضی نوری، سید سپهر و قاضی نوری، سید سروش، 1387، استخراج راهکارهای اصلاح نظام ملی نوآوری ایران با تکیه بر مطالعه تطبیقی کشورهای منتخب، فصلنامه سیاست علم و فناوری، 1(1)،صص.64-80
10. محمدی، مهدی؛ الیاسی، مهدی، 1392، تحلیل مدل شکل گیری کارکردهای نظام نوآوری فناورانه نوظهور در ایران، فصلنامه سیاست علم و فناوری، سال پنجم، شماره ۴
11. ملکی فر، تقوی، ارگاس، هنری، 1377، بررسی تطبیقی سیاست‌های کلان تکنولوژی و نظام‌های پژوهشی آموزشی در کشورهای عمده صنعتی، مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی
12. منطقی، منوچهر، حسنی، علی و بوشهری، علیرضا، 1388، شناسایی چالشهای سیاستگذاری در نظام ملی نوآوری ایران، فصلنامه سیاست علم و فناوری، 2 (3)، صص. 87-102
13. وحید، مجید، 1384، نگاهی به مشکل سیاستگذاری عمومی در ایران در قالب جامعه شناسی سازمان‌ها و با بهره گیری مفهوم مرجعیت، مجله حقوق و علوم سیاسی، شماره 69
14.Arnold, E., Bell, M., Bessant, J., Brimble, P., 2000. Enhancing Policy and Institutional Support for Industrial Technology Development in Thailand: The Overall Policy Framework and the Development of the Industrial Innovation System. World Bank, US
15.Atkinson, R.D (2014) “ Understanding the US National Innovation System”. The Information Technology and Innovation Foundation, Washington
16.Baldwin, J., Lin, Z., 2002. Impediments to advanced technology adoption for Canadian manufacturers. Research Policy 31, 1–18
17.Bell, M., 2002. Knowledge resources, innovation capabilities and sustained competitiveness in Thailand: transforming policy processes. Report of the project Thailand: National Science and Technology Policy Capacity. SPRU, Sussex University, Mimeo
18.Bokovic, Tomislav ( 2010 ) " Managing innovation systems in transition economies”. WORKING PAPER SERIES. Paper No. 10-01. Faculty of Economics and Business, University of Zagreb
19.Borrás, S., Chaminade, C., Edquist, E., 2009. The challenges of globalisation: strategic choices for systems of innovation. In: Marklund, G. (Ed.), The Innovation Imperative – Globalization and National Competitiveness. VINNOVA
20.Carlsson, B., Jacobsson, S., 1997. Diversity creation and technological systems: a technology policy perspective. In: Edquist, C. (Ed.), Systems of Innovation: Technologies, Institutions and Organizations. Pinter Publishers, London
21.Chalamwong, Y., et al., 2007. A study on application pattern of human resource development plan for demand in industrial sector. A final report submitted to Department of industrial economics, Ministry of Industry, April (in Thai)
22.Kline, R.B. (2005), Principles and Practice of Structural Equation Modeling (2nd Edition ed.). New York: The Guilford Press
23.Lee, keyoung-Ae (2007) “An analysis on system failure mechanism of sectoral systems of Innovation(SIS)”.school of IT Business
24.Mark Dodgson et al (2010) “Systems thinking, market failure, and the development of innovation policy- The case of Australia”. Research Policy · January 2010, DOI: 10.1016/j.respol.2011.05.015
25.Metcalfe, J.S., 1995b. The economic foundations of technology policy: equilibrium and evolutionary perspectives. In: Stoneman, P. (Ed.), Handbook of the Economics of Innovation and Technological Change. Blackwell, Oxford
26.Ricard, L.M. (2015) “ Coping with system failure: Why connectivity matters to innovation policy”. Roskilde University, Denmark. Springer international publishing Switzerland 2015
27.Schrempf, B. , Kaplan,D. and Schroeder, D. (2013) “ National, regional and sectoral systems of Innovation; an overview”. Report for FP7 project “ progress”. European commission seventh framework program, Progress
28.Smith, K., 2000. Innovation as a systemic phenomenon: rethinking the role of policy. Enterprise and Innovation Management Studies 1, 73–102
شناسایی وتحلیل مشکلات سیستمی در نظام نوآوری ملی ایران
* جعفر باقری نژاد ** احمدرضا کسرایی *** هومن فرشاد
* دانشیار، دانشگاه الزهرا (س)، تهران
** عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکده مدیریت واحد تهران مرکز ، تهران
*** کارشناس ارشد MBA، دانشگاه علوم اقتصادی
تاریخ دریافت: 18/1/1395 تاریخ پذیرش: 2/10/1395
چکیده
نظام نوآوری ملی مجموعه‌ای از سازمان‌ها و نهادها در سطح ملی است که در توسعه و انتشار علم وفناوری مشارکت میکنند وبه ایحاد فضای نوآوری می پردازند. دولت‌ها می‌توانند در این نظام سیاست‌های نوآوری خود را تدوین و پیاده‌سازی کنند. در رویکرد سیستمی، علاوه بر مشکلاتی که هر کدام از اجزا در کارکرد خود دارند، گونه دیگری از مشکلات در ارتباط وتعامل میان اجزا وجود دارد که از آن به عنوان مشکلات سیستمی یاد میشود. در تحقیق حاضر هدف، شناسایی مشکلات سیستمی نظام نوآوری ملی ایران است. به این منظور، ابتدا با مرور ادبیات موضوع مدل مفهومی اجزا نظام نوآوری ملی در ایران ارائه میشود، سپس در یک مطالعه میدانی با توزیع 350 پرسشنامه در میان کارشناسان و خبرگان نوآوری کشور به کمک روش مدل‌یابی معادلات ساختاری به ارتباط و تأثیرگذاری این اجزا بر روی یکدیگر و کارایی نظام نوآوری ملی پرداخته خواهد شد. اجزا مدل نظام نوآوری ملی ایران شامل راهبرد‌های انتشار و انتقال فناوری، عناصر ساختاری، پیشران‌های نوآوری و چارچوب‌های قانونی و تنظیمی میشود. یافته‌های این تحقیق نشان میدهد مهم‌ترین مشکل سیستمی نظام نوآوری ملی در ایران، اثربخش نبودن چارچوب‌های قانونی و تنظیمی بر پیشران‌های نوآوری است. شناسایی مشکلات سیستمی می‌تواند به سیاست‌گذاری‌های صحیح برای هر کدام از این اجزا و در نهایت ارتقا کارایی نظام نوآوری ملی بینجامد
واژه‌های کلیدی: نظام نوآوری ملی، مشکلات سیستمی، سیاست نوآوری، مدل‌یابی معادلات ساختاری
مقدمه
با توجه به نقش نظام نوآوری ملی در همگرا کردن فرآیند تغییرات تکنولوژیک، ساختارها، نهادها و سیاستها، آگاهی از مشکلات سیستمی می‌تواند به تسریع فرایند تعاملی یادگیری و دیگر فرایندهای حیاتی در نظام نوآوری ملی بینجامد. نتیجه تحقیق می‌تواند برای تدوین سیاست‌های بهتر برای توسعه تکنولوژی و نوآوری در کشور و تحقق سیاست تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی مفید باشد. از سوی دیگر با بررسی ادبیات مرتبط به این حوزه در ایران متوجه می‌شویم مطالعات جامعی که به بررسی مشکلات سیستمی نظام نوآوری ملی پرداخته باشند، وجود ندارند یا بسیار اندک هستند. از این جهات تحقیق بر روی این موضوع در ایران ضرورت دارد.
