Manuscript ID : Visit : 2430 Page: -

Article Type: Original Research

The Architectural Tradition of HistoricalHouses in Gorgan from the QajarPeriod to the First Pahlavi Dynasty of Gorgan

Subject Areas : Historical context of historical cities of Iran

1 -
2 -

Accepted : 2025-01-11 Published : 2025-03-18

Keywords:

Abstract :

The fundamental changes between the two historical periods of Qajar and the first Pahlavi dynasty have led to a variety of house architecture. This research has studied and evaluated the tradition or evolutionary process of Gorgan house architecture in these two periods based on library studies and historical documents along with supplementary field observations based on the scientific method of Ames Rapaport typology. Three types of house architecture can be identified in terms of physical-spatial aspects. The first type, "Qajar houses", includes houses with a central courtyard pattern. The second type, "houses of the transitional period from Qajar to the first Pahlavi dynasty". These houses have linear geometry. The third type, "the first Pahlavi houses", are completely extroverted. Architectural elements and features such as: proportions of open, closed and semi-open spaces and other physical elements were examined and the necessary results were obtained to classify and recognize the architectural developments of Gorgan houses.

Keywords: Tradition (process of evolution), Gorgan historical house, Qajar dynasty, Pahlavi dynasty, Transitional period

Introduction

Gorgan, due to its special climate, has an urban texture and architecture of houses that are separate from other regions of Iran. The transformation that occurred from the Qajar period to the first Pahlavi period, initially, the historical texture passages of the city and then, historical buildings and native houses have been exposed to destruction. These transformations make it necessary to identify the architecture of historical houses in Gorgan city as part of its historical identity. The dimensions of the houses, spatial structure, the location of the house within the courtyard, the distinctions in the entrances and porches, the location and number of rooms, the approach to urban passage, windows and stairs, are the main factors affecting the definition of different types of house architecture in this research. In this research, the concept of type and typological methods for classifying architecture, both in components and elements and in the totality of the phenomenon that is affected by the classification of elements and components, are examined.

In order to regularize the typology in a way that it can be used for planning, Ames Rapaport has proposed principles. These principles have been used in this research and a set of characteristics in the typology of building elements and components has been used to finally identify the basic types. From a total of 38 houses reviewed in the historical context of Gorgan, 18 houses were selected, including: 7 houses related to the early and middle Qajar period, 5 houses related to the transition period from the end of the Qajar to the beginning of the first Pahlavi dynasty, and 6 houses related to the middle and late Pahlavi dynasty.

Research Method

The research method is descriptive-analytical and logical reasoning with a deductive strategy and from part to whole. In the research process, the Ames Rapaport multi-attribute typological method has been used to analyze the study samples in the two periods of the Qajar and the first Pahlavi. In order to typify and recognize this tradition (development process), at the beginning, various physical-spatial characteristics are examined and, considering the similarities, a set of several characteristics in the historical houses under study is introduced. In library studies, contemporary sources on the architecture of the region and texts written by tourists about the historical texture of Gorgan have been used and basic theories have been identified. In field research, the existing documents on the architecture of historical houses of Gorgan have been collected, reviewed, and completed in the three periods of the Qajar, the first Pahlavi, and the transitional period.

Results

The study shows that three types of house architecture can be identified in terms of physical and spatial aspects in the historical context of Gorgan. The first type, related to "Qajar houses", includes houses with a central courtyard pattern, which are divided into two categories: houses with extended families with several central courtyards and houses with independent families with one courtyard. The second type is "houses of the transition period from Qajar to Pahlavi I". These houses have linear geometry and are classified into two categories: semi-introverted (end of Qajar) and semi-extroverted (beginning of Pahlavi I). The third type is "Pahlavi I houses". These houses are divided into two categories: "garden houses (garden pavilions)" and "extroverted houses facing urban passages". Architectural elements and features such as: the relationship between indoor spaces and semi-open spaces and open spaces (courtyards), porches, windows and their proportions, entrances, number of floors, area of the substructure, stairs and their location, percentage of building surface area occupied by the entire land, proportions of rooms, spatial arrangement of rooms, and other matters, have caused differences and created different types of house architecture in these two historical periods, especially in the transition from the Qajar historical period to the first Pahlavi historical period, and in a meaningful tradition.

Discussion and Evaluation of the Results of this study

Historical houses in Gorgan city were studied as a human environment derived from various cultural, climatic-geographical and social factors. The important point is that the traditional (evolutionary process) of human living spaces (houses) is derived from fundamental social, political and economic changes in the two historical periods of Qajar and the first Pahlavi. With the passage of time and approaching the present era, historical houses have changed more rapidly, so that in the 100 years from the beginning to the end of the Qajar historical period, two types of houses, one with several central courtyards and the other with a single central courtyard, have emerged, which do not differ fundamentally from each other. The architecture of historical houses in Gorgan during this period is dominated by stability and stability. However, at the end of the Qajar historical period to the end of the first Pahlavi historical period, which includes about 20 to 25 years of time, 4 types of houses that are completely different from the houses of the Qajar period have been formed, and these 4 types also have many differences from each other. The type of classification that has been carried out in the typology of Gorgan's houses' architecture has been able to accurately analyze the spatial structure and design pattern in different periods of Gorgan's architecture. Linear patterns and the central courtyard are patterns that have been obtained naturally and without the intervention of external and interfering factors, which can be a suitable model for Gorgan's native architects to design modern housing inspired by the past architecture of Gorgan. What has been obtained regarding the architecture of Gorgan's houses in the extroverted patterns shows that the houses of the first Pahlavi dynasty did not have much of a natural and historically evolutionary structure and only paid attention to some naturalistic architectural patterns of the past of Gorgan, and in the periods after the first Pahlavi dynasty, the architectural patterns of Gorgan's houses were generally no longer used.

Refrences

General Department of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Golestan Province (2013) Map Archive, Gorgan.

Instructor Minoo and Rosa Vakilinejad and Mohammad Aliabadi (1400) Typology of Semi-Open Space of Tarmeh in Bushehr Architecture. Iranian Archaeological Research Journal, Volume 11, Issue 30.

Eghbali, Seyed Rahman (1378) Iranian Architecture in the First Three Decades of the Twentieth Century. Second Congress of History, Architecture and Urban Planning of Iran. Kerman: Organization of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of the Country.

Belali, Oskouei, Azita and SamanehDehghan (1400) Typology of Historical Houses of Urmia in the Qajar Period. Armanshahr Journal, Volume 14, Issue 37,

Pirnia, Mohammad Karim (1369) Iranian Architectural Styles. Compiled by GholamhosseinMemarian. Islamic Art and Publishing Institute affiliated with the Deputy for Culture and Social Affairs and Art of the Oppressed and Veterans, Tehran.

Pour Ahmad, Ahmad and Mehdi Hessam and HadisehAshour and Saber Mohammadpour(2010) An analysis of the physical-spatial development pattern of Gorgan city using Shannon and Holdren entropy models. Journal of Urban Research and Planning, Volume 1, Issue 3.

Javadi, NodehMahsa and AzadehShahcheraghi and AlirezaAndalib (2012) Study of golden proportions and geometric principles derived from nature in the physical components of historical houses (Case study: Qajar houses of Ardabil). BaghNazar Journal, Volume 11, Issue 110.

Jihani, Hamid Reza and Ali Omrani Pour and FatemehRajabi and BabakAlami (2019) Typology of historical houses of the Qajar period of Naraq. Housing and rural environment, Volume 38, Issue 167.

HatemGholamali (2000) Cultural image of Iran by Abbas Namjoo, Tehran: Ilam Publishing.

HaeriMazandarani, Mohammad Reza (2009) House, Culture, Nature. Tehran: Center for Urban Planning and Architecture Studies and Research.

Hosseininia, Seyed Mehdi and Karim HajizadehBastani and Habib, ShahbaziShiran and Reza Rezaloo and ShahrokhShidai (2010) Typology of Historical Houses in the Old Texture of Ardabil. Journal of Iranian Archaeological Research, Volume 10, Number 26.

RafieiSareshki, Bijan and Ali Mohammad RanjbarKermani and NedaRafizadeh (2003)FarhangMehrazi (Architecture) of Iran, Tehran: Center for Building and Housing Research.

Rajabi, Parviz (1976) Iranian Architecture in the Pahlavi Era. Tehran: National University.

Zommershidi, Hossein (2011) Iranian House Architecture and Residential Construction from the Qajar Period to Today, Quarterly Journal of Iranian Islamic City Studies. Volume 1, Issue 3.

Sifian, Mohammad Kazem and Mohammad Reza Mahmoudi (2007) Secrecy and Traditional Iranian Architecture. City Identity, Volume 1, Issue 1.

References:

Full-Text:

فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»

شماره پنجاه و ششم، تابستان 1403: 32-1

تاريخ دريافت: 11/08/1403

تاريخ پذيرش: 22/10/1403

نوع مقاله: پژوهشی

ترادیسی معماری خانه‏های تاریخی شهر گرگان از دوره قاجاریه به پهلوی اول¹

مجید صالحی‌نیا*

حسن رجبعلی**

چکیده

دگرگونی‌هاي بنيادين بین دو دوره تاریخی قاجاریه و پهلوی اول، به گونه‌گونی معماری خانه‏ها انجامیده است. این پژوهش، ترادیسی یا روند تحولی معماری خانه‌های تاریخي شهر گرگان را در اين دو دوره تاريخي و بر پایه مطالعه کتابخانه‌ای و اسناد تاریخی به همراه برداشت‌های میدانی تکمیلی بر پايه روش علمي گونه‌شناسی امس راپاپورت، مورد مطالعه، دسته‏بندی، واکاوی و قیاس قرار داده است. سه گونه معماری خانه از جهت کالبدی- فضایی، قابل شناسایی است. گونه اول، «خانه‏های قاجاریه» شامل خانه‌ها با الگوی حیاط مرکزی است که در دو دسته: خانه‏های با خانواده گسترده با چند حیاط مرکزی و خانه‏های با خانواده مستقل با یک حیاط، قرار می‏گیرند. گونه دوم، «خانه‏های دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول» هستند. این خانه‌ها دارای هندسه خطی هستند و در دو دسته: نیمه درون‌گرا ( پایان قاجاریه) و نیمه برون‌گرا (آغاز پهلوی اول)، طبقه‏بندی می‏شوند. گونه سوم، «خانه‏های پهلوی اول» هستند. این خانه‌ها در دو دسته «کوشک-باغ» و « برون‌گرای رو به گذر‏ شهری» قرار می‏گیرند. عناصر و ویژگی‌های معماری همچون: رابطه فضاهای سرپوشیده با فضاهای نیمه‌باز و فضاهای باز (حیاط)، ایوان، پنجره‌ها و تناسبات آنها، ورودی، شمار طبقه، مساحت زیربنا، پله و موقعیت آن، درصد سطح اشغال ساختمان نسبت به همه زمین، تناسبات اتاق‌ها، چیدمان فضایی اتاق‌ها و دیگر موارد، باعث تفاوت و ایجاد گونه‌های مختلف معماری خانه‌ها در این دو دوره تاریخی و به‌ویژه در گذار از قاجاریه به پهلوی اول و در یک ترادیسی معنادار، گردیده است.

واژه‌های کلیدی: ترادیسی (روند تحول)، خانه تاریخی گرگان، قاجاریه، پهلوی اول، دوره گذار.

[1]

. این مقاله برگرفته از پایان‏نامه کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ معماری ایران نگارنده دوم با عنوان «ویژگی‏ها و روند تحول معماری خانه‏های تاریخی گرگان در دوره قاجاریه و پهلوی اول» با راهنمایی نگارنده نخست در دانشگاه هنر اصفهان می‏باشد.

* نویسنده مسئول: دانشیار گروه معماری، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران salehinia@aui.ac.ir

**کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران hasanrajabaliart@gmail.com

مقدمه

خانه مهم‌ترین پناه‏گاه انسان و خصوصی‏ترین مکان جهت سکنی‌گزیدن و آرامش‌بخشیدن به اوست و در هر سرزمینی خانه بومی با توجه به ویژگی‏های فرهنگی و اقلیمی و دیگر عوامل تأثیرگذار بر معماری، شکل می‏گیرد. شهر گرگان نیز با توجه به اقلیم ویژه خود، دارای بافت شهری و معماری خانه‏های جداگانه‏ای با دیگر مناطق ایران است. دگرگونی روی داده از دوره قاجاریه به پهلوی اول، درآغاز، گذرهای بافت تاریخی شهر و پس از آن، ساختمان‌های تاریخی و خانه‏های بومی را در برابر ویرانی قرار داده است. این دگرگونی‏ها، شناسایی معماری خانه‌های تاریخی شهر گرگان را به‌عنوان بخشی از هویت تاریخی آن الزامی می‏سازد. گرگان (استرآباد کهن) از کانون‏های معماری کهن منطقه معتدل و مرطوب حاشیه دریای خزر است که علی‏رغم برخی همانندی‏های معماری آن با دیگر نقاط حاشیه دریای خزر (مانند گیلان)، دارای تمایزات بارزی است که این معماری را از دیگر نقاط شمال ایران جدا می‏سازد. ویژگی خاص اقلیمی این شهر و کم‌شدن بارندگی و کاهش رطوبت با حرکت از باختر به خاور حاشیه دریای خزر، به شکل‏گیری بافت متفاوت و بسته‏تری نسبت به حوزه میانی و باختری حاشیه دریای خزر انجامیده است. ابعاد خانه‏ها، ساختار فضایی، موقعیت خانه در درون حیاط، تمایزات در ورودی‏ها و ایوان‏ها، موقعیت و شمار اتاق‏ها، رویکرد به گذر شهری، پنجره‏ها و پله‏ها، از عوامل اصلی تأثیر‌گذار بر تعریف گونه‏های مختلف معماری خانه‏ها در این پژوهش هستند.

