ترادیسی معماری خانه‌های تاریخی شهر گرگان از دوره قاجاریه به پهلوی اول
محورهای موضوعی : بافت تاریخی شهرهای تاریخی ایرانمجید صالحی نیا 1 , حسن رجبعلی 2
1 - دانشیار گروه معماری، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران
2 - کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
کلید واژه:
چکیده مقاله :
دگرگونی‌هاي بنيادين بین دو دوره تاریخی قاجاریه و پهلوی اول، به گونه‌گونی معماری خانه‌ها انجامیده است. این پژوهش، ترادیسی یا روند تحولی معماری خانه‌های تاریخي شهر گرگان را در اين دو دوره تاريخي و بر پایه مطالعه کتابخانه‌ای و اسناد تاریخی به همراه برداشت‌های میدانی تکمیلی بر پايه روش علمي گونه‌شناسی امس راپاپورت، مورد مطالعه، دسته‌بندی، واکاوی و قیاس قرار داده است. سه گونه معماری خانه از جهت کالبدی- فضایی، قابل شناسایی است. گونه اول، «خانه‌های قاجاریه» شامل خانه‌ها با الگوی حیاط مرکزی است که در دو دسته: خانه‌های با خانواده گسترده با چند حیاط مرکزی و خانه‌های با خانواده مستقل با یک حیاط، قرار میگیرند. گونه دوم، «خانه‌های دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول» هستند. این خانه‌ها دارای هندسه خطی هستند و در دو دسته: نیمه درونگرا ( پایان قاجاریه) و نیمه برونگرا (آغاز پهلوی اول)، طبقه‌بندی میشوند. گونه سوم، «خانه‌های پهلوی اول» هستند. این خانه‌ها در دو دسته «کوشک-باغ» و « برون‌گرای رو به گذر شهری» قرار میگیرند. عناصر و ویژگی‌های معماری همچون: رابطه فضاهای سرپوشیده با فضاهای نیمه‌باز و فضاهای باز (حیاط)، ایوان، پنجره‌ها و تناسبات آنها، ورودی، شمار طبقه، مساحت زیربنا، پله و موقعیت آن، درصد سطح اشغال ساختمان نسبت به همه زمین، تناسبات اتاق‌ها، چیدمان فضایی اتاق‌ها و دیگر موارد، باعث تفاوت و ایجاد گونه‌های مختلف معماری خانه‌ها در این دو دوره تاریخی و به‌ویژه در گذار از قاجاریه به پهلوی اول و در یک ترادیسی معنادار، گردیده است.
The fundamental changes between the two historical periods of Qajar and the first Pahlavi dynasty have led to a variety of house architecture. This research has studied and evaluated the tradition or evolutionary process of Gorgan house architecture in these two periods based on library studies and historical documents along with supplementary field observations based on the scientific method of Ames Rapaport typology. Three types of house architecture can be identified in terms of physical-spatial aspects. The first type, "Qajar houses", includes houses with a central courtyard pattern. The second type, "houses of the transitional period from Qajar to the first Pahlavi dynasty". These houses have linear geometry. The third type, "the first Pahlavi houses", are completely extroverted. Architectural elements and features such as: proportions of open, closed and semi-open spaces and other physical elements were examined and the necessary results were obtained to classify and recognize the architectural developments of Gorgan houses.
Keywords: Tradition (process of evolution), Gorgan historical house, Qajar dynasty, Pahlavi dynasty, Transitional period
Introduction
Gorgan, due to its special climate, has an urban texture and architecture of houses that are separate from other regions of Iran. The transformation that occurred from the Qajar period to the first Pahlavi period, initially, the historical texture passages of the city and then, historical buildings and native houses have been exposed to destruction. These transformations make it necessary to identify the architecture of historical houses in Gorgan city as part of its historical identity. The dimensions of the houses, spatial structure, the location of the house within the courtyard, the distinctions in the entrances and porches, the location and number of rooms, the approach to urban passage, windows and stairs, are the main factors affecting the definition of different types of house architecture in this research. In this research, the concept of type and typological methods for classifying architecture, both in components and elements and in the totality of the phenomenon that is affected by the classification of elements and components, are examined.
In order to regularize the typology in a way that it can be used for planning, Ames Rapaport has proposed principles. These principles have been used in this research and a set of characteristics in the typology of building elements and components has been used to finally identify the basic types. From a total of 38 houses reviewed in the historical context of Gorgan, 18 houses were selected, including: 7 houses related to the early and middle Qajar period, 5 houses related to the transition period from the end of the Qajar to the beginning of the first Pahlavi dynasty, and 6 houses related to the middle and late Pahlavi dynasty.