نویسندة عهده‌دار مکاتبات: جعفر باقرینژاد jbagheri@Alzahra.ac.ir
|
مرور ادبیات و پیشینه تحقیق
نظام نوآوری ملی
در دهه 90 میلادی، متخصصین حوزه نوآوری، در تلاش برای شناسایی سازوکارهای پیچیده‌ای بودند که طی آن دانش ایجاد شده در دانشگاه به بنگاه‌های صنعتی راه یافته و موجبات توانمندی آنها را فراهم می‌نماید. بر این اساس، ابتدا بحث ارتباط صنعت و دانشگاه مطرح شد، سپس مدل «دولت- صنعت- دانشگاه» و سپس چارچوب جامع‌تر آن یعنی «نهاد علمی- دولت- جامعه» در قالب نظام نوآوری مطرح گردید (بی‌تعب و همکاران، 1392). نظام نوآوری، مجموعه‌ای از سازمان‌ها و نهادهایی است که در توسعه و انتشار فناوری‌های نو مشارکت میکنند و چارچوبی را فراهم می‌آورد که دولت‌ها از طریق آن، سیاست‌های خود را برای تأثیرگذاری بر فرایند نوآوری تدوین و پیاده‌سازی میکنند. بنابراین، کارایی نوآورانه یک اقتصاد، نه تنها به چگونگی کارایی این نهادها به شکل منفرد (مانند بنگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی و دانشگاه‌ها) بستگی دارد، بلکه به چگونگی تعامل آنها با یکدیگر به عنوان اجزای یک سیستم کلی برای خلق و بهره‌برداری از دانش و تأثیر متقابل آنها با عرف‌های اجتماعی (مانند ارزش‌ها، هنجارها و چارچوب‌های حقوقی و قانونی) وابسته است (Arnold et al., 2000). با این تعریف، سیاستگذاری پژوهش، تولید علم، نوآوری، فناوری و کارآفرینی در چارچوب سیاستگذاری نظام نوآوری ملی یک کشور قرار می‌گیرد. بر اساس یکی دیگر از تعاریف، نظام ملی نوآوری شامل اجزا و روابطی است که در تولید، انتشار و استفاده اقتصادی از دانش جدید، با هم در تعامل هستند و در داخل مرزهای یک کشور قرار دارند. شکل‌گیری و توسعه فناوری‌های نوظهور نیازمند ایجاد و توسعه نهادها و تعاملاتی است که می‌توانند فعالیتهای علمی و فناورانه موجود در این حوزه‌ها را در جهت خلق، انتشار و بهره‌برداری از دانش و نوآوری هدایت کنند (محمدی، 1392). ایده نظام ملی نوآوری از این دیدگاه که موجب یکپارچگی فرایند تغییرات تکنولوژیک، نهادها، ساختارها و سیاستها می‌گردد، نقش محوری در برنامه‌های توسعه ممالک ایفا می‌کند (باقری نژاد، 1382).
اجزا نظام نوآوری
«رسوم» و «سازمان‌ها» را اجزای اصلی نظام‌های نوآوری میدانند. سازمان‌ها، نقش‌آفرینان اصلی نظام‌های نوآوری هستند که با هدفی روشن ایجاد شده‌اند. رسوم، مجموعه‌ای از رفتار متداول، عادات جاری، تجارب مشخص شده، قواعد یا قوانینی هستند که روابط و تعامل بین افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها را تنظیم میکنند (Baldwin et al, 2002). در یک تقسیم‌بندی جزئی‌تر، اجزای نظام نوآوری به 9 دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- عناصر ساختاری: هر نظام نوآوری، تحت تأثیر زیربنای اقتصادی ساختار صنعتی و خدماتی است. عناصر ساختاری را می‌توان شامل «ترکیب صنعت»، «خوشه‌های صنعتی»، «شبکه‌ها»، «اندازه شرکت‌ها»، «رقابت»، «ساختار هزینه»، «منابع طبیعی»، «دسترسی به بازارها»، «جهانی شدن»، «مالکیت خارجی» و «جهت‌دهی به صادرات» دانست که عمدتاً توسط دولت‌ها تغییر میکنند و یا دگرگون می‌شوند.