پس از بيان روش پژوهش، تعريف گونه‌شده و نظريه پايه گونه‌شناسي تعيين و پژوهش‌هاي همانند در ايران را شناسايي و محدوده پژوهش و نمونه‌هاي مورد مطالعه از بين خانه‌ها را معرفي نموده و سپس به معرفي تأثیر اقليم و فرهنگ در معماري و معرفي سازه و ساخت‌مايه در خانه‌هاي تاريخي گرگان مي‌پردازد. در ادامه، معماري خانه‌هاي تاريخي قاجاريه و پهلوي اول را معرفي نموده و بر پايه روش پژوهش مشخص شده، به گونه‌شناسي اجزا و عناصر اصلي خانه‌ها در اين دو دوره تاريخي و دوره گذار مي‌پردازد و در پايان، دستاورد پژوهش و نتيجه گفته مي‌شود.

پرسش‏های پژوهش عبارت‏اند از:

- چه عوامل كلي بر شکل‌گیری معماری خانه‏های تاریخی شهر گرگان در دوره قاجاریه و پهلوی اول مؤثر بوده است؟ عناصر و اجزاي اصلي خانه‏ها در این دو دوره تاریخی، دارای چه ساختاری هستند و ترادیسی آنها از قاجاريه به پهلوي اول چگونه است؟

- با بررسی ساختار شکلی و فضایی و گونه‏شناسی عناصر و اجزاي اصلي معماری خانه‌ها، چند گونه معماری خانه در دوره قاجاریه، در دوره گذار و در دوره پهلوی اول، شهر گرگان قابل شناسایی هستند؟

پژوهش‏ها‏یی که درباره معماری خانه‏های بافت تاریخی شهر گرگان انجام شده‏اند، بیشتر درباره طرح‏های مرمتی و باز زنده‏سازی آنها است و پژوهش‏هاي با رويكرد معماري، صورت نگرفته و يا منتشر نشده است.

روش پژوهش

روش پژوهش از گونه توصیفی- تحلیلی و استدلال منطقی با راهبرد قیاسي و از جزء به کل است. در فرآیند پژوهش از روش گونه‏شناسانه چندشاخصه‏ای امس راپاپورت جهت واکاوی نمونه‏های مطالعاتی در دو دوره قاجاریه و پهلوی اول بهره‏گیری شده است. جهت گونه‏شناسی و شناخت اين ترادیسی (روند تحول)، در آغاز، شاخصه‏های گوناگون از لحاظ شکلی، تناسباتی، عملکردی و دوره ساخت، در عناصر و اجزاء معماری خانه‏ها (فضای بسته، باز و نیمه‏باز) بررسی و با توجه به وجوه همانندی، مجموعه‏ای از چند شاخصه در خانه‏های تاریخی مورد مطالعه، معرفی می‏شوند. در نمونه‏های مطالعاتی برگزیده، تلاش بر این بوده است که در آغاز، خانه‏ها را در فرآیندی تک‌شاخصه‏ای واکاوی نماید و در پایان، با واكاوي چندشاخصه‌اي، منطقی‏ترین گونه‏بندی را معرفی کند. گرد‏آوری داده‏ها از دو روش مطالعه کتابخانه‏ای و پژوهش میدانی است. در مطالعات کتابخانه‏ای، از منابع امروزی در مورد معماری منطقه و متون نوشته شده جهانگردان درباره بافت تاریخی گرگان بهره‏گیری و نظریه‏های پایه شناسایی شده است. در پژوهش میدانی، برداشت و بازبینی و تكميل اسناد موجود از معماری خانه‏ها‏ی تاریخی گرگان، در سه دوره قاجاریه، پهلوی اول و دوره گذار انجام شده است. جهت برگزیدن نمونه‏های مورد مطالعه، در آغاز، 38 نمونه خانه تاریخی ثبت شده و پابرجا و داير و داراي نقشه يا امكان تهيه نقشه از آنها، به صورت تصادفی از بافت تاریخی شهر گرگان كه مربوط به قلعه و بافت شهري برج و بارو دار دوره فرمانروايي محمدحسن‌خان قاجار بر شهر گرگان است، برگزیده شدند. سپس با توجه به قابلیت دسته‌بندی، همانندی گونه‏ها، ویژگی‏های قابل‌تعمیم در خانه‏هایی که بتوان آنها را در یک گونه مشخص قرار داد و همچنین پابرجا بودن نمونه‏های برگزیده شده و امکان برداشت و مدون نمودن شواهد و مدارک معماري لازم جهت واکاوی نمونه، 18 خانه که شامل: 7 خانه مربوط به دوره آغازین و میانی قاجاریه، 5 خانه مربوط به دوره گذار از پایان قاجاريه به آغاز پهلوی اول و 6 خانه مربوط به دوره میاني و پایاني پهلوی اول است، برگزیده شدند.

گونه

گونه، مفهومی کلیدی در معماری و شهرسازی است و از سوی بسیاری از نویسندگان مورد بررسی قرار گرفته است. «گونه به‌عنوان یک مفهوم به نوع، طبقه یا دسته‏ای از مردم یا گروهی از اشیاء اشاره دارد که ویژگی‏های مشخص مشترکی دارند و این ویژگی‏ها آنها را از دیگر مردم یا گروه‏های اشیاء متمایز می‏نماید» (Rapoport, 1990:48).«انتقال اطلاعات پراکنده از دنیای معماری به ضمیر ناخودآگاه و محصول واحد آن، نمود عینی چیزی به نام گونه یا تیپ را دارد» (معماریان، 1384: 189). «گونه‏شناسی عبارت است از دسته‏بندی نمونه‏ها (طرح‏های محیط و منظر، ساختمان‏ها و طرح‏های شهری) برپایه مقاصد مشترک یا ساختار فرم» (لنگ، 1383: 70).

در تعریف راپاپورت¹: گونه‏شناسی چنین آمده است: «تلاشی است برای قرار دادن مجموعه‏ای از اشیاء پیچیده در یک مجموعه منظم برای دستیابی به عمومیت بیشتر در جهت شناخت و برنامه‏ریزی» (Ibid, 1990 :48).کار گونه‏شناسی دسته‌بندی نمونه‏ها بر پایه معیارهای مشترک است، حال این معیارها ممکن است شکلی و یا مرتبط با عملکرد فضاهای معماری ساختمان‏ها باشد. در فرآیند گونه‏شناسانه، با بررسی مجموعه ویژگی‏های ریخت‌شناسانه یا شکلی و فضایی ساختمان‏ها و یافتن وجوه ناهمانندی‏ و همانندی‏ آنان، ساختمان‏ها دسته‏بندی خواهند شد. «آلدو روسی² نیز گونه را امری مقدم بر فرم و مشتمل بر آن می‏پندارد. همچنین برخی نظریه‏ها، شناسایی و دسته‏بندی گونه‏ها را بر پایه ویژگی‏های ریخت‌شناسانه ممکن می‏دانند که بر اجزا و عناصر یک پدیده نمایان است» (مقتدایی، 1385: 133). «وابستگی طرح‏ها به یک الگو می‏تواند معیاری برای دسته‏بندی آنها و در پایان، گونه‏شناسی طرح‏‏ها باشد. بنا‏براین بخشی از کارکرد الگوها را می‏توان در تبیین معیارهای گونه‏شناسی فرم‏ها و فضاهای معماری دانست. میزان و نوع همانندی‏های به‌دست‏آمده از پیروی از الگوی همسان، متناسب با مقیاس و نوع الگوی دخالت‌کننده در ایجاد طرح، قابل ارزیابی است» (سلطانی و همکاران، 1391: 7).

گونه‏شناسی چند‌شاخصه‏ای (راپاپورت)

برای قاعده‏مندسازی گونه‏شناسی به گونه‏ای که بتوان از آن در راستای برنامه‏ریزی استفاده نمود، امس راپاپورت اصولی را مطرح نموده است. این اصول در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته و مجموعه‏ای از شاخصه‏ها در گونه‏شناسی عناصر و اجزاء ساختمانی استفاده شده تا در پایان گونه‏های پایه شناسایی شوند. قواعد موردنظر راپاپورت در گونه‏شناسی عبارت‏اند از:

1- ضرورت به‌کارگیری شاخصه‏های گوناگون (گونه‏شناسی چندشاخصه‌‏ای): به جای به‌کارگیری شاخص واحد (گونه‏شناسی تک‌شاخص) استفاده از شاخصه‏های گوناگون باعث پرهیز از رودررویی علمی بر سر شیوه گونه‏بندی می‏شود (Rapoport,1990:71).

2- پرهیز از تشخیص گونه مطلوب و ناب در گونه‏شناسی چند‌شاخصه‏ای: گروه‏هایی از اشیاء وجود دارند که نسبت بزرگی از شاخصه‏های آن‌ها با یکدیگر همانند نیست. این نوع گونه‏شناسی، مفهوم وجود یک گونه مطلوب یا ضرورتاً ناب را رد می‏کند» ((Ibid,1990: 71.

3- تأکید نکردن بر بودن همه شاخصه‏های همانند در همه اعضای باشنده در گونه ( .(Ibid,1990: 80

4- پرهیز از چندگونگی فراوان شاخصه‏ها: چندگانگی زیاد شاخصه‏ها ممکن است به گوناگونی نمونه‏ها بیانجامد. از این روی باید برخی از شاخصه‌‏ها را به‌دلیل پرهیز از پیچیدگی واکاوی، از گردونه بیرون برود ( (Ibid,1990: 69.

تاريخچه گونه‌شناسي و پژوهش‌های همانند در ایران

حدود 250 سال است كه گونه‌شناسی در علوم مطرح است. از پايان سده 18 ميلادي به معماری نيز سرایت کرد.

در سطح جهانی، گونه‏شناسی معماری، نخست با کارهای دوران در آغاز سده 19 ميلادي و نظريه‌هاي تاريخي- تكاملي زيست‌شناسان كه به حوزه معماري وارد شده بود،‌ آغاز گرديد. تاريخي- تكاملي‌گرايان در نحوه شناخت و واكاوي معماري و فضاي معماري، از مباني و تئوري‌هاي علوم ديگر همانند زيست‌شناسي، تاريخ، فلسفه و غيره استفاده كرده‌اند (نظريه‌هاي فيكسيسم يا ثابت‌گرايي و نظريه‌هاي ترنسفورميسم يا تغيير تدريجي موجودات در زيست‌شناسي). آنچه درباره موجودات زنده در زیست‌شناسی مطرح بود به معماری رواج داده شد. سیر یاد شده بر روی یک خط زمانی افقی دیده می‌شود (معماریان، 1384: 214):

1. انتخاب گونه ساختمانی (مانند نوع موجودات زنده)

2. یافتن ریشه مشترک گونه با گونه‌های دیگر ساختمانی.

3. یافتن ارتباط بین گونه‌ها

4. رشد گونه و عوامل مؤثر در آن.

5. تبدیل گونه اصلی به شاخه‌های مختلف گونه‌های ساختمانی.

6. تکامل، افول و یا نابودی گونه و دلایل آن.

تكامل معماري يا فضاي معماري در طول زمان و براساس تكامل گونه پايه، در محوريت روش بررسي و شناخت قرار دارد. بدين‌منظور از نظريه‌هاي تكاملي يا غيرتكاملي موجودات زنده كه بوسیله زيست‌شناسان تدوين شده‌اند، توسط مدرسه موراتوری‌ها در معماری مورد بهره‌برداري قرار گرفت. موراتوری‌ها عوامل تاریخی را به‌عنوان عامل گسترش ساختارهای معماری و بافت شهری مورد توجه قرار می‏دادند «از نظر موراتوری فقط یک فهم سیستماتیک از بازتولید قوانین تاریخی می‏تواند نقشی که شهرسازی و معماری در گذشته داشته‏اند، را مجدداً ایفا کنند»(cataldiet al.,2002,3).

در ادامه با کارهای تاریخی راب³ و لئون کریر⁴ گونه‏شناسی معماری ادامه و گسترش یافت. كلاوس هردگ⁵ و ديگران در دوران امروزين، همان شيوه‌ها را با دقت بيشتر و به‌كارگيري ژرف‌تر، پي‌گيري مي‌نمايند (معماریان، 1384: 221).

در ایران در زمینه مطالعه و گونه‏شناسی معماری ساختمان‏های تاریخی، پژوهش‌هایی به شکل کتاب، مقاله و پایان‌نامه انجام شده است که برای نمونه به برخی از مهم‌ترين و به‌روزترين آنها در اینجا اشاره می‏شود.

«از دهه 1360 خورشیدی، گونه‌شناسی یکی از موضوعات مورد علاقه دو سازمان دولتی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن شد. یکی از ویژگی‏های اهداف سازمان‏های یاد شده که در نوع خود در ایران نو به‌شمار می‌آمد بهره‏گیری کاربردی از گونه‌شناسی بود» (معماریان، 1384: 201). در معماری مسکن امروزی و مجتمع‏های مسکونی، پژوهشی در باب گونه‏شناسی مجتمع‏های مسکونی با معیار فضای باز انجام شده که به روابط همنشینی بین فضاهای باز و بسته می‏پردازد (رک: عینی‏فر و همکاران، 1388). از مجموعه پژوهش‌هایی که مشخصاً در زمینه گونه‌‏شناسی به خانه‏های تاریخی پرداخته‌‏اند می‌توان به این پژوهش‌ها اشاره کرد: گونه‌شناسی خانه‏های اعیانی کوشکی دوره پهلوی اول در شهر اصفهان (قاسمی سیچانی، 1402). گونه‏شناسی خانه‏های تاریخی ارومیه در دوره قاجاریه (رک: بلالی اسکویی و همکاران، 1400)، گونه‏شناسی خانه‏های تاریخی در بافت قدیم اردبیل انجام شده است (رک: حسینی‌نیا و همکاران، 1399)، گونه‏شناسی خانه‏های تاریخی دوره قاجاریه نراق (رک: جیحانی و همکاران، 1398). گونه‏شناسی خانه‏های تاریخی اردکان یزد در دوره مظفریه (Dormohamadi, 2020) آشنایی با معماری مسکونی ایران: گونه‏شناسی برون‌گرا و درون‌گرا از دیگر پژوهش‌ها است (رک: معماریان، 1373).

پژوهش‌هایی که به‌صورت ویژه به تحلیل عناصر و اجزاء خانه‏های تاریخی پرداخته‌اند این مقالات هستند: گونه‌شناسی فضای نیمه‌باز طارمه در معماری بوشهر (آموزگار و همکاران، 1400) که در این پژوهش ویژگی‏های فضای نیمه‌باز منحصر‌به‌فرد بومی بوشهر مورد بررسی قرار گرفت. بازشناسی ویژگی‏های عناصر کالبدی و عناصر حیاط مرکزی در خانه‏های تاریخی شهر اصفهان (رک: نیازی مطلق جونقانی و اکبری، 1398) و همچنین بررسی تناسبات طلایی و اصول هندسی برگرفته از طبیعت در اجزای کالبدی خانه‏های تاریخی قاجاریه اردبیل (رک: جوادی نوده و همکارین، 1401) از دیگر پژوهش‌ها است. این پژوهش‏ درباره خانه‏های بافت تاریخی گرگان است. دیگر پژوهش‏ها‏یی که در زمینه معماری خانه‏های بافت تاریخی گرگان انجام شده‏اند، بیشتر درباره طرح‏های مرمتی و بازسازی و باززنده‏سازی خانه‏های تاریخی است و پژوهش‏هاي با رويكرد فضا و ساختار معماري در این زمینه صورت نگرفته است. به‌طور کلی در فرآیند گونه‌شناسانه معماری که تاکنون در کشور ما انجام شده، بیشتر به ساختار شکلی و دسته‌بندی الگو‏ها با ویژگی‏های همانند در یک گروه ویژه، پرداخته شده است.

معرفی محدوده پژوهش و جامعه آماری

شهر گرگان مرکز استان گلستان، در بخش باختری استان، در بلندای 155 متری از سطح دریا واقع شده است. مساحت محدوده شهر گرگان در سال 1385، 3560 هکتار برآورد شده است (پوراحمد و همکاران، 1389: 3). گرگان کنونی، تا پایان دوره قاجاريه به نام استرآباد خوانده می‏شود و پس از دوره پهلوی اول، گرگان ناميده شد. در نگاره 2 موقعیت بافت تاریخی و باروی شهر گرگان در دوره قاجاریه (دوره فرمانروایی محمدحسن خان قاجار) بر روی نقشه کنونی شهر گرگان نمایش داده شده و دروازه‏ها و باروی شهر و مکان خانه‏های برگزيده شده مورد مطالعه نیز به شکل تقریبی جانمایی شده است.

[1] . Amos rapoport

[2] . Aldo Rossi

[3] . Rob krier

[4] . Leon Krier

[5] . Klaus Herdeg

اقلیم، فرهنگ، سازه و ساخت‌مایه در خانه‏های تاریخی گرگان

الف- اقلیم

در اقلیم معتدل و مرطوب گرگان در جهت زندگی بهینه، نیاز به ایجاد بازشوهای زیاد و کوران هوا وجود دارد. «پلان‏ها گسترده و باز و فرم کالبدی آنها بیشتر شکل‏های هندسی، دراز و باریک است» (کسمائی، 1381: 82). بخش جنوبی خانه بیش‌ترین تابش در زمستان و کم‌ترین روشنایی و گرما را در تابستان دریافت می‏کند. در فصول سرد، با بررسی سرعت و سمت باد می‏توان گفت که بادها با جهت باختری باد غالب گرگان است. پس از آن، باد جنوب باختری بیش‌ترین فراوانی را دارد.

مناسب‏ترین جهت برای استقرار ساختمان در این اقلیم بین جنوب تا جنوب باختری است تا بیش‌ترین روشنایی ممکن در زمستان و تهویه مناسب در تابستان در خانه دریافت شود. در رابطه با فرم ساختمان در منطقه به دلیل نوع اقلیم آن، آزادی عمل بیش‌تری وجود دارد اما به‌طور کلی باید در محور خاوری-باختری گسترش داشته باشد. جهت رودررویی با کج‏باران‏های آسیب‏زا در جبهه باختری، لبه بام‏ها 5/1 متر به‌صورت پیش‏آمدگی ساخته شده است.

ب- فرهنگ

یکی از موارد دارای اهمیت فرهنگی در معماری ایرانی، محرمیت در ساختار کالبدی خانه است. «مراد از محرمیت در فضا، کالبد دادن به فضا به گونه‏ای است که دارای حریم از دو جنبه کالبدی و معنایی باشد. حریم داشتن در حوزه کالبد- فضا، بیشتر متمرکز بر اصولی است که امنیت فضا را شکل خواهد داد و در حیطه معنایی، ویژگی‏هایی است که حرمت و ارزش را برای فضای معماری به ارمغان آورد» (سیفیان و محمودی، 1386: 6). در خانه‏های تاریخی شهر گرگان با توجه به ساختار فرهنگی آن، همیشه حفظ حریم و محصوریت فضایی در درون خانه‏ها رعایت شده است و خانه‏ها استخوان‌بندی درون‏گرا دارند. بلندای زیاد دیوارهای کنار گذرها و پهنای کم‌گذرها، دید به درون خانه‏ها را به کم‌ترین اندازه رسانیده و بدنه‏های کنار گذرها در طبقه همکف، بدون بازشو هستند. بازشوهای بیرونی نیز با توجه بدنه اتاق‏ها کار شده‏اند. تیغه‏های بین این بازشوها دید به درون اتاق را کاهش می‏دهد. نمونه این فرورفتگی در بدنه درونی خانه‏ها، در بدنه خانه مفیدیان دیده می‌ شود. نگاره شماره 3 این همگوني فرهنگی را نشان می‏دهد.

پ- سازه و ساخت‌مایه

آجر و چوب، مصالح اصلی در خانه‏های تاریخی مورد مطالعه گرگان هستند. در جرزهای باربر خانه‏ها، آجر و خشت کار شده‏ و هر چه خانواده‏ها پولدار باشند، بهره‏گیری از آجر در خانه‏های آنها رایج‏تر است. از چوب در تیرهای سقف، ایوان، درب، کف اتاق، سقف‏ها و شیرسرها استفاده فراوان شده است. برای شمع‏بندی و تیرهای سقف از چوب سپیدار به دلیل تغییر ندادن جهت و برای ستون‏های چوبی و قواره‏بندی، از چوب چنار به دلیل استواری استفاده ‏شده است. به کار بردن جرزهای کلفت در کف‏کرسی‏های ساختمان و کلاف‏های چوبی در کف‏کرسی به ایستادگی در برابر نیروهای رانشی و زلزله می‏انجامد. بام‏ها از خرپای چوبی با شیب 27 تا 35% ساخته شده و با سفال پوشیده شده‏اند. بیرون‌زدگی بام‌ها معمولاً به‌وسیله شیرسرهای دو یا سه تایی آرایه‏بندی شده‌اند (نگاره 4).


قرارگیری شیرسرهای سقف بر روی هم	اتصالات تیرهای سقف

شیرسرهای متداول در خانه‏های گرگان(خانه باقری و مفیدیان)	چیدمان سفال‌ها بر روی هم
نگاره 4. جزئیات ساختاری سقف‏ها در خانه‏های تاریخی مورد مطالعه شهر گرگان

شیرسرها، چوب‏های چهارتراشی هستند که انتهای آنها به اشکال گوناگونی آرایه‏بندی شده‏اند. در واقع شیرسرها سطح تماس تیرهای سقف با نال بالای ستون را افزایش می‏دهند و در ساختمان‏های گوناگون از یک تا سه ردیف اندازه‏های متفاوت، روی یکدیگر قرار می‏گیرند. این شیرسرها علاوه بر آرایه‏بندی بام، بارهای سنگین سقف را نیز خنثی می‏کنند. ملات‏های متداول در خانه‏های گرگان گل آهک، کاهگل، شفته آهک و ساروج است. با توجه به نم فراوان در منطقه گرگان و پایداری مناسب ملات‏های آهکی در برابر نم، از این ملات‏ها در ساخت خانه‏ها بیش‌تر بكار رفته است.

معماری خانه در دوره قاجاریه

به‌طور کلی معماری دوره قاجاریه را به علت افزایش حجم خانه‌سازی و معماری خانه‌های مسکونی می‏شناسند (زمرشیدی، 1390: 2). خانه‌های قاجاری نیز همچون دیگر آثار معماری این دوره، آمیخته‏ای از اصول معماری تاریخی به همراه برخی پیروی‏ها از باختر زمین است. بیش‌تر این دگرگونی‏ها در آغاز در زمینه آرایه‏ها و سپس در ساختار کالبدی و فضایی بوده است. مهم‌ترین این دگرگونی‏ها را می‌توان کمرنگ‏تر شدن به‌کارگیری تاق جناقی، بالاخانه و گوشواره و تبدیل قوس‌های کلیل و سپری به قوس‌های نیم‌دایره دانست (کاتب، 1386: 194). همچنین به‌کارگیری سرسرای ورودی با پلکان‌هایی از میانه سرسرا (به تأثیرپذیری از معماری روسیه)، ایجاد زیرزمین، حوض خانه‌ها، بادگیرها و ساخت تالارهای بزرگ با آرایه‏ها و کاشی‌کاری‌های زیبا رواج پیدا کرد و در این دوره پخته شد (حاتم، 1378: 263). اما آنچه که به‌طور کلی در معماری دوره قاجاریه آشکار است، نگهداشت سنت‏ها و ویژگی‏های معماری تاریخی و درون‌گرای گذشته، علی‏رغم برخی دگرگونی‏ها در ظاهر و آرایه‏ها است.

معماری خانه‏های تاریخی دوره قاجاریه شهر گرگان

خانه‏های تاریخی قاجاریه شهر گرگان، درون‌گرا با یک یا چند حیاط میانی هستند و جبهه اصلی خانه در بخش شمالی در دو طبقه با کشیدگی خاوری-باختری قرار دارد. دیگر جبهه‏های حیاط معمولاً یک طبقه هستند و در ضلع جنوبی حیاط ميانی، توده ساختمانی قرار ندارد. حیاط خانه نزدیک به 25 تا 40 درصد از سطح زمین را دربرمی‏گیرد و معمولاً با درختان مرکبات سرسبز شده است. اتاق‏ها دارای انواع و ابعاد گوناگون از دودری تا هفت‌دری هستند و هر کدام به پیروی از ابعاد خود، محل زندگی خصوصی تا زندگی همگانی و مهمان‏نشین بوده‏اند. دیوارهای باربر، از جنس آجر و تیرها، همگی چوبی هستند و به‌منظور جلوگیری از نفوذ نم، همگی خانه‏ها بر روی سکوی سنگی یا چوبی ساخته شده‏اند و در زیر آنها گربه‏رو وجود دارد. با توجه به نم فراوان در منطقه گرگان

و پایداری مناسب ملات‏های آهکی در برابر نم، از این ملات‏ها در ساخت خانه‏ها بیش‌تر به‌كار رفته است.