- چارچوب‌های قانونی و تنظیمی: چارچوب‌های قانونی و تنظیمی شامل «رژیم‌های مالیاتی»، «فضای مقرراتی» و «حمایت از مالکیت معنوی» توسط دولت‌ها وضع می‌شوند و نحوه عملکرد نهادهای مؤثر در فرایند نوآوری را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
- فرهنگ نوآورانه و کارآفرینانه: فرهنگ نوآورانه و کارآفرینانه از ارزش‌ها و عقایدی مشتق میشود که به‌کار سخت و خطرپذیری بها می‌دهند و ایده‌های جدید را تشویق میکنند. «منابع انسانی نوآور و کارآفرین»، «نظام‌های تحصیل و تعلیم اعم از مدارس و دانشگاه‌ها»، «مراکز رشد»، «پارک‌های علم و فناوری» از جمله اجزای مؤثر در فرهنگ نوآورانه و کارآفرینانه میباشند (Baldwin et al, 2002).
- پیشران‌های نوآوری: «سیاستها و برنامه‌های دولتی»، «صندوق ریسک سرمایه»، «صنعت و مراکز رشد کسب و کار»، «مراکز پژوهشی» و «مکانیزم‌های هماهنگی» از جمله پیشران‌های نوآوری هستند که عامل شروع یک فرایند نوآورانه می‌شوند (Bell, M., 2002). این سازمان‌ها بخش مهمی از زیرساخت‌های توسعه علم، فناوری و نوآوری را تشکیل می‌دهند (انصاری، 1392).
- زیرساخت نوآوری: زیرساخت نوآوری، بستر اصلی ایجاد، گسترش و پیاده‌سازی نوآوری است. «مؤسسات آموزش عالی»، «آژانس‌های نوآوری دولتی»، «سازمان‌های نوآورانه بخش خصوصی»، «سفارتخانه‌ها (دفاتر نمایندگی فنی) و شبکه‌های کسب و کار خارجی»، «مراکز رشد» و «پارک‌های علم و فناوری» از جمله زیرساخت‌های نظام نوآوری هستند که با حمایت مستقیم خود از ایده‌های نوآورانه، نقش‌آفرینی آنها را در چرخه‌های اقتصادی، فرهنگی، فناوری و علمی موجب می‌شوند (Borrás, S, et al, 2009).
- تأمین مالی: تأمین مخارج تحقیق و توسعه توسط
دولت‌ها و بخش‌های خصوصی در قالب یک برنامه کامل و راهکارهای مشخص از مهم‌ترین عوامل مؤثر در موفقیت نظام‌های نوآوری است بنابراین «برنامه‌های دولت»، «بخش خصوصی»، «سرمایه ریسک»، «بازار سهام» و «سرمایه‌گذاری خارجی» از جمله مؤلفه‌های برنامه تأمین مالی شمرده می‌شوند (Carlsson, B., et al, 1997).
- انتشار اطلاعات: دستیابی به اطلاعات آماده، شرط لازم برای عملکرد مؤثر هر نظام نوآوری است، زیرا نظام‌های اطلاعاتی می‌توانند نقش مهمی در ارتقای فرهنگ نوآورانه و کارآفرینانه، پیدا کردن منابع تأمین مالی و انتشار فناوری بازی کنند. «انجمن‌های صنعتی»، «دانشگاه‌ها»، «شبکه‌ها»، «وب‌سایت‌ها» و «پایگاه‌های ثبت اختراع» وظیفه انتشار اطلاعات را ایفا می‌نمایند (Cattell, R., 1978).
- مکانیزم‌های انتقال و انتشار فناوری: انتشار و انتقال فناوری از خارج به داخل، از مراکز تحقیقاتی به مراکز کسب‌وکار از عوامل مؤثر در عملکرد نظام‌های نوآوری هستند که توسط «برنامه‌های دولت»، «مراکز رشد»، «خوشه‌های صنعتی»، «سازمان‌های تحقیق و توسعه»، «شبکه‌ها» و «ارتباط‌های کسب و کار» انجام می‌شوند.
- حمایت از تجاری سازی: حمایت از تجاری‌سازی توسط «برنامه‌های دولت»، «مؤسسات دولتی»، «مراکز رشد» و «شرکت‌های زایشی» انجام می‌پذیرد (Chalamwong, Y., et al., 2007).
اجزای نظام نوآوری ملی در جدول 1 گردآوری شده‌اند
| ||||||||||||||||||||||||||||||||
در اینجا به برخی از ادبیات مرتبط با اجزا فوقالذکر، اشاره میشود:
در سال 2010 داجسن و همکاران به تحلیل سیستم نوآوری ملی پرداختندو نشان می دهند که شکستها وضعف های سیتمی بجای شکست بازار، سیاستگذاری را در نظام نوآوری ملی بهبود می بخشد. در بررسی رویکردهای بازار آزاد ، هماهنگی ، سیستم تکاملی پیچیده، بعنوان چارچوبی برای تحلیل نظام نوآوری ملی، نشان دادند که شواهد تجربی برای تست فرضیه ای که رویکرد بازار آزاد مشوق نوآوری است، محدود می باشد و در بسیاری از ممالک رویکرد بازار آزاد تغییر کرده است و تکامل یافته و با رویکردهای جدید نظیر هماهنگی وتفکر سیستمی تکاملی پیچیده، تغییر یافته است. این موارد را نشان از اهمیت