معماری خانه در دوره پهلوی اول

تا پیش از دوره پهلوی، رشد و گسترش معماری ایران هماهنگ با رشد و پختگی فرهنگی و اجتماعی بوده و نیازها متناسب با داشته‌ها، پاسخ داده می‌شد. اما دگرگونی‌های گسترده در ساختار اجتماعی، اداری، اقتصادی و فرهنگی با آغاز فرمانروایی رضاخان پهلوی، نیازهای نوینی پدیدار شدند که در گذشته، تعریفی در معماری ایران برای آن نشده بود و ناگزیر این عملکردها، معماری نوینی را درخواست می‌کرد که تنها در سرزمین‌های صادرکننده‏اش، نمونه آن ساخته شده بود (کیانی، 1383: 126). عملکردهای نوین به‌همراه شکل نو آموزش رسمی معماری از سوی مدرسه‏های معماری، دو دگرگونی بزرگ در زمینه معماری این دوره است (اقبالی، 1378: 421). معماری خانه‌ها در دوره پهلوی اول دستخوش دگرگونی‏های بسیاری گشت، این دگرگونی‏ها هم در زمینه فناوری ساخت و هم در فضا قابل بررسی است. برون‌گرایی، کم‌کم جای درون‌گرایی خانه‌ها که تا پایان دوره قاجاری به دلایل گوناگونی چون اقلیم، امنیت و محرمیت (پیرنیا، 1369: 32) در معماری ایران، نقش پررنگی داشت را گرفت. پنجره‌ها رو به خیابان باز شدند و دیوار حیاط کوتاه‌تر گردید و ایوان‏ها رو به خیابان شکل گرفتند (رجبی، 1355: 11). فضای معماری، با اهمیت یافتن راهروها و پله‌ها در پلان، به شکل خطی درآمده و معماری حیاط میانی نقش‌اش کمرنگ شد (کیانی، 1383: 236).

مصالح نوین صنعتی چون آهن، سیمان و بتن و ... در ساخت ابنیه فزونی یافت و بدین‌سان نماسازی‌ها از روند معنوی سنتی و هنرآفرینی اصیل ایرانی، جدا شده و به طرف ساختاری ساده و باختری کشیده شد (زمرشیدی، 1390: 6). از بعد اجتماعی و فرهنگی نیز، چگونگی تقسیم اجتماعی کار و اشتغال و مشارکت زنان در امور بیرون از خانه و توسعه نهادهای آموزش و فرهنگ، آرام آرام کارکرد استراحتگاهی و سکونتگاهی خانه را بیش از پیش بالا برد (سلطان‌زاده، 1384: 153).

معماری خانه‏های تاریخی دوره پهلوی اول شهر گرگان

در شهر گرگان نیز خانه‏ها در دوره پهلوی اول، ساختار برونگرا پیدا کرده‏ و حجم اصلی خانه با پنجره‏ها و دیوارهای با بلندای کم در کنار گذرهای پهن شهری قرار گرفتند. زندگی از ساختار چندخانواری به تک‏خانواری تبدیل شد‏ و این دگرگونی منجر به ساخت خانه در ابعاد کوچک‌تر نسبت به گذشته گردید. سازماندهی کلی پلان‏ها به صورت خطی با یک سرسرا (هال) در کانون خانه و دو یا چهار اتاق در پیرامون آن است که رو به سرسرای مرکزی باز می‏شوند. ایوان‏ها عملکرد خود در نقش یک فضای زیستی پویا در دوره قاجاریه را از دست می‏دهند و به‌عنوان یک بالکن یا تراس و تنها نقش دید و منظر و هواخوری برای ساکنین خانه را بازی می‏کنند.

جدول1. گونه‏های ورودی در خانه‏های مورد مطالعه در دو دوره تاریخی و دوره گذار

گونه نخست(دالان)

حیاط

گذر

پیوند گذر و حیاط به صورت غیر مستقیم و حجم خانه مانع دید به داخل حیاط می‏شود(خانه تقوی پهلوی اول)

پیوند گذر و حیاط به وسیله دالان و اختلاف سطح با کوچه(خانه امیر لطیفی)

پیوند گذر و حیاط با دالان دارای دو در(خانه‏کبیر)

در دوره قاجاریه از دالان‏ها برای ورود به حیاط استفاده شده است

گونه(هشتی) دوم(هشتی)

در دوره گذار از هشتی(مربعی) به عنوان ورودی به حیاط خانه‏ها، بهره گیری شده است( خانه باقری)

گونه سوم(درگاه)

در خانه‏های دوره پهلوی اول بیشتر حیاط خانه‏ها با یک درگاه ساده به گذر پیوسته‏اند

مساحت نسبی ایوان به همه مساحت خانه، بین 5/1 تا 4 درصد، در خانه‏های موردمطالعه نوسان دارد. عناصر و اجزاء ورودی‏های خانه‏های تاریخی همانند: تاق، پیش‏خان، هشتی، دالان، پیرنشین و کوبه و کلون در این خانه‏ها برداشته شده است. حیاط‏ها در این دوره نسبت به گذشته، متقارن‏تر هستند و در روبروی حجم اصلی خانه و با کشیدگی شمالی- جنوبی، سازماندهی ‏می‏شوند.

گونه‏شناسی عناصر و اجزای اصلی خانه‏های تاریخی در این دو دوره تاریخی و دوره گذار مورد مطالعه

در این گونه‏شناسی، گونه‏های ورودی (سه گونه)، گونه‏های حیاط میانی (چهارگونه)، گونه‏های فضای بسته (شش‌گونه) و گونه‏های فضای نیمه‏باز یا ایوان (چهارگونه)، در 18 خانه تاریخی برگزیده، مورد مطالعه و واکاوی قرار می‏گیرند.

1- گونه‏های ورودی‏

همه خانه‏های مورد مطالعه در هر دو دوره تاریخی و دوره گذار، دارای سه الگوی ورودی هستند: الگوی نخست، دارای ورودی‏های دالانی (دوره قاجاریه) در دو نوع مستقیم و غیرمستقیم است. الگوی دوم، دارای هشتی (دوره گذار) و سومین الگوی ورودی، با در ساده (دوره پهلوی اول) است.

گونه نخست (فضاي دالاني): بیش‌تر ورودی‏ها در خانه‏های قاجاریه گرگان به شکل دالان هستند و در دو گونه دالان مستقیم و دالان غیرمستقیم هستند. این ویژگی‏ها پس از دوره قاجاریه، در خانه‏های تاریخی گرگان کمرنگ شده‏ است. به دلیل رعایت محرمیت و حریم در بافت قدیم، ورودی خانه‏ها معمولاً روبه‌روی هم نیستند و دید به درون خانه تقریباً بسته است. پس از بررسی خانه‏های مورد مطالعه، دیده شد که برخی از خانه‏ها چند الگو از ورودی را با هم دارا هستند (خانه تقوی و خانه باقری). تناسبات پهنا به درازای دالان ورودی در خانه‏های مورد بررسی، گوناگون بوده و از 1به 3 تا 1به 5 دیده می‏شود.

گونه دوم (فضاي هشتی یا مربعی): این الگو بیش‌تر در خانه‏های دوره پایانی قاجاریه و خانه‏های دوره گذار از قاجاریه به آغاز پهلوی اول است. هشتی‏ها دارای تناسبات نزدیک به مربع هستند و فضایی بازتر نسبت به دالان دارند و از نظر عملکردی، مانند هشتی ورودي در خانه‏های درون‏گرای حاشیه کویر عمل می‏کنند. این فضا مانند مفصلی بین فضای حیاط و در ورودی عمل کرده و گسست دیداری از بیرون (کوچه) به درون حیاط به وجود می‏آورد. در خانه باقری و خانه کیا، نمونه این گونه ورودی، به‌عنوان فضای تقسیم بین بیرونی و اندرونی خانه دیده می‏شود.

گونه سوم (درگاه): این الگو مربوط به خانه‏های دوره پهلوی اول گرگان است و جداسازی گذر و حیاط تنها با یک درب ساده صورت می‏گیرد. خانه‏های شیرنگی و دارویی نمونه‏ای از این خانه‏ها هستند. در این الگو، دالان و پیش‏فضا یا عوامل جداکننده دید به درون خانه که فراهم‌کننده محرمیت و محدودکننده سلسله‌مراتب فضایی از محیط بیرون به درون می باشد، وجود ندارند.

2- گونه‏شناسی حیاط مياني (میانسرا یا فضای باز)

در هر دو دوره تاریخی و دوره گذار، روی هم رفته چهار الگوی حیاط با همنشینی توده و فضا در معماری خانه‏ها، قابل شناسایی است:

گونه نخست (حیاط‏های مياني و درون‌گرا): این‌گونه حیاط در الگوی خانه‏های گسترده و مستقل با یک یا چند حیاط مياني و در دوره قاجاريه دیده می‏شود. در این خانه‏ها مجموعه‏ای از حیاط‏ها از انواع گوناگون مانند حیاط خدمه، بیرونی، اندرونی و اصطبل، در کنار هم سازماندهی شده‏اند. این حیاط‏ها به دو شکل هندسی منظم و نامنظم و با کشیدگی خاوری- باختری هستند (در موارد بسيار اندكي، اين کشیدگی، شمالی جنوبی هم است) که بخش اصلی خانه به شکل دو طبقه در دو جهت شمال و جنوب قرار دارد و فضاهای خصوصی و خدماتی معمولاً در یک طبقه در بخش‏های خاوری و باختری قرار دارند و مساحت حیاط در این خانه‏ها بین 21% تا %43 از همه مساحت زمين خانه است. خانه باقری، تقوی، شفیعی از نمونه خانه‌های دارای حیاط مياني و درون‌گرا هستند.

با گذر از قاجاریه به پهلوی اول، ساختار کالبدی فضایی حیاط دچار دگرگونی می‏شود و ساختار درون‌گرا در دوره قاجاریه به گونه‏ای آرام از اوایل پهلوی اول تبدیل به الگوی نیمه‏برون‌گرا و سپس الگوی برون‌گرای کامل در خانه‏های رو به گذر شهری می‏شود. گونه دوم و سوم حياط‌ها در این دوره گذار، دسته‌بندي می‏شوند:

گونه دوم (حیاط مياني نیمه‏درون‌گرا): این‌گونه حیاط در خانه‏های پاياني دوره قاجاریه كه آغاز دوره گذار است، دیده می‏شود. حیاط به شکل فضایی گسترده از سه سو باز در روبه‌روي جبهه اصلی (شمالی) خانه با کشیدگی خاوری- باختری قرار دارد. ورود به درون این حیاط‏ها معمولاً از راه دالان انجام می‏شود. خانه‏های شیرنگی و خراسانی دارای چنین الگوی حیاط هستند. نکته مهم در حیاط این خانه‏ها، دارا بودن ساختار نیمه‏درون‌گرا است که گذار از دوره قاجاریه به پهلوی اول را نشان می‏دهد. دیوارهای بلند حیاط (3.5 متر) و گذرهای کم‌‌پهنا بافت تاریخی مانع از دید به درون خانه می‏شوند. در برخی خانه‌هاي اين‌گونه، توده پیرامون حیاط‏های نیمه برون‌گرا، ساختار L شکل دارند.

گونه سوم (حیاط‏ نیمه‌برون‌گرا با الگوی خانه باغ): این‌گونه از حیاط‏ها دارای ساختار نیمه‌برون‌گرا هستند و از دید کالبدی-فضایی، تا اندازه زیادی دارای ساختار خانه‏های درون‌گرا در دوره قاجاریه هستند. با این تفاوت که بلندای دیوار‏های حیاط، کاهش یافته است و بخشی از توده خانه و حیاط یا حیاط‏ها به گذر شهری، بدون واسطه پیوند خورده است. حیاط با ساختار نیمه‌برون‌گرا در خانه‏های با الگوی خانه ‏باغ نیز دیده می‏شود. در این‌گونه حیاط به طور کامل دور خانه را دربرگرفته است. بخش‏های مهم حیاط در شمال زمین است و سایر بخش‏ها اهمیت کم‌تری دارند. علی‏رغم برون‌گرایی فضای بسته، عواملی چون فاصله زیاد توده از دیوار بیرونی خانه ‏(گذر)، پهنای کم گذر دسترسی‌دهنده و بلندای نسبی زیاد دیوارهای بیرونی، مانع دید سرراست به درون خانه می‏شود.

معمولاً ورودی این گونه حیاط‏ها ساده بوده و سرراست با یک در می‏توان از کوچه به حیاط وارد شد (خانه شایگان و شیرنگی جنوبی). حیاط در این خانه‏ها نسبت به دوره قاجاریه ابعاد بزرگ‏تری دارد و مساحت فضای باز نسبت به مساحت همه زمین خانه از 50% تا %87 در خانه‏های مورد مطالعه دیده می‏شود.

جدول2. گونه‏های حیاط مياني ( میانسرا یا فضای باز ) در خانه‏های تاریخی شهر گرگان در دوره قاجاريه، دوره گذار و دوره پهلوي اول

گونه نخست (دوره قاجاریه)

حیاط میانی و درونگرا

گذر

حیاط

$C:\Users\hasan\Desktop\fwefr.jpg$

حیاط میانی و نیمه درونگرا (توده U شکل در همه زمین)

حیاط

گذر

$C:\Users\novin\Desktop\VDFSV.jpg$

گونه سوم (دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول)

حیاط نیمه‏برونگرا با الگوی کوشک- باغ و توده در كانون زمین

حیاط

گذر

خانه باقری-خانه تقوی(بخش قاجاریه)

خانه شفیعی

خانه رضا قلی نژاد

خانه امیر لطیفی

خانه مفیدیان

خانه کلانتری

خانه شایگان

خانه تقوی( بخش پهلوی اول)

خانه حسین تقوی

خانه فاطمی

گونه دوم (دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول)

حیاط در جنوب زمین و توده مستطیلی در شمال زمین

گذر

حیاط

$C:\Users\novin\Desktop\VDFSV.jpg$

توده خطی و شمالی -جنوبی در همه زمین و حياط دو تكه

گذر

حیاط

$C:\Users\novin\Desktop\VDFSV.jpg$

گونه چهارم (دوره پهلوی اول)

حیاط برو‌‌نگرا در كنار گذر و توده در انتهاي زمين و رو به گذر شهري قرار دارديا وارونه آن، که توده كنار گذر شهری و حياط پشت توده قرار دارد.

گذر

حیاط

خانه ابراهیم شیرنگی و خراسانی

خانه کیا

حیاط

گذر

توده L شکل در شمال و خاور یا باختر زمین

گذر

$C:\Users\novin\Desktop\VDFSV.jpg$

خانه کبیر

خانه باباصادقيان

خانه دارويي

گونه‏ چهارم (حیاط،‏ در پشت و توده در کنار گذر شهری): در پایان دوره پهلوی اول و نسبت به آغاز این دوره، حیاط خانه‏‌ها کاملاً برون‌گرا شدند و بدون سلسله مراتب فضایی، دسترسی به درون حیاط روی می‏دهد. فضای بسته و باز خانه بدون آمیزش و هم‌نشینی مناسب هستند و کاملاً از یکدیگر جدا شده‏اند. به جز این، بلندای کم دیوارهای بیرونی حیاط (کنارگذر شهری) و گذرهای پهن شهری به افزایش برون‌گرایی خانه انجامیده‏اند. نمونه این نوع حیاط در خانه کیا، دارویی و بابا صادقیان دیده می‏شود. مساحت فضای باز نسبت به همه مساحت زمین خانه از 55% تا 75% دیده می‏شود.

3- گونه‌شناسی فضای بسته (توده یا حجم خانه)

ساختار فضای بسته: منظور از فضای بسته یا سرپوشیده همان حجم یا توده ساختمانی خانه است که در اینجا به ساختار، ترادیسی و گفت‌وگوی دوسویه بین فضای بسته و باز پرداخته می‏شود. «منظور از فضای بسته چیزی نیست به‌جز همان احجام و ساختمان‌هایی‌ که موضوع اصلی معماری هستند و عناصر تشکیل‌دهنده‌ آن عبارتند از: سقف، کف و بدنه‏ها. بخش مهم و اصلی فضاهای بسته خانه را اتاق‏ها تشکیل می‏دهند. اتاق اندامی از ساختمان است که با چهار دیوار و آسمانه (سقف) ساخته می‏شود» (رفیعی سرشکی و دیگران، 1382: 133). آنچه که در مورد توده‏های ساختمانی خانه‏های تاریخی شهر گرگان در هر دو دوره قاجاریه و پهلوی اول دیده می‏شود. قرارگیری توده اصلی ساختمانی با کشیدگی خاوری- باختری در جبهه شمالی زمین و به‌صورت دو‏ طبقه است. نوع سازماندهی فضاهای بسته در خانه‏های قاجاریه برآمده از بافت شهری پیرامون بوده و درون‌گرا است. نکته مهم در مورد توده‏های ساختمانی خانه‏های این دوره نوع، سازماندهی هندسی آنها به دور فضای باز است که غیرهندسی است (‏‏توده 48 % تا 5/58% زمین را دربرمی‏گیرد). در دوره پهلوی اول مساحت توده ساختمانی نسبت به دوره قاجاریه کاهش چشمگیری یافته و مساحت حیاط بيش‌تر می‏شود. توده ساختمانی در دو طبقه و به صورت برون‌گرا در كانون حیاط قرار دارد (توده 10% تا 43% مساحت زمین را دربرمی‏گیرد).

ترادیسی (روند تحول) در همنشینی فضای بسته و باز: جدول شماره 3 نشان‌دهنده ترادیسی در همنشینی فضای بسته و باز از خانه‏های قاجاریه به پهلوی اول شهر گرگان است. در الگوی چند حیاطه در آغاز دوران قاجاریه، هر بخش از فضای بسته، نظر به اینکه در چه حیاطی قرار دارد، عملکرد متفاوت هماهنگ با همان حیاط پیدا می‏کند. در خانه‏های الگوی تک‌حیاطه، فضای خدماتی در ضلع باختری، فضای خواب خصوصی در ضلع خاوری خانه و بخش نشیمن و مهمان‏نشین در ضلع شمالی خانه با کشیدگی خاوری – باختری و در دو طبقه و حجم اصلی را تشکیل می‏دهد. در خانه‌های الگوی نیمه‏درون‌گرای پایان دوره قاجاریه، فضای خدماتی به گوشه خانه انتقال داده می‏شود و فضاهای خواب، نشیمن و مهمان‌نشین در درون یک حجم با هم آمیزش پیدا می‏کنند. در این الگو، فضای نشیمن و تالار در مرکز و اتاق‏های استراحت و خصوصی در طرفین قرار می‏گیرند. در گونه نیمه‏برون‌گرای آغاز پهلوی اول، طبقه همکف به فضای خصوصی داده شده و طبقه اول به فضای همگانی خانه (نشیمن و مهمان‏خانه) داده شده و فضای خدماتی در گوشه خانه قرار گرفته است. این الگوی سازماندهی فضای بسته در ترادیسی آتی و در الگوی خانه باغی و خانه‌های ساخته شده در کنار گذرهای شهری نیز ادامه پیدا می‏کند.

جدول 3. ترادیسی در همنشینی فضای بسته و باز و سازمان‌دهی فضاهای همگانی، خصوصی و خدماتی در خانه‏های تاریخی شهر گرگان در دوره قاجاریه، دوره گذار و پهلوی اول
دوره قاجاریه	دوره گذار	دوره پهلوی اول

خانواده گسترده و چند حیاط(آغاز قاجاریه)	تک حجمی و نیمه درونگرا (پایان قاجاریه)	خانه باغ(آغاز و میانه پهلوی اول)

مستقل و تک حیاط (میانه و پایان قاجاریه)	نیمه برونگرا (آغاز پهلوی اول)	ساخته شده کنار گذر (پایان پهلوی اول)
فضای خواب $C:\Users\hasan\Desktop\bgagfre.jpg$ فضای خدماتی $C:\Users\hasan\Desktop\btesber.jpg$ نشیمن و مهمان‏نشین $C:\Users\hasan\Desktop\hsgrf.jpg$

در جدول 3 ديده مي شود كه 6 گونه آميختگي فضاي بسته با فضاي باز (حياط) در خانه‌هاي تاريخي دوره قاجاريه، دوره گذار و دوره پهلوي اول قابل شناسايي است.

4- گونه‏شناسی فضاهای نیمه‏باز (ایوان)

ایوان به عنوان فضایی نیمه باز، میانجی بین فضای باز (حیاط) و توده يا اتاق‏های خانه است و مجموعه‏ای از نیازهای عملکردی و روانی ساکنین خانه و زیبایی‌شناسی معماری را فراهم می‏نماید. به گفته دیودورس سیکولوس ¹مورخ یونانی که در سده 2 میلادی از ایران دیدن کرده است، «خانه‏های ایرانی در پیرامون حیاط ساخته می‏شدند و ایوان نیز یکی از عناصر حیاط بوده است » (صارمی و رادمرد، 1376: 93). پس از بررسی‏های صورت گرفته، 4 گونه ایوان با ویژگی‌های شکلی و کارکردی جداگانه در خانه‏های تاریخی این دو دوره تاریخی و دوره گذار شهر گرگان قابل تشخیص است که هرکدام از این گونه‏ها منجر به ایجاد ساختاری جداگانه در معماری این خانه‏‌ها و به‌ویژه در نما شده‏اند (جدول 4).

3 گونه ایوان از آغاز تا پایان دوره تاریخی قاجاریه و 1 گونه ایوان در دوره تاریخی پهلوی اول در خانه‏های شهر گرگان قابل شناسایی است كه گونه 2 و 3 را مي‌توان مربوط به دوران گذار بين اين دو دوره تاريخي دانست:

گونه نخست: ایوان‏هایی هستند در طبقه اول خانه، از سه طرف بسته که در میان توده و حجم ساختمان فرو رفته‏اند و هم‏تراز با بدنه بیرونی ساختمان شده‏اند. نورگیری این ایوان‏ها از جنوب است و از طرف شمال نیز دارای بازشو هستند تا کوران مناسبی در درون ایوان شکل گیرد. ساختمان‏هایی که این نوع ایوان در آنها کار شده، توده آنها دارای هندسه خطی در جهت خاوری- باختری هستند و معمولاً دو اتاق در طرفین ایوان قرار دارد. در دو طرف ایوان، دو ردیف پله، ارتباط مستقیم با ایوان را از بیرون، حیاط فراهم می‏کنند. این پله‏ها باعث مکش هوای بیرون به درون ایوان می‏شوند. تناسبات ایوان‏ها معمولاً مربع است. مساحت این‌گونه ایوان بین 22 تا 35 متر مربع در خانه‏های مورد مطالعه است. نسبت پهنا به درازای این ایوان‏ها به‌طور میانگین 2/1 (یک و دو دهم) است. در خانه‌هایی که دارای این‌گونه ایوان هستند، نزديك 5 تا 10 درصد از مساحت زمین خانه به فضای نیمه‌باز داده شده است. نمونه این ایوان را در خانه خراسانی، کبیر و ابراهیم شیرنگی که متعلق به دوران قاجاریه هستند، می‏توان دید.

گونه دوم: این‌گونه در خانه‏های برون‌گرای شمال ایران ساده‏ترین گونه ایوان است. «ساده‏ترین ایوان با کمی پیش‏آمدگی سقف شکل می‏گیرد. برای اینکه تیرهای سقف که در این حالت بیرون می‏زنند، ایستا باقی بمانند، مجبور به استفاده از تیر و ستون بوده و در این حالت است که از ساده‏ترین و کوچک‌ترین گونه آن تا بزرگ‌ترین‌شان، چند ردیف ستون در جلوی خود دارند» (معماریان، 1391: 120). ایوان‏ها دارای ژرفای کم 5/1 متر و درازایی برابر کشیدگی ساختمان را دارند. این فضای نیمه‏باز در واقع نقش یک غلامگرد را برای ساکنین خانه در طبقه بالا فراهم می‏کنند و ارتباط بین اتاق‏ها از سوی این ایوان‏ها فراهم می‏شود. مساحت این غلامگرد یا ایوان در خانه‏های قاجاریه یکی نیست. برای نمونه ایوان خانه باقری بالغ بر 95 مترمربع از سطح خانه را اشغال کرده است ولی در خانه کلانتری 10 متر از سطح خانه را تشکیل می‏دهد. نمونه این ایوان را در خانه باقری، کلانتری، قلی‏نژاد، میرشهیدی و شفیعی که متعلق به دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول هستند، می‏توان دید.

گونه سوم: این ایوان از سه طرف بسته است و دارای ژرفای بسیار کمی نزدیک 5/1 متر است. این ایوان با این ژرفای بسیار کم، در یک جهت کامل از حیاط خانه کشیده شده است. ژرفای کم ایوان و دورافتادگی از اتاق‏ها، نشان از این دارد که این ایوان فضای بااهمیت زیستی نبوده و احتمالاً به‌عنوان فضایی جهت خشک کردن و انبار محصولات کشاورزی مورد استفاده بوده است. این نمونه از ایوان در خانه‏های درون‌گراي دوره قاجاريه با چندین حیاط میانی نيز یافت می‏شود (شفیعی، تقوی و باقری). این ایوان‏ها مربوط به دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول هستند.

گونه چهارم: چهارمین گونه از ایوان متعلق به خانه‏های دوره پهلوی اول است. این ایوان‏ها از سه طرف باز و یک طرف بسته هستند. ایوان‏ به طور کامل از حجم ساختمان بیرون‌زده و بالای طبقه همکف قرار دارد. ایوان به شکل یک عنصر متقارن در جلوی سکوی ورودی خانه جلوه‌نمایی می‏کند. کشیدگی این ایوان در جهت خاوری- باختری و با تناسبات پهنا به ژرفا به‌طور میانگین 5 به 3 و نسبت به ایوان‏های دوره‏ پیشین، کشیده‏تر هستند. خانه‏هایی که از این نوع ایوان برخوردار هستند، بدون غلامگرد می‏باشند. راهرو، عملکرد غلامگردهای بیرونی در خانه‏های دوره پیشین را پیدا کرده است. نمونه این ایوان را می‏توان در خانه‏های تقوی، محمدرضا شیرنگی و فاطمی دید. فضای نیمه‏باز نسبت به خانه‏های دوره قاجاریه مساحت کمتری را دارد و معمولاً بین 5/1 تا 2 درصد از مساحت همه زمین خانه، در نوسان است.