ارتباطات و اتصالات سیستمی، نهادهای تحولگرا وتوانمندیهای سازمانی میدانند. (Dodgson, et al 2010 ). تحقیق ولسویس وهمکاران در 2005 نیز نشان داد که چارچوب " سیستم نوآوری" برای طراحی سیاست نوآوری وارزیابی آن ، هدایتگر است وتوصیه های سیاستی خاص نسبت به رویکرد عمومی شکست بازار ارائه نمودند. در سال 2007 لی در تز ارشد خود در رشته فناوری اطلاعات در تحقیق بر خدمات اینترنت موبایل نشان میدهد که نارسایی ها وشکست در تعامل ، ضعف نهادی و شکست وضعف توانمندی ها موجب شکست سیستمی می گردند و شکست های زیرساختی، نهادی و تعاملی و توانمندی را شکست سیستمی قلمداد می کند( Lee et al,2007 ). البته وی قید می کند که یافته اش تغییریافته نتایج تحقیق ولسویس وهمکارانش 2005 می باشد. در سال 2010 باکوویچ در مطالعه ای نتیجه می گیرند که توانمندی های سازمانی از قبیل فرهنگ نوآور گرا، کار افرینی وجهت گیری بازار محرک اصلی ایجاد ثروت ورشد در سیستم نواوری می باشند( Bakovic,2010 ). در زمینه سیستم های نوآوری ملی، ناحیه ای وبخشی ، شرمف و همکاران در 2013 ضمن تمرکز بر تشریح رویکرد سیستم نوآوری وبیان چارچوب آن برای تحلیل ودرک فرایند نوآوری در سطوح مختلف واینکه چگونه از معیارهای سیاستی تاثیر می پذیرند، به تحقیق ونوآوری مسئولانه اشاره می کند که باید از نظر اخلاقی قابل پذیرش وپایدار ومطلوب اجتماع باشد. مولفین همچنین به اهداف راهبردی 2020 اروپا اشاره
میکنند که برای حل چالشهای عمده اجتماعی اقدام از طریق نوآوری ترغیب می شود واینکه درک رویکرد سیستم نوآوری با تحقیق ونوآوری مسئولانه ارتباط دارد . در سال 2014، آتکینز وهمکاران مثلث نوآوری موفق را با سه وجه محیط کسب وکار، محیط سیاستی و محیط تجاری، مالیاتی وحقوقی تشریح وتحلیل نمودند. آنها محیط کسب و کار کارآ را شامل نهاد ها وسازمانها، فعالیت ها وتوانمندی های جامعه کسب وکار ملت ها و همچنین نگرش های اجتماعی وسیعتر آنها و اقداماتی که نوآوری را ممکن می سازد، می شمارند. از نظر آنها مهارتهای مدیریت اجرایی با کیفیت بالا، فناوری اطلاعات یا فناوری اطلاعات وارتباطات قوی، سطوح کارآفرینی استوار، بازارهای مالی پویا ومحرک که ریسک را پشتیبانی کنند وموجب شوند سرمایه ها بسوی سرمایه گذاری نوآورانه ومولد جریان یابندو فرهنگ همکاری ومشارکت بین سازمانی وپذیرش عمومی نواوری از جمله عوامل خاص کسب وکار میباشند. در وجه دوم، محیط تجاری، مالیاتی وحقوقی کارآ را شامل یک نظام تجاری رقابتی وباز ، تلاشهای دولت برای حفاظت از کسب وکار در مقابل اقدامات اقتصاد سیاسی خارجی، پشتیبانی از بازارهای رقابتی شامل ورودی هایی با مدل های کسب وکار جدید، شفافیت قوانین، مالیات منطقی کسب وکار، حفاظت از مالکیت فکری و رویکرد متعادل در سیاست رقابتی میداند. در واقع محیط حقوقی خوب برای کسب وکار به مفهوم عدم وجود مقررات در فضای کسب وکار نیست، بلکه محیطی است که نوآوری را حمایت کند نه اینکه انرا مسدود سازد. مولفین سومین وجه مثلث نوآوری موفق را در سیستم قوی وپیشرفته سیاست نوآوری می دانند وبر این باورندکه بازارها برای نوآوری کلیدی اند، اما بدون سیاست نوآوری کارآ، بازارها کمتر از انتظارات ما ، کارایی خواهند داشت. یک سیستم سیاست نوآوری از دید آنها پشتیبانی قوی از سرمایه گذاری دولتی در زیرساخت های نوآوری شامل علم، فناوری وسیستم های انتقال تکنولوژی وپشتیبانی از زیرساخت های فناوری دیجیتال ، سیستم های حمل ونقل هوشمند، دولت الکترونیک، هدایت تحقیق وتوسعه بسوی حوزه های خاص فناوری وصنعت، پشتیبانی خوشه های فناوری ناحیه ای وفعالیتهای توسعه اقتصادی ناحیه ای مبتنی بر تکنولوژی وتامین مالیه خاص بخشی در تحقیقات مشترک صنعت- دانشگاه ودولت می باشد. در سال 2015 ، ریکارد در تحقیقی نشان داد که ارتباطات وروابط شبکه ای نقش مهمی در نوآوری وموفقیت سیستم نوآوری دارد.( Ricard, 2015 ).
مشکلات نظام نوآوری در ایران
سلطانی و همکاران در سال 1382 با انجام مطالعات در حوزه نظام نوآوری ملی ایران به این نتیجه رسیدند که انتشار و انتقال تکنولوژی یکی از بزرگ‌ترین حلقه‌های مفقوده در سیستم نوآوری ایران است. در تحقیق فوق همچنین به بحث کارآفرینی تکنولوژی نیز اشاره شده است که در این پژوهش در طبقه پیشران‌های نوآوری قرار گرفته است و چنین نتیجه گیری کرده‌اند که با توجه به اینکه مبحث کارآفرینی بحث جدیدی در کشور ایران بوده و طی چند سال اخیر توجه خاصی به این مسئله نشده است. یکی از مشکلات این بخش همواره عدم وجود حلقه‌های اتصال این فعالیت‌ها به فعالیتهای پیشین در نظام نوآوری ملی بوده و شاهد آن هستیم که علیرغم تلاش برای ارتقای کارآفرینی، به دلیل ضعف در توسعه نیروی انسانی کارا فر ین، نوآور و خلاق و نیز ضعف در انتشار تکنولوژی، سرمایه گذاری در این بخش به تنهایی جواب لازم را در پی نخواهد داشت (سلطانی و همکاران، 1382). منوچهر منطقی و همکاران (1389) با بررسی چالشهای نظام ملی نوآوری در ایران و مطالعه تطبیقی آن با سایر کشورها به نتایجی در مورد مهم‌ترین مشکلات سیستمی نظام نوآوری ملی دست یافتند که به شرح زیر است: ضعف فرهنگی جامعه در زمینه‌های کار گروهی، رعایت مالکیت فکری و عزم ملی در زمینه تولید و نوآوری. آنها همچنین به کمبود سرمایه‌های ریسک پذیر و کمبود میزان سرمایه گذاری خارجی در ایران که با عناصر ساختاری پژوهش حاضر هم‌خوانی دارد نیز اشاره نمودند. قاضی نوری و همکاران (1388) با بررسی چالشهای سیاستگذاری در نظام نوآوری ملی ایران بیان کردند که ایزوله بودن نظام نوآوری ملی از سیستم‌های پیرامونی و عدم تدوین سیاست‌های لازم در خصوص تعامل نظام‌مند کارکردهای دولت در مدیریت فناوری و جزیی نگری سیاست‌گذاران به علت نبود دیدگاه سیستمی باعث بیشترین مشکل در نظام نوآوری ملی ایران شده‌اند. ملکی فر و همکاران (1377) به فقدان مدل جامع سیاستگذاری کارآفرینانه و ضعف در کارکردهای انتشار فناوری و تجاری سازی در نظام نوآوری ملی ایران به عنوان مهم‌ترین عوامل مشکل آفرین در نظام نوآوری ملی اشاره کرده‌اند. در ارتباط با سیاست نوآوری در ایران در تحقیقی به مواردی از نقاط قوت وضعف اشاره گردیده است که در زیر برخی از آنها منعکس می شود (باقری نژاد وهمکاران 1394):
نقاط قوت :
- تعیین نقش نهاد های تصمیم گیرنده و مجری در حوزه علم، فناوری و نواوری
- تمایل به اصلاح سیاست ها و ساختارهای سیاستگذاری علم وفناوری ونواوری
- افزایش توجه به چهارچوب نظام نواوری ملی در سیاستگذاری علم وفناوری
- تاکید بر خصوصی سازی در فعالیتهای تحقیق وتوسعه و ایجاد شرکت های دانش بنیان
- تاکید بر ایجاد مراکز تفکر، سیاست پژوهی، سیاستگذاری، آینده نگاری .
- جایگزینی تدریجی اقتصاد دانش محور به جای نگاه خطی در راهبردها و عملیات
- بازنگری و بازسازی سیاستها و راهبرد های پژوهشی، فناوری و آموزشی
- تاکید بر شفافسازی حقوق بازیگران در عرصه علم، فناوری ونوآوری در قوانین
-توجه به آماده سازی زیرساخت های مناسب توسعه فناوری ونواوری
- تلاش برای ارزیابی مستمر در حوزه علم، فناوری ونوآوری
نقاط ضعف:
- عدم وجود مکانیزم های واسط وهماهنگ کننده برای بهبود تعامل بازیگران در نظام نواوری ملی
-عدم شفافیت در حدود وظایف واختیارات نهاد های درگیر در حوزه علم، فناوری ونوآوری
- تاکید بیشتر بر سیاست فشار علم به جای کشش تقاضا در راهبردها وبرنامه ها
- عدم استفاده از توانمندی ها ویافته های کارشناسی وکارگروه های تخصصی در تدوین سیاست های علم، فناوری ونواوری.فقدان تجارب کافی ومستند در تدوین سیاست علم، فناوری ونوآوری
-عدم وجود قوانین تخصصی والزامات قانونی در حوزه علم، فناوری ونوآوری
-عدم توجه کافی به تامین امکانات و تجهیزات برای توسعه علم، فناوری ونواوری
- عدم تاثیرگذاری نتایج ارزیابی ها در تعیین سیاستها وتصمیم گیری های حوزه علم، فناوری ونواوری
مدل مفهومی استخراج شده از مرور ادبیات
با توجه به بررسی انجام شده در خصوص المان‌های اثرگذار در نظام نوآوری ملی ایران و مرور ادبیات مرتبط، مهم‌ترین مؤلفه‌های نظام نوآوری ملی به شرح زیر استخراج گردید: عناصر ساختاری، چارچوب‌های قانونی و تنظیمی، فرهنگ نوآورانه کارآفرینانه، پیشران‌های نوآوری، زیرساخت نوآوری، تأمین مالی، انتشار اطلاعات، مکانیزم‌های انتقال و انتشار اطلاعات و حمایت از تجاری سازی است. با توجه به بررسی‌های انجام شده و پرسش از خبرگان جهت خلاصه سازی مسئله مورد پژوهش المان‌هایی که دارای قرابت مفهومی و کارکردی بوده‌اند را در یک طبقه بندی قرار داده و به مدل زیر رسیده‌ایم (شکل 1). جهت تشخیص مشکلات موجود در نظام نوآوری ملی ایران نیز بین تک تک طبقات ارتباطات معنی دار را لحاظ نموده و در ادامه این پژوهش به سنجش کیفیت این ارتباطات توجه میشود.
شکل 1- مدل مفهومی پیشنهادی برای نظام نوآوری ملی در ایران
|
روش‌شناسی تحقیق
پژوهش حاضر را می‌توان از نظر دسته‌بندی تحقیقات بر حسب نحوه گردآوری داده‌ها از نوع تحقیقات توصیفی/همبستگی محسوب کرد. در این پژوهش برای بررسی روابط میان متغیرها، از تکنیک مدل‌یابی معادلات ساختاری مبتنی بر واریانس استفاده شده است. با توجه به تقسیم‌بندی تحقیقات از نظر هدف، پژوهش حاضر که به دنبال طراحی مدل جامع تأثیر عناصر ساختاری بر کارایی نظام نوآوری ملی بوده، از نوع پژوهش‌های بنیادین است.