[1] . Siculus ,Diodorus

جدول4. گونه‏شناسی کارکردی و شکلی فضاهای نیمه‏باز(ایوان) در خانه‏های تاریخی دو دوره قاجاریه و پهلوی اول و دوره گذار شهر گرگان
پهلوی اول	دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول		آغاز قاجاریه
گونه چهارم	گونه سوم	گونه دوم	گونه نخست
$Description: Description: Description: C:\Users\hasan\Desktop\fafes.jpg$	$Description: Description: Description: C:\Users\hasan\Desktop\dsgdf.jpg$	$Description: Description: Description: C:\Users\hasan\Desktop\gfgf.jpg$	$Description: Description: Description: C:\Users\hasan\Desktop\bdsgdf.jpg$
-کاربرد نشیمن خصوصی یا فضای مهمان در برخی موارد اندک -کاربرد دید و منظر به بافت شهری و طبیعت پیرامون - کاربرد خواب و استراحت در تابستان - دادن شکوه و بزرگی به خانه - قرار گرفته در محور خانه و بالای ورودی و بیرون زده از حجم توده - شکل مستطیلی دارد - بین 10 تا 15 درصد از مساحت توده را در بر می‏گیرد	- کاربرد انبار کردن و خشک نمودن محصولات کشاورزی مانند گندم و برنج - جهت استراحت و خوابیدن در تابستان - خطی کشیده شده در جهت خاوری باختری - قرار گرفته شده در جبهه شمالی و جلو حجم توده - 2 تا 3 درصد از مساحت توده را شامل می‏شود و دیگر فضاهای نیمه‏باز خانه از گونه ‏دیگری هستند	- پیوند دهنده اتاق‏ها - آسان کننده تهویه هوا به فضای درونی اتاق‏ها - گاهی به عنوان فضای استراحت و خواب در تابستان - دید و منظر به درون حیاط خانه و بافت شهری پیرامونی - قرار گرفته در جبهه شمالی و دورتادور توده - 10 تا 15 درصد از مساحت توده را شامل می‏شود - سراسری در دو سوی توده قرار دارد - یه شکل مستطیل کشیده است	- به عنوان نشیمن خصوصی و مهمان نشین در تابستان - تعدیل نورگیری از جنوب و عامل چرخش مناسب هوا - کاربرد دید و منظر به بافت پیرامون - عامل پیوند دهنده اتاق‏ها - قرار گرفته در توده شمالی و درون حجم توده - 15 تا 25 درصد مساحت توده را تشکیل می‏دهد - نسبت پهنا به درازای این ایوان‏ها به طور میانگین 1.2 است(یک و دو دهم) - مستطیلی با ژرفای نزدیک به 5 متر
خانه محمد تقی تقوی(بخش پهلوی اول)	خانه شفیعی	خانه مفیدیان	خانه کبیر
$C:\Users\novin\Desktop\12_8705280872_L600.jpg$	$F:\gorgan\خانه شفیعی\IMG_9997.JPG$		$F:\gorgan\kabiirzx\kabir\IMG_3646.JPG$

جدول5. جمع‏بندی گونه‏شناسی شکلی فضای بسته(توده)، باز و نیمه‏باز (ایوان) در خانه‏های تاریخی دو دوره و دوره گذار مورد مطالعه شهر گرگان
دوره تاریخی	خانه	فضای بسته(توده و حجم)		فضای باز(حیاط میانی)			فضای نیمه باز(ایوان)
دوره تاریخی	خانه	بلندای حجم اصلی(متر)	نسبت به همه زمین (درصد)	گونه فضای ‏باز	ساختار هندسی	نسبت به همه زمین(درصد)	چهار گونه فضای نیمه باز	جهت نسبت به شمال	نسبت به همه زمین(درصد)
دوره قاجاریه	باقری	5-8.10	48	حیاط میانی	ذوزنقه‏ای	43	1-2-3		9
	محمد تقی تقوی(بخش قاجایه)	5-8.10	61	حیاط میانی	ذوزنقه‏ای	24	1-2-3		15
	رضا قلی نژاد	8.8	62	حیاط میانی	مستطیلی	30	2		8
	شفیعی	12	51	حیاط میانی	مستطیلی	43	2-3		5/6
	امیرلطیفی	11	57	حیاط میانی	مستطیلی	37	2		6
	مفیدیان	8	52	حیاط میانی	ذوزنقه‏ای	43	2		5
	کلانتری	6.3	59	حیاط میانی	مستطیلی	32	2		5/9
دوره گذار	کبیر	8.1	52	نیمه درونگرا	مستطیلی	43	1-2		5
	خراسانی	8.3	52	نیمه درونگرا	ذوزنقه‏ای	32	1-2		16
	ابراهیم شیرنگی	8.5	49	نیمه درونگرا	مستطیلی	51	1		10
	کیا	12	29	نیمه درونگرا	ذوزنقه‏ای	66	1		5
	حسین تقوی	8.4	12	نیمه برونگرا (باغ)	مستطیلی	83	2		5
دوره پهلوی اول	شایگان	8.1	10	نیمه برونگرا (باغ)	مستطیلی	90	4		4/0
	محمد تقی تقوی (بخش پهلوی اول)	8.1	34	نیمه برونگرا (باغ)	نامنظم	65	4		1
	محمدرضا شیرنگی	8.8	10	نیمه برونگرا (باغ)	نامنظم	89	4		5/1
	فاطمی	8	28	نیمه برونگرا (باغ)	مستطیلی	71	4		5/1
	دارویی	7.8	43	برونگرا	مستطیلی	55	4		2
	باباصادقیان	8.2	21	برونگرا	مستطیلی	79	ندارد	ندارد	ندارد

بحث و یافته‏ها

محوریت مطالعه ترادیسی خانه‏های دو دوره تاریخی مورد مطالعه، بر پایه روند دگرگونی و نوع سازماندهی فضایی بین فضاهای باز و بسته و نیمه‌باز است که در سه گونه کلی که هر یک متعلق به سه دوره: قاجاریه (آغازین و میانی)، دوره گذار (پایانی قاجاریه و آغازین پهلوی اول) و دوره پهلوی اول (میانی و پایانی) تشخیص داده شده و هر یک ویژگی‏های یگانه خود را در همه اجزاء دارند. در جداول 6 و 7 چکیده و جمع‏بندی این بخش‏بندی با نوشتن ویژگی‏های معماری هر دوره و هر گونه ارائه شده است.

گونه1- خانه با الگوی حیاط میانی (قاجاریه)

این خانه‏ها متعلق به دوره آغازین و میانی قاجاریه و بیشتر مربوط به طبقه اجتماعی پولدار جامعه بوده‏اند. این خانه‏ها معمولاً از یک یا چند حیاط گوناگون که با هم ارتباط دارند، تشکیل شده‏اند و اتاق‏ها در یک یا دو طبقه، دور حیاط را گرفته‏اند و معمولاً بازشوها به درون حیاط باز می‏شوند. این‌گونه که به گونه مناطق مرکزی ایران نزدیک است، نسبت به گونه‏های دیگر، دارای محرمیت بیش‌تری است و فقط اتاق‏هایی که در طبقه اول قرار دارند و رو به گذر باز می‏شوند، دارای بازشو به بیرون هستند. حیاط خانه معمولاً مستطیلی و گاهی به شکل ذوزنقه‏ای و دارای حوض جهت مطبوع ساختن فضا و تأمین آب است (خانه باقری، قلی‏نژاد، شفیعی، امیرلطیفی). معمولاً این خانه‏ها دارای زیرزمین و سرداب هستند که جهت نگهداری مواد غذایی استفاده می‏شود. ایوان‏های این‌گونه، از گونه سه سو بسته و گاهی ایوان‏های سراسری به شکل غلامگرد دور تا دور خانه هستند. اتاق‌ها به وسیله درهای روبه‌روی هم از درون و ایوان در بیرون، به هم پیوند دارند.

مجموعه احجام این خانه‏ها معمولاً به شکل مستقل از هم ساخته‏ شده‎‏اند و معمولاً با پیوند‏های باریک و کم‌جرزی به‌وسیله ایوان‏ها به هم پیوند می‏خورند. ورودی از کوچه به درون این خانه‏ها، معمولاً از گونه نخست (دالان) و یا گونه دوم (هشتی مربعي شكل) است، که ورود باواسطه بوده و دید به درون خانه، از راه درب مربعی ورودی فراهم نیست. معمولاً در درون فضای ورودی‏ها، اتاق و پله جهت ورود به طبقه بالا وجود دارد. آرایه‏های ورودی در این خانه‏ها به زیبایی کار شده است و در جلوی در، پیرنشین قرار دارد. اتاق‌ها دارای بازشوی زیاد در جهت شمال و جنوب از بیرون هستند که معمولاً به شکل سه‌دری و پنج‌دری هستند. این خانه‌ها دارای چند حیاط هستند و هر حیاط، مربوط به بخشی از ساکنین است. برای نمونه حیاط خصوصی، خدمه، زمستان‌نشین، تابستان‌نشین و اصطبل. معماری خانه‏ها یک یا دوطبقه و حتی در برخی خانه‏ها سه طبقه هستند که با هندسه گوناگون پیرامون حیاط یا حیاط‏ها سازمان یافته‏اند. خانه‏های طبقه‌بندی شده در الگوی حیاط میانی، خود دو گونه ریزتر هستند:

- خانواده گسترده با چند حیاط میانی(دوره آغازین قاجاریه): این‌ گونه در خانه‏های تقوی، باقری، قلی‏نژاد و شفیعی دیده می‏شود. دلیل اصلی چند‌حیاطه شدن آنها ساختار چندخانواری و زندگی به همراه فرزندان و دیگر اعضاء رده یک یا دو خانواده و یا خدمتکاران و پولدار بودن و طبقه اجتماعی صاحب‌خانه بوده است. سازوکار زندگی سنتی در عهد قاجار و به‌هم‌پیوستگی خانواده به این انجامیده است که خانه‏ها گسترده‏تر، درون‌گراتر و به پیروی از آن، با چندین هسته کالبدی به فعالیت خود ادامه دهند. کشیدگی حجم اصلی خانه، خاوری- باختری است و در ضلع شمالی زمین قرار گرفته که به صورت دو طبقه است تا بیش‌ترین نورگیری و تهویه را از جنوب (حیاط) داشته باشد.

- خانواده مستقل با یک حیاط میانی (دوره میاني قاجاریه):

این الگو بر پایه تغيير زندگی از چندخانواری به تک‏خانواری، شمار اعضای کم خانواده و همچنین وضعیت اقتصادی میانه ساکنان پایه‌ریزی شده و به کاهش ابعاد خانه و شمار حیاط میانی انجامیده است. حجم اصلی خانه در دوطبقه با کشیدگی خاوری- باختری در سمت شمال زمین قرار دارد و از جبهه جنوبی روشنایی می‏گیرد. فضای خدماتی شامل دستشویی، انبار و آشپزخانه در سمت باختری حیاط قرار دارند و معمولاً چند اتاق‏ یک طبقه بر روی سکو نیز در سمت جبهه خاوری جانمایی شده‏اند. جبهه جنوبی حیاط نیز معمولاً خالی است و بنایی در آن قرار نگرفته است. یکی از دلایل آن را می‏توان ایجاد حیاط با ابعاد مناسب و بیش‌ترین فضای باز برای تهویه مطبوع ساختمان اصلی خانه در ضلع شمال دانست. خانه‏های امیرلطیفی، مفیدیان، کلانتری در این‌گونه قرار دارند.