جامعه آماری و نمونه پژوهش
جامعه آماری این تحقیق متشکل از صاحب‌نظران دانشگاه و صنعت است که در حوزه مدیریت نوآوری فعالیت دارند. تعیین دقیق اندازه جامعه آماری با توجه به گستردگی آن ممکن نیست، ولی انتخاب روش مناسبی برای نمونه‌گیری می‌تواند تا حد خوبی انعکاس دهنده نظر کل جامعه آماری باشد. با توجه به آنکه تکنیک مدل‌سازی معادلات ساختاری تا حدود زیادی با برخی جنبه‌های رگرسیون چند متغیری شبیه است، می‌توان از اصول تعیین حجم نمونه در تحلیل رگرسیون چند متغیری، برای تعیین حجم نمونه در مدل یابی معادلات ساختاری، استفاده نمود. در تحلیل رگرسیون چند متغیری نسبت تعداد نمونه (پرسش‌نامه‌های توزیع شده) به متغیرهای مستقل نباید از 5 کمتر باشد، در غیر این صورت، نتایج حاصل از معادله رگرسیون چندان تعمیم پذیر نخواهد بود. البته، نسبت محافظه‌کارانه‌تر 10 مشاهده
به ازای هر متغیر مستقل پیشنهاد شده است (سرمد و دیگران، 1381). پرسشنامه این تحقیق 36 گویه دارد. بنابراین با در نظر گرفتن رابطه فوق، در مجموع 350 پرسشنامه ارسال شد و در نهایت تعداد 244 پرسشنامه قابل قبول برگشت داده شد.
در این تحقیق برای سنجش ابعاد و مؤلفه‌های مدل، پرسش‌نامه‌ای طراحی شده است. بدین منظور، چندین پرسشنامه که در تحقیقات مختلف مورد استفاده قرار گرفته بودند، با توجه به متغیرهای تحقیق، ترکیب و گردآوری شده و بر اساس شرایط کشور، ضمن تماس ونظرخواهی از خبرگان امر، بومی شد. در این مطالعه، برای تعیین روایی و اعتبار ابزار گردآوری اطلاعات (پرسشنامه) از روایی محتوا استفاده شده است. برای تعیین روایی محتوای پرسشنامه از 18 نفر از متخصصان و خبرگان در مورد پرسشنامه و سؤالات آن نظر خواهی گردید، پس از اعمال توصیه‌های اساتید و انجام اصلاحات مورد نظر و تأیید اعتبار و روایی پرسشنامه توسط ایشان، از آن جهت گردآوری اطلاعات استفاده شد. برای تعیین پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده گردید، بدین مفهوم که پرسشنامه بین 31 نفر در نمونه آماری توزیع و جمع آوری گردید و با اعمال پاسخ‌های آنان در نرم افزار SPSS جهت تعیین آلفای کرونباخ، نتایجی به دست آمد که در جدول 2 ارائه شده است.
جدول شماره 2- مقادیر آلفای کرونباخ برای متغیرهای تحقیق
|
| ||||||||||||||||||||||||||||
اگر آلفای کرونباخ از 7/0 بیشتر باشد، پرسشنامه دارای پایایی است (حافظ‌نیا، 1382). بر اساس جدول فوق از آنجا که مقدار آلفای مربوط به هر متغیر از 7/0 بیشتر است، تمامی متغیرها به طور مجزا دارای پایایی مناسبی میباشند.
فرضیات تحقیق
برای این تحقیق با توجه به مدل پیشنهادی نه فرضیه مطرح میشود:
فرضیه اول: استراتژی انتشار و انتقال فناوری اثر معناداری بر عناصر ساختاری دارد.
فرضیه دوم: استراتژی انتشار و انتقال فناوری اثر معناداری بر پیشران‌های نوآوری دارد.
فرضیه سوم: استراتژی انتشار و انتقال فناوری اثر معناداری بر کارایی نظام نوآوری ملی دارد.
فرضیه چهارم: پیشران‌های نوآوری اثر معناداری بر عناصر ساختاری دارند.
فرضیه پنجم: عناصر ساختاری اثر معناداری بر کارایی نظام نوآوری ملی دارند.
فرضیه ششم: استراتژی انتشار و انتقال فناوری اثر معناداری بر چارچوب‌های قانونی و تنظیمی دارد.
فرضیه هفتم: چارچوب‌های قانونی و تنظیمی اثر معناداری بر عناصر ساختاری دارند.
فرضیه هشتم: چارچوب‌های قانونی و تنظیمی اثر معناداری بر پیشران‌های نوآوری دارند.
فرضیه نهم: چارچوب‌های قانونی و تنظیمی اثر معناداری بر کارایی نظام نوآوری ملی دارند.
روش تجزیه و تحلیل داده‌ها
در این پژوهش برای تحلیل آمار توصیفی نمونه از نرم‌افزار آماری SPSS استفاده میشود. برای تحلیل داده‌ها جهت تعیین اعتبار مدل و میزان برازش مدل از نرم افزار Lisrel استفاده میشود. لیزرل یامدل‌یابی معادلات ساختاری یک تکنیک تحلیل چند متغیری قوی از خانواده رگرسیون چند متغیری است که به پژوهشگر امکان میدهد مجموعه‌ای از معادلات رگرسیون را به گونه همزمان مورد آزمون قرار دهد. مدل‌یابی معادلات ساختاری یک رویکرد جامع برای آزمون فرضیه‌هایی درباره روابط متغیرهای مشاهده شده و مکنون است که امروزه عموماً با نام خلاصه SEM شناخته میشود. با آنکه انواع گوناگون آزمون‌ها که به گونه کلی شاخص‌های برازندگی نامیده می‌شوند، پیوسته در حال مقایسه، توسعه و تکامل میباشند، اما هنوز درباره حتی یک آزمون بهینه نیز توافق همگانی وجود ندارد. نتیجه آن است که مقاله‌های مختلف، شاخص‌های مختلفی را ارائه کرده‌اند. برخی از این شاخص‌ها عبارتند از (Kline, 2005):
●شاخص GFI
شاخص GFI مقدار واریانس‌ها و کوواریانس‌ها را به گونه مشترک از طریق مدل ارزیابی می‌کند. دامنه تغییرات GFI بین صفر و یک می‌باشد. مقدار GFI باید برابر یا بزرگ‌تر از 09/0 باشد.