جدول6. ترادیسی در همنشینی فضای بسته، نیمه‏باز و ‏باز در معماری خانه شهر گرگان از خانه‏های تاریخی قاجاریه به خانه‏های تاریخی پهلوی اول

محمد تقی تقوی بخش قاجاریه (خانواده گسترده با چند حیاط میانی)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\htrsgtrg.jpg$

رضا قلی‏نژا د

(خانواده گسترده با چند حیاط میانی )

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\gsgdfgdf.jpg$

باقری

(خانواده گسترده با چند حیاط میانی )

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\MUITMIUM.jpg$

دوره قاجاریه

شفیعی

(خانواده گسترده با چند حیاط میانی )

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\KKI7ITKY.jpg$

خراسانی

گذر

(توده خطی و نیمه درونگرا)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\gesgre.jpg$

مفیدیان

(خانواده مستقل با یک حیاط میانی )

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\KJTYJTUJU.jpg$

کبیر

(توده خطی و نیمه درونگرا)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\MURY.jpg$

ابراهیم شیرنگی

(توده خطی و نیمه درونگرا)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\MRNMYUF.jpg$

امیرلطیفی

(خانواده مستقل با یک حیاط میانی )

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\gtegsre.jpg$

کلانتری

(خانواده مستقل با یک حیاط میانی )

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\mrymuymtku.jpg$

خانه کیا

(توده خطی و نیمه برونگرا)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\gtsgtrsgr.jpg$

حسین تقوی

(توده خطی و نیمه برونگرا)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\MYFMM.jpg$

دوره گذار از پایان قاجاریه به آغاز پهلوی اول

محمد رضا شیرنگی

(خانه‏باغ)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\gtsgfs.jpg$

محمد تقی تقوی بخش پهلوی

(خانه باغ)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\gtser.jpg$

شایگان

(خانه باغ)

$C:\Users\hasan\Desktop\kmiutkiu.jpg$

دوره پهلوی اول

خانه بابا صادقیان

(برونگرا رو به گذر شهری)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\htrsgrt.jpg$

دارویی

(برونگرا رو به گذر شهری)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\,K,GKJ.jpg$

فاطمی

(خانه باغ)

گذر

$C:\Users\hasan\Desktop\MYJYUJY.jpg$

فضای بسته $C:\Users\hasan\Desktop\bgagfre.jpg$ فضای باز $C:\Users\hasan\Desktop\btesber.jpg$ فضای نیمه باز $C:\Users\hasan\Desktop\hsgrf.jpg$

جدول7. جمع‏بندی گونه‏شناسی و شکل‏شناسی معماری خانه‏های دوره تاریخی قاجاریه، دوره گذار، دوره پهلوی اول شهر گرگان
دوره تاریخی	گونه‏شناسی خانه	ساختار توده و فضا (باز و بسته)	خانه‏ها	الگوی ورودی	نسبت سطح بازشو‌ها به سطح نما	الگوی سکونت	نسبت درازا به بلندای نمای اصلی	مساحت زیربنا
دوره قاجاریه (آغازین و میانی)	خانواده گسترده با چند حیاط مرکزی	$C:\Users\hasan\Desktop\fwefr.jpg$	باقری	هشتی و دالان	0.39	چند خانواری و اعیانی	2.47	1951
			محمد تقی تقوی (بخش قاجاریه)	هشتی و دالان	0.31	چند خانواری و اعیانی	1.9	934
			رضا قلی	دالان غیر مستقیم	0.30	چند خانواری و اعیانی	1.7	475
			شفیعی	دالان غیر مستقیم	0.24	چند خانواری و اعیانی	1.7	775
	خانواده مستقل با یک حیاط مرکزی	$C:\Users\novin\Desktop\VDFSV.jpg$	امیر لطفی	دالان مستقیم	0.29	چند خانواری	2	500
			مفیدیان	دالان مستقیم	0.37	تک خانواری	1.6	461
			کلانتری	درگاه	0.24	تک خانواری	1.45	260
دوره گذار (پایان قاجاریه به آغاز پهلوی اول)	توده خطی و نیمه درونگرا		کبیر	دالان مستقیم	0.31	چند خانواری	2.05	800
			خراسانی	دالان مستقیم و درگاه	0.55	تک خانواری	1.34	336
			ابراهیم شیرنگی	دالان مستقیم و درگاه	0.27	تک خانواری	2.21	350
	توده خطی و نیمه برونگرا	$Description: Description: Description: Description: Description: C:\Users\hasan\Desktop\fwefr.jpg$	کیا	هشتی و درگاه	0.38	تک خانواری	2	666
	توده خطی و نیمه برونگرا		حسین تقوی	درگاه	0.34	چند خانواری	2.30	1118
دوره پهلوی اول (میاني و پایانی)	خانه باغ	$Description: Description: Description: Description: Description: C:\Users\hasan\Desktop\fwefr.jpg$	شایگان	درگاه	0.18	تک خانواری	1.1	1864
			محمد تقی تقوی2	درگاه	0.31	تک خانواری	1.23	614
			محمد رضا شیرنگی	درگاه	0.23	تک خانواری	1.5	826
			فاطمی	درگاه	0.37	تک خانواری	1.9	837
	برونگرا رو به گذر شهری	$Description: Description: Description: Description: Description: C:\Users\hasan\Desktop\fwefr.jpg$	دارویی	درگاه	0.41	چند خانواری	1.6	1115
	برونگرا رو به گذر شهری		بابا صادقیان	درگاه	0.33	تک خانواری	1.41	260

گونه2- خانه با الگوی نیمه‌درون‌گرا- نیمه‌برون‌گرا (دوره گذار از پایان قاجاریه به آغاز پهلوی اول):

خانه‏های با توده باریک و خطی، الگویی از خانه‏ها هستند که در مرز میانی بین دو دوره تاریخی قاجاریه و پهلوی اول قرار گرفته‌اند. این‌گونه از خانه‏ها بر پایه پس و پیش زمانی، به دو دسته کوچک‌تر بخش می‏شوند:

- خانه با توده، حجم و هندسه خطی و نیمه‏درون‌گرا (پایان قاجاریه):

این خانه‏ها به شکل کشیده و مکعب مستطیل با الگوی خطی در یک سمت حیاط هستند. ایوان در درون حجم ساختمان و به شکل سه طرف بسته قرار دارد. زمستان‌نشین در طبقه همکف و تابستان‌نشین در طبقه اول قرار دارد. ایوان از روشنایی جنوبی استفاده می‏کند. ایوان در این الگو مانند نگهدارنده‏ای در روبه‌رویی با هوای سرد و گرم عمل می‏کند. پله‏های موجود در دوطرف ایوان، باعث چرخش مناسب هوا از پایین به بالا می‏شوند. علی‌رغم دور شدن از الگوی حیاط میانی، همچنان این خانه‏ها با نشانه‏هایی مانند دیوارهای بلند در کنار گذرها، بازشوهای کم رو به بیرون و فشردگی توده ساختمانی، دارای ویژگی‏های درون‌گرایی هستند. نمای این خانه‏ها معمولاً متقارن بوده و همراه با دو اتاق در کنار ایوان و دو راه‌پله که به طبقه بالا می‏رسند، می‏باشند (خانه خراسانی،کبیر، ابراهیم شیرنگی).

- خانه با توده، حجم و هندسه خطی و نیمه‌برون‌گرا (آغاز پهلوی اول): این خانه‏ها مانند الگوی پایانی قاجاریه دارای هندسه خطی هستند، با این تفاوت که اتاق‏ها به شکل پیوسته با الگوی تکرارشونده در کنار هم قرار دارند و ایوان در دو سوی خانه به شکل غلامگرد به آنها پیوند خورده است. در این خانه‏ها غلامگردهای پیرامون اتاق‏ها در طبقه اول نقش فضای نیمه‌باز را دارند. مساحت حیاط در این خانه‏ها نسبت به دیگر الگوهای پیشین خانه‏ افزایش بیش‌تری یافته است. این خانه‏ها نسبت به الگوی خطی پیشین، محصوریت کم‌تری دارند و برون‌گراتر شده‏اند. این‌گونه از خانه‏ها را می‏توان ادامه ترادیسی و دومین گام گذار از خانه‏های قاجاریه به پهلوی اول دانست و پس از آن، خانه‏ها وارد گونه برون‌گرایی کامل می‏شوند. در این گونه خانه‏ها، سرسرا (هال) به‌عنوان یک فضای پیوند‏دهنده وارد اصول خانه‏سازی خانه‏های تاریخی گرگان می‏شود و در دوره‏ پهلوی اول با فراوانی مورد استفاده قرار می‏گیرد (خانه بابا صادقیان و خانه تقوی بخش پهلوی اول).

گونه3- خانه‏ با الگوی برون‌گرا (پهلوی اول):

برون‌گرایی از دوره پایانی قاجاریه آغاز و در دوره میانی و پایانی دوره پهلوی اول، بيش‌تر شده و كاملاً رایج شدند. این خانه‏ها اعیان‌نشین با آرایه‏های فراوان به شیوه معماري خانه در باختر زمین هستند. خانه‏ها تا اندازه زیادی برگرفته از شرایط فرهنگی و سیاسی رایج آن زمان در پیروی از معماری باختری و سبک باروک و روکوکو به‌ویژه در آرایه‏های سرستون، گچ‏کاری و نقاشی‏ها و آرایه‌بندی شده‏اند. برون‏گرایی شدید در این خانه‏ها نشان از دگرگونی فرهنگی آن دوره نسبت به معماری درون‏گرای قاجاریه گرگان دارد. این خانه‏ها در هر طبقه معمولاً دارای چهار اتاق (خانه تقوی بخش پهلوی اول) و دست‌کم دو اتاق هستند (خانه دارویی و فاطمی). اتاق‏ها دست‌کم از دو سو دارای بازشو هستند و از درون به سرسرا (هال) راه دارند و در نما به شکل سه‌دری (خانه تقوی بخش پهلوی) و یا تک پنجره (خانه دارویی) هستند. ایوان در طبقه اول و از سه سو باز و ساختار آن بیش‌تر از جنس چوب است. خانه ‏در درون حیاط و از چهارسو باز است و ایوان معمولاً به سمت جنوب قرار دارد. درب ورودی از کوچه به خانه، ساده و بدون دالان یا هشتی است. نمای خانه‏ها متقارن با آرایه‏های فراوان است که نشان از پولداری ساکنان دارد. جدایی فضاها به‌وسیله راهرو مستطیل شکل با تناسبات نزدیک 1 به 3 صورت می‏گیرد. در پایان راهرو، پله از جنس چوب جهت دسترسی به طبقه بالا قرار دارد. اتاق‏های زمستان‌نشین در پایین خانه و تابستان‌نشین در طبقه اول قرار دارند. خانه شایگان، فاطمی، محمدرضا شیرنگی و تقوی از جمله خانه‏های تاریخی مورد مطالعه هستند که جزء این‌گونه قرار دارند. این‌گونه خانه‏ها نیز به دو دسته کوچک‌تر بخش می‏شوند که عبارت‏اند از:

- خانه باغ (آغاز و میانه پهلوی اول):

توده و حجم خانه در این‌گونه، دارای ساختاری مکعب مستطیلی و در دو طبقه است و توده در کانون و میانه حیاط جا گرفته است (بخش پهلوی اول خانه تقوی، فاطمی و شایگان). علی‌رغم ساختار برون‌گرای حجم خانه و کنار رفتن حیاط مياني، ویژگی‏هایی چون فاصله توده از گذر شهری، دیوارهای بلند و حوزه نفوذ پایین به خانه از بافت بیرونی، به ایجاد ساختاری محصور و نیمه‌برون‌گرا در نبود حیاط میانی انجامیده است. نمای این خانه‏ها معمولاً آجرنما و دارای دیوارهای کلفت هستند.

- برون‌گرا رو به گذر شهری (پایان پهلوی اول):

دومین گونه در دوره پهلوی اول خانه‏هایی هستند که توده کنار بدنه گذر شهری برپا شده‏ و پنجره‏ها دقیقاً رو به گذر باز می‏شوند. در این گونه ‏خانه‏ها، ایوان کارکرد خود را از دست داده و تنها به‌عنوان یک بالکن و فضای چشم‏انداز رو به خیابان استفاده می‏شود. «در این دوره برای نخستین بار پنجره‏ها یکی پس از دیگری به روی کوچه‏ها و خیابان‏های تازه ساخت گشوده می‏شوند، دیوارهای حیاط کوتاه‏تر می‏شوند و چون باز شدن پنجره‏ها به کوچه‏ها و خیابان‏ها حرمتی تازه به ساکنان می‏بخشد و برای نخستین بار از راه پنجره‏ها، راهی به درون خانه‏های خود می‏یابند، از آرایش بیش‌تری برخوردار می‏شوند» (رجبی، 1355: 11). آرایه‏ها معمولاً برگرفته از معماري باخترزمین هست و از مصالح نوین مانند سیمان و گچ‏بری‏های باخترزمینی در آنها بهره‏‏برداری شده است.

نتیجه‌گیری

در این پژوهش خانه‏های تاریخی شهر گرگان به‌عنوان یک محیط انسان زیست برگرفته از عوامل گوناگون فرهنگی، اقلیمی-جغرافیایی و اجتماعی بررسی شدند. نکته دارای اهمیت ترادیسی (روند تحول) فضاهای زیستی انسان (خانه) برگرفته از دگرگونی‏های بنیادین اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در دو دوره تاریخی قاجاریه و پهلوی اول است. با گذر زمان و نزدیک شدن به دوران امروزی، خانه‏های تاریخی با شتاب بیش‌تری دگرگون شده‏اند، به‌طوری‌که در 100 سال آغاز تا پایان دوره تاریخی قاجاریه، دو گونه خانه یکی با چند حیاط میانی و دیگری تک حیاط میانی پدیدار شده که چندان تفاوت بنیادینی با یکدیگر ندارند، سکون و پایداری حاکم بر معماری خانه‏های تاریخی گرگان در این دوران است. ولی در پایان دوره تاریخی قاجاریه تا پایان دوره تاریخی پهلوی اول که شامل حدودا 20 تا 25 سال زمان است، 4 گونه خانه که کاملاً متفاوت از خانه‏های دوره قاجاریه هستند، شکل گرفته است، که این 4 گونه نیز خود با یکدیگر تفاوت‏های بسیاری دارند.

با بررسی گوناگونی خانه‏ها و در بازه‏های زمانی، در این دو دوره، به این نتیجه می‏توان رسید که معماری خانه در پایان پهلوی اول، ماهیت متفاوت و به‌شدت متأثر از موارد گوناگون نسبت به دوره‌هاي آغازين و مياني و حتي پاياني قاجاریه و حتي آغازين پهلوي اول داشته که 3 دلیل عمده را می‏توان دلیل آن دانست:

1- دگرگونی شيوه زندگی چند خانواری و تمایل به زندگی در جامعه کوچک‌تر تک‌خانواری در دوران قاجاريه به پهلوي اول و دگرگوني در شيوه زندگي و كار و رفت‌و‌آمد در دوران پهلوي اول.