●شاخص RMSEA
این شاخص،ریشه میانگین مجذورات تقریب می‌باشد. شاخص RMSEA برای مدل‌های خوب برابر ۰۵/0 یا کمتر است. مدل‌هایی که RMSEA آنها 1/0 باشد برازش ضعیفی دارند.
●شاخص NFI و CFI
شاخص NFI که شاخص «بنتلر-بونت» هم نامیده میشود، برای مقادیر بالای 09/0 قابل قبول و نشانه برازندگی مدل است. شاخص CFI بزرگ‌تر از 09/0 قابل قبول و نشانه برازندگی مدل است.
تجزیه و تحلیل داده‌ها
آمار توصیفی متغیرهای جمعیت شناختی تحقیق
جدول 3 زیر توزیع فراوانی شرکت کنندگان در تحقیق را بر حسب سابقه کاری نشان میدهد. میزان سابقه کار در شش طبقه کمتر از 5 سال، 10- 6 سال، 15-11 سال، 20- 16 سال، 25-21 سال و بیش از 26 سال دسته بندی شده است. بیشترین فراوانی مربوط به طبقه 15-11 سال (26٪) و کمترین فراوانی مربوط به طبقه بیش از 26 سال (9٪) می‌باشد.
جدول 3- توزیع فراوانی پاسخ‌دهندگان بر حسب سابقه کاری
سابقه خدمت | فراوانی | درصد |
کمتر از 5 سال | 27 | 11 |
10-6 سال | 56 | 23 |
15-11 سال | 64 | 26 |
20-16 سال | 48 | 20 |
25-21 سال | 27 | 11 |
بیش از 26 سال | 22 | 9 |
جمــــــع | 244 | 100 |
جدول 4 ،توزیع فراوانی شرکت کنندگان در تحقیق را بر حسب سطح تحصیلات نشان میدهد. سطح تحصیلات در سه طبقه کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دسته بندی شده است، به طوری که ملاحظه میشود بیشتر پاسخ دهندگان با فراوانی 191 نفر (78%)، مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد دارا میباشند و کمترین فراوانی مربوط به تحصیلات کارشناسی (10%) می‌باشد
جدول 4- توزیع فراوانی پاسخ‌دهندگان بر حسب تحصیلات
تحصیلات | فراوانی | درصد |
کارشناسی | 25 | 10 |
کارشناسی ارشد | 191 | 78 |
دکتری حرفه‌ای | 28 | 12 |
جمع | 244 | 100 |
جدول 5 ، توزیع فراوانی شرکت کنندگان در تحقیق را بر حسب عنوان پست سازمانی نشان میدهد. عنوان پست سازمانی پاسخگویان در پنج طبقه دسته بندی شده است. به طوری که ملاحظه میشود بیشترین فراوانی مربوط به پست مدیران بازرگانی (2/42%) و کمترین فراوانی مربوط به پست سازمانی مدیر ارشد (4/3%) است. در جدول 6 ، شاخص‌های مرکزی و پراکندگی متغیرهای اصلی تحقیق (سازه‌های مدل پژوهش) ارائه شده است. همان طوری که نشان داده شده است، بیشترین میانگین مربوط به چارچوب‌های قانونی و تنظیمی (4/4) و کمترین میانگین مربوط به پیشران‌های نوآوری (7/1) است.
جدول 5- توزیع فراوانی پاسخ‌دهندگان بر حسب عنوان پست سازمانی
پست سازمانی | فراوانی | درصد |
مدیر ارشد | 8 | 4/3 |
استادان دانشگاه | 49 | 20 |
مدیران تحقیق و توسعه | 63 | 8/25 |
مدیران بازرگانی | 103 | 2/42 |
سایر | 21 | 6/8 |
جمــــــع | 244 | 100 |
تبیین مدل مفهومی پژوهش
در این بخش، به منظور آزمون فرضیه‌های مطروحه و انجام استنباط‌هایی در مورد جامعه مورد نظر، از تکنیک مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده میشود. بر اساس فرضیات مذکور، می‌توان مدل مفهومی پژوهش را مطابق با شکل 2 تدوین نمود. مدل مفهومی، در واقع، ارتباط میان
نتایج کارایی نظام نوآوری ملی |
جدول 6- شاخص‌های مرکزی و پراکندگی متغیرهای اصلی تحقیق |
|
سازه‌های پژوهش و یا فرآیند مفهوم‌سازی پژوهش را مصور می‌نماید. به بیان دیگر، تدوین مدل تصمیم‌گیری در خصوص این است که کدام متغیرها در مدل مفهومی قرار گیرند و کدام متغیرها نیز نباید در مدل وارد شوند. این مرحله می‌تواند به عنوان سخت‌ترین مرحله در مدل‌سازی معادلات ساختاری باشد |
عوامل تأثیرگذار و میانجی |
|
شکل 2- مدل مفهومی پژوهش |
تحلیل عاملی تأییدی (اعتبارسنجی شاخص‌های اندازه‌گیری)
پس از تدوین نظری مدل، لازم است تا به بحث برآورد مدل یا به عبارت دیگر برآورد پارامترهای آزاد در مدل و تحلیل شاخص‌های کلی و جزئی مدل پرداخت تا مشخص شود که آیا داده‌های تجربی در مجموع حمایت‌کنندۀ مدل نظری تدوین شده هستند یا خیر. وجود اجزای متعدد در مدل تدوین‌شده، پژوهشگران را به این سمت سوق داده است که قبل از آنکه مدل تدوین شده در همان گام اول مورد برآورد و آزمون قرار گیرد، ابتدا مدل‌های اندازه‌گیری حاضر در مدل برآورد و آزمون شوند. می‌توان گفت بررسی روابط ساختاری بین متغیرهای پنهان هنگامی منطقی‌تر و بامعناتر تفسیر میشود که اندازه‌گیری سازه‌های پنهان با توجه به معیارهای علمی قابل قبول باشند. وجود شاخص‌های برازش کلی ضعیف برای هر یک از مدل‌های اندازه‌گیری به معنای آن است که ورود آن مدل اندازه‌گیری به مدل معادله ساختاری می‌تواند پژوهشگر را در تحلیل روابط ساختاری بین متغیرهای پنهان با اشتباه مواجه سازد. لذا، در مرحلۀ اول مایل هستیم به این پرسش پاسخ دهیم که آیا هر یک از مدل‌های اندازه‌گیری تدوین شده برای سازه‌ها حائز حداقل معیارهای علمی تعریف شده هستند یا
خیر، لازم است تا هر یک از مدل‌های اندازه‌گیری را جداگانه مورد تحلیل قرار دهیم. بر مبنای اتخاذ چنین روشی، لازم است تا پنج مدل 2 عاملی، 3 عاملی، تک عاملی، 3 عاملی و 2 عاملی به طور مجزا برآورد و آزمون شوند:
- مدل اندازه‌گیری استراتژی انتشار و انتقال فناوری (ENV)
- مدل اندازه‌گیری چارچوب‌های قانونی و تنظیمی (MNG)
- مدل اندازه‌گیری عناصر ساختاری (MRO)
- مدل اندازه‌گیری پیشران‌های نوآوری (STR)
- مدل اندازه‌گیری نتایج کارایی نظام نوآوری ملی (PERF)
هر کدام از مدل‌های عاملی، پس از اصلاح در سه حالت تخمین غیراستاندارد، استاندارد و مقادیر معنی‌داری بررسی شده‌اند. طبق جدول 7، تمامی مدل‌های اندازه‌گیری از روایی مطلوبی برخوردار میباشند. چرا که طبق نتایج ارائه شده در جدول مذکور، تمامی معیارهای برازش کلی در مدل‌های اصلاح شده بهبود قابل ملاحظه‌ای نسبت به مدل اولیه یافته و اکثریت معیارهای پذیرش مانند مقادیر NFI، CFI بالای 90% هستند. لذا، مدل تدوینی مستعد آزمون فرضیه‌های پژوهش، یعنی ارتباط میان سازه ارائه شده در قسمت ساختاری (مفهومی) مدل است.
علاوه بر ارزیابی کلی مدل‌های اندازه‌گیری پژوهش، می‌بایست روایی و پایایی سازه‌های موجود در مدل را مورد بررسی قرار داد. روایی همگرا زمانی وجود دارد که تمامی شاخص‌های مفروض برای سنجش یک متغیر مکنون (سازه) از نظر آماری دارای بارهای معنی‌داری باشند. طبق اصلاحات انجام شده در مرحله قبل، شاخص‌های مربوط به سنجش سازه‌های مدل در سطح |
جدول 7- شاخص‌های برازندگی مدل‌های اندازه‌گیری پژوهش |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
خطای 5% معنی دار بوده که نشانگر اعتبار همگرای قوی در مدل‌های اندازه‌گیری میباشند. همچنین به منظور ارزیابی پایایی شاخص‌ها، تعداد و شماره شاخص‌های موجود در مدل‌های اصلاح‌شده، به همراه ضرایب پایایی هر سازه نیز در جدول 8 به طور مبسوط ذکر گردیده است: |
طبق نتایج جدول 8، تمامی سازه‌های موجود در مدل‌های اندازه‌گیری، به لحاظ پایایی (سازگاری درونی) در وضعیت مطلوبی میباشند، چرا که مقدار ضریب آلفا برای تمامی سازه‌ها در دامنۀ مطلوبیت (بیش از 7/0) قرار می‌گیرد. پس از ارزیابی و تعیین اعتبار هر یک از مدل‌های اندازه‌گیری پژوهش، به منظور آزمون فرضیات پژوهش، می‌بایست در ابتدا برازش کلی مدل جامع پژوهش بررسی شـود و در صـورت تأیید، امکان ارزیابی مدل سـاخـتاری
|
|
جدول 8- وضعیت شاخص‌های موجود در مدل‌های اندازه‌گیری اصلاح‌شده پژوهش |
(فرضیات پژوهش) وجود دارد. بر اساس نتایج جدول 9 تمامی معیارهای برازش کلی مدل جامع پژوهش از برازش مناسبی برخوردار بوده، لذا، مدل جامع پژوهش مستعد آزمون فرضیات پژوهش است (شکل‌های 3 الی 5). به‌طورکلی، چنانچه مقدار تی (t-value) بیش از 96/1 یا 57/2 گردد، تأثیر سازه مورد نظر بر دیگری به ترتیب در سطح خطای 5% و سطح خطای 1% از نظر آماری معنی‌دار است (شوماخر و لومکس، 1388). نتایج مربوط به آزمون فرضیه‌های پژوهش در جدول 10 خلاصه گردیده است:
|
جدول 9- شاخص‌های برازندگی مدل جامع پژوهش |
|
|
شکل 3- مدل جامع پژوهش در حالت تخمین غیراستاندارد |
|
شکل 4- مدل جامع پژوهش در حالت تخمین استاندارد |
|
شکل 5- مدل جامع پژوهش در حالت مقادیر معنی‌داری |
در جدول 10، ستون ضریب تأثیر نشانگر اثر یک سازه بر سازه دیگر در مدل مفهومی پژوهش است. در واقع، ضریب تأثیر نشانگر میزان تأثیر و یا تعیین‌کنندگی هر متغیر بر روی دیگر متغیرها نیز هست، ستون عدد معناداری نیز نشانگر معناداری مربوط به هر اثر است. همان طوری که قبلاً نیز گفته شده است، برای معـناداری بایـد عدد کمـتر از 96/1- یا بیشـتر از 96/1 |
جدول 10- نتایج آزمون فرضیه‌های مطروحه در مدل پژوهش |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