2- دگرگوني‌هاي فراوان و با شتاب زندگي و معماری و شهرسازی ایران و به پیروی از آن، شهرسازی شهر گرگان، که طبیعتاً در معماری خانه‏های شهر گرگان نیز مؤثر بوده است.

3- تقلید از الگوهای معماري باخترزمینی (روسيه و اروپا) که لزوماً نمی‏توان این نکته را اصلی‏ترین دلیل دانست، ولی یکی از دلایل مؤثر بر دگرگونی معماری خانه‏های تاریخی شهر گرگان است.

به طور کلی می‏توان گفت معماری درون‌گرای دوره قاجاریه گرگان، تا پایان دوره پهلوی اول، کاملاً کنار گذاشته شده و معماری خانه، تبدیل به فضاهای برون‌گرا و خانه‏ای کوچک چنداتاقی در کنار گذر‏های شهری شده که اکنون این گذرها نسبت به بافت شهری دوره قاجاریه پهن‌تر شده‏اند.

ترادیسی معماری خانه‏های تاریخی گرگان در این دو دوره تاریخی‏، در سه فضای اصلی و اجزای تشکیل‌دهنده آن و همنشینی و چگونگی آمیزش آنها با هم، یعنی فضای بسته (توده و حجم)، فضای نیمه‌باز (ایوان و بالکن) و فضای باز (حیاط و میانسرا)، روی داده است.

در ترادیسی معماری فضای بسته خانه‏ها، می‌توان گفت که خانه‏های آغازین و میاني دوره قاجاریه، برای چند خانواده و براي خدمتکاران و با توده ساختمانی با مساحت بالا، دارای چند حیاط میانی به شکل کاملاً درون‌گرا شکل گرفته‏اند که در میانه دوره قاجاری، به تک حیاط و کاهش مساحت فضای بسته رسیده است. در پایان دوره قاجاری، هندسه توده خانه از چندحجمی و قرار گرفته دورتادور فضاهای باز، به جانمایی حجمی در بخش شمالی زمین انجامیده که دارای ساختار نیمه‌درون‌گرا است، ولی دیوارهای حیاط همچنان بلند بوده و حجم دور از کوچه، در زمین جانمایی شده است. در ادامه و با آغاز پهلوی اول، همین حجم با هندسه خطی، کمی از دیوارهای شمالی زمین فاصله گرفت و حیاط خدماتی در پشت آن تشکیل و حياط دورتادور توده را، فراگرفته و معماری خانه ساختاری نیمه‌برون‌گرا پیدا کرده است. در دوره میانه پهلوی اول، از مساحت توده باز هم کاسته شد و خانه باغ (کوشک- باغ) تشکیل شد. در دوره پایانی پهلوی اول، توده کاملاً به گذر شهری چسبیده و پنجره‏ها کاملاً به گذر باز شده‌اند و ایوان رو به گذر و بالای ورودی اصلی ساخته شده است.

در ترادیسی معماری فضاهای نیمه‌باز (ایوان)، می‏توان گفت که در خانه‏های دوره آغازین و میانی قاجاریه، ایوان‏ها با ژرفای خوب و در میانه توده ساختمانی و بیش‌تر در جبهه شمالی و اصلی ساخته می‏شدند و در زندگی ساکنان نقش مهمی داشتند. این ایوان‏ها در دوره میانی قاجاریه با ژرفای کم‌تری ولی با همان کارکرد بودند که در دوره پایانی قاجاریه و آغاز پهلوی اول، به شکل غلامگردهایی دورتادور توده خانه تشکیل شدند و از جرم توده بیرون آمدند و آرایه‏های باختر زمینی پدیدار گشت. در دوره میانی و پایانی پهلوی اول، تأثیرشان در زندگی ساکنان کاهش یافت و بیش‌تر برای دید و منظر و هواخوری کاربرد یافتند.

در ترادیسی معماری فضای باز خانه (حیاط و میانسرا) می‏توان گفت حیاط‏های محصور و چندحیاطی دوره آغازین قاجاریه در دوره میانی قاجار به تک‌حیاطی تبدیل شد ولی همچنان مساحت فضای بسته به باز بالاتر است. در دوره پایانی قاجار حیاط از حالت کاملاً محصور از چهارسو، به محصوریت از سه یا دو یا یک سو تبدیل شد و حیاط به گذر شهری نزدیک و پیوند خورد و حالتی نیمه‏درون‌گرا به خود گرفت و مساحتش نسبت به توده افزایش یافت.

در دوره آغازین پهلوی اول، کاهش درون‌گرایی و افزایش برون‌گرایی حیاط ادامه یافت و توده یا حجم ساختمانی به شکل خانه باغ یا کوشک باغ در میانه حیاط قرار گرفت. حیاط دورتادور را در برگرفت و دارای مساحتی چند برابر توده شد. در دوره میانی پهلوی اول، این توده از میانه و کانون باغ و زمین، خود را به خیابان نزدیک‌تر کرد و حیاط اصلی در پشت توده قرار گرفت ولی حالت خانه باغ و مساحت بالای حیاط، همچنان باقی ماند. در دوره پایانی پهلوی اول، توده خانه به شکل خطی، خود را کاملاً به خیابان چسباند و پنجره‏ها و ایوان رو به خیابان نمایان شدند و حیاط کاملاً در پشت توده جا گرفت و بیشتر نقش انبار و فضای خصوصی خانه را به خود گرفت.

ترادیسی فضاهای بسته، نیمه باز از دوره قاجاریه به پهلوی اول، در خانه‏های آپارتمانی رایج دوره امروزین (دوره پهلوی دوم و انقلاب اسلامی)، ادامه پیدا کرده و تودة خانه بلندتر و حجیم‏تر شده است. در این‏خانه‏ها به مساحت فضاهای بسته افزوده و از مساحت فضای باز کاسته شده است تا جایی که فضاهای باز، بیش‌تر برای گرفتن روشنایی و هوا پیش‏بینی می‏شوند و در زندگی ساکنان چندان نقشی ندارند (حیاط خلوت‏ها و نورگیرها). وضعیت فضاهای نیمه‏باز (ایوان) در آپارتمان‏های امروزی، از فضاهای باز بدتر بوده و عملاً نقش کارکردی و حضور مؤثر در زندگی ساکنان معماری خانه در دوره قاجاریه و حضور نمادین و معمارانه و زیبایی‏شناسانه درمعماری خانه در دوره پهلوی اول را تقريباً از دست داده است. ايوان در شکل بالکن و تراس نمود دارد، با مساحت کم و عملاً برای انبار مواد غذایی یا خشک کردن لباس و دید و منظر و هواخوري محدود کارکرد یافته است.

منابع

اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان (1392) بایگانی نقشه‏ها، گرگان.

آموزگار مینو و رزا وکیلی‌نژاد و محمد علی‌آبادی (1400) گونه‏شناسی فضای نیمه‌باز طارمه در معماری بوشهر، نشریه پژوهش‌های باستان‏شناسی ایران، دوره 11، شماره 30.

اقبالی، سید‌رحمان (1378) معماری ایران در سه دهه نخست قرن بیستم، دومین کنگره تاریخ و معماری و شهرسازی ایران، کرمان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور.

بلالی، اسکویی و آزیتا و سمانه دهقان (1400) گونه‏شناسی خانه‏های تاریخی ارومیه در دوره قاجار، نشریه آرمانشهر، دوره 14، شماره 37.

پیرنیا، محمدکریم (1369) شیوه‏های معماری ایران، تدوین غلامحسین معماریان، مؤسسه نشر و هنر اسلامی وابسته به معاونت فرهنگی و امور اجتماعی و هنر مستضعفان و جانبازان، تهران.

پور‌احمد، احمد و مهدی حسام و حدیثه آشور و صابر محمدپور) 1389 (تحلیلی بر الگوی گسترش کالبدی- فضایی شهر گرگان با استفاده از مدلهای آنتروپی شانون و هلدرن، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دوره 1، شماره 3.

جوادی، نوده مهسا و آزاده شاهچراغی و علیرضا عندلیب (1401) بررسی تناسبات طلایی و اصول هندسی برگرفته از طبیعت در اجزای کالبدی خانه‏های تاریخی (مطالعه موردی: خانه‏های قاجاریه اردبیل)، نشریه باغ نظر، دوره 11، شماره 110.

جیحانی، حمیدرضا و علی عمرانی‌پور و فاطمه رجبی و بابک عالمی (1398) گونه‏شناسی خانه‏های تاریخی دوره قاجاریه نراق، مسکن و محیط روستا، دوره 38، شماره 167.

غلامعلی، حاتم (1378) سیمای فرهنگی ایران به کوشش عباس نامجو، تهران، عیلام.

حائری مازندرانی، محمدرضا (1388) خانه، فرهنگ، طبیعت. تهران، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.

حسینی‌نیا، سید مهدی و کریم حاجی‌زاده باستانی و حبیب شهبازی شیران و رضا رضالو و شاهرخ شیدایی (1399) گونه‏شناسی خانه‏های تاریخی در بافت قدیم اردبیل، نشریه پژوهش‏های باستان‌شناسی ایران، دوره 10، شماره 26.

رفیعی سرشکی، بیژن و علی‏محمد رنجبر کرمانی و ندا رفیع‏زاده (1382) فرهنگ مهرازی (معماری) ایران، تهران، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.

رجبی، پرویز (1355) معماری ایران در عصر پهلوی، تهران، دانشگاه ملی.

زمرشیدی، حسین (1390) معماری خانه‏های ایرانی و ساختمان‏سازی مسکونی از دوره قاجاریه تا امروز، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 1، شماره 3.

سیفیان، محمدکاظم و محمدرضا محمودی (1386) محرمیت و معماری سنتی ایران، هویت شهر، دوره 1، شماره 1.

سلطانی، مهرداد و سیدامیر منصوری و احمدعلی فرزین (1391) «نقش الگو و مفاهیم مبتنی بر ترجمه در فضای معماری، نشریه علمی پژوهشی باغ نظر، دوره 1، شماره 21.

سلطان‏زاده، حسین (1384) فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران تهران، دفتر پژوهش‏های فرهنگی.

صارمی، علی‌اکبر و علی رادمرد ( 1376) ارزش‌های پایدار در معماری ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور.

عینی‌فر، علیرضا و سیده ندا قاضی‌زاده (1388) گونه‌شناسی مجتمع‌های مسکونی تهران با معیار فضای باز، نشریه معماری و شهرسازی آرمان شهر ، سال 1389، شماره 5.

قاسمی سیچانی، مریم (1402) گونه‏شناسی خانه‏های اعیانی کوشکی دوره پهلوی اول در شهر اصفهان، باغ نظر، دوره20، شماره 122.

کاتب، فاطمه (1386) معماری خانه‏های ایرانی، تهران، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

کی‍انی، مص‍طفی (۱۳۸۳)مع‍ماری دوره په‍لوی اول: دگرگونی اندیش‍ه‌ها، پی‍دایش و شک‍ل‌گی‍ری مع‍ماری دوره بی‍ست ساله مع‍اصر ایران ۱۲۹۹-۱۳۲۰»، ته‍ران، مؤسس‍ه مطالع‍ات تاریخ مع‍اصر ایران.

کسمائی، مرتضی (1382) اقلیم و معماری، اصفهان، خاک.

لنگ، جان (1383) آفرینش نظریه معماری، ترجمه علیرضا عینی‌فر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

معماریان، غلامحسین (1384) سیری در مبانی نظری معماری، تهران، سروش دانش.

معماریان، غلامحسین ) 1373( آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، گونه‌شناسی درون‌گرا، تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران.

مقتدایی، مهتا (1385) پیشنهاد روشی برای تحلیل شخصیت شهر، مجله محیط شناسی، دوره 32، شماره 39.

نایبی، فرشته (1381) حیات در حیاط، تهران، نشر نزهت.

نیازی مطلق جولقانی، نازنین و حسن اکبری (1398) بازشناسی ویژگی‏ها و عناصر حیاط مرکزی در خانه‏های تاریخی شهر اصفهان، معماری اقلیم گرم و خشک، دوره 7، شماره 9.

Dormohamadi Mansoure (2020) Typology of historical houses in muzaffarid era: case study of Ardakan city, yazd, Iran,The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences (ISPRS Archives), Volume XLIV-M-1 ,https://doi.org/10.5194.

RapoportAmos (1990) vernacular architecture, inturanm,.(eds);Current challendes in the environmental social Sciences, Avebury, Aldershot, England.DOI:10.1201/b18856-4

Cataldi Giancarlo& Luigi MaffeiGian& Vaccaro Paolo (2002) SaverioMuratori and the Italian school of planning typology.Urban morphology( the Journal of the International Seminar on Urban Form). N-6.DOI:10.51347/jum.v6i1.3899

Share To

Article Url

The Architectural Tradition of HistoricalHouses in Gorgan from the QajarPeriod to the First Pahlavi Dynasty of Gorgan

Rimag

Links

Related Centers

Technical Support

Official pages