Research Method
The research method is descriptive-analytical and logical reasoning with a deductive strategy and from part to whole. In the research process, the Ames Rapaport multi-attribute typological method has been used to analyze the study samples in the two periods of the Qajar and the first Pahlavi. In order to typify and recognize this tradition (development process), at the beginning, various physical-spatial characteristics are examined and, considering the similarities, a set of several characteristics in the historical houses under study is introduced. In library studies, contemporary sources on the architecture of the region and texts written by tourists about the historical texture of Gorgan have been used and basic theories have been identified. In field research, the existing documents on the architecture of historical houses of Gorgan have been collected, reviewed, and completed in the three periods of the Qajar, the first Pahlavi, and the transitional period.
Results
The study shows that three types of house architecture can be identified in terms of physical and spatial aspects in the historical context of Gorgan. The first type, related to "Qajar houses", includes houses with a central courtyard pattern, which are divided into two categories: houses with extended families with several central courtyards and houses with independent families with one courtyard. The second type is "houses of the transition period from Qajar to Pahlavi I". These houses have linear geometry and are classified into two categories: semi-introverted (end of Qajar) and semi-extroverted (beginning of Pahlavi I). The third type is "Pahlavi I houses". These houses are divided into two categories: "garden houses (garden pavilions)" and "extroverted houses facing urban passages". Architectural elements and features such as: the relationship between indoor spaces and semi-open spaces and open spaces (courtyards), porches, windows and their proportions, entrances, number of floors, area of the substructure, stairs and their location, percentage of building surface area occupied by the entire land, proportions of rooms, spatial arrangement of rooms, and other matters, have caused differences and created different types of house architecture in these two historical periods, especially in the transition from the Qajar historical period to the first Pahlavi historical period, and in a meaningful tradition.
Discussion and Evaluation of the Results of this study
Historical houses in Gorgan city were studied as a human environment derived from various cultural, climatic-geographical and social factors. The important point is that the traditional (evolutionary process) of human living spaces (houses) is derived from fundamental social, political and economic changes in the two historical periods of Qajar and the first Pahlavi. With the passage of time and approaching the present era, historical houses have changed more rapidly, so that in the 100 years from the beginning to the end of the Qajar historical period, two types of houses, one with several central courtyards and the other with a single central courtyard, have emerged, which do not differ fundamentally from each other. The architecture of historical houses in Gorgan during this period is dominated by stability and stability. However, at the end of the Qajar historical period to the end of the first Pahlavi historical period, which includes about 20 to 25 years of time, 4 types of houses that are completely different from the houses of the Qajar period have been formed, and these 4 types also have many differences from each other. The type of classification that has been carried out in the typology of Gorgan's houses' architecture has been able to accurately analyze the spatial structure and design pattern in different periods of Gorgan's architecture. Linear patterns and the central courtyard are patterns that have been obtained naturally and without the intervention of external and interfering factors, which can be a suitable model for Gorgan's native architects to design modern housing inspired by the past architecture of Gorgan. What has been obtained regarding the architecture of Gorgan's houses in the extroverted patterns shows that the houses of the first Pahlavi dynasty did not have much of a natural and historically evolutionary structure and only paid attention to some naturalistic architectural patterns of the past of Gorgan, and in the periods after the first Pahlavi dynasty, the architectural patterns of Gorgan's houses were generally no longer used.
Refrences
General Department of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Golestan Province (2013) Map Archive, Gorgan.
Instructor Minoo and Rosa Vakilinejad and Mohammad Aliabadi (1400) Typology of Semi-Open Space of Tarmeh in Bushehr Architecture. Iranian Archaeological Research Journal, Volume 11, Issue 30.
Eghbali, Seyed Rahman (1378) Iranian Architecture in the First Three Decades of the Twentieth Century. Second Congress of History, Architecture and Urban Planning of Iran. Kerman: Organization of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of the Country.
Belali, Oskouei, Azita and SamanehDehghan (1400) Typology of Historical Houses of Urmia in the Qajar Period. Armanshahr Journal, Volume 14, Issue 37,
Pirnia, Mohammad Karim (1369) Iranian Architectural Styles. Compiled by GholamhosseinMemarian. Islamic Art and Publishing Institute affiliated with the Deputy for Culture and Social Affairs and Art of the Oppressed and Veterans, Tehran.
Pour Ahmad, Ahmad and Mehdi Hessam and HadisehAshour and Saber Mohammadpour(2010) An analysis of the physical-spatial development pattern of Gorgan city using Shannon and Holdren entropy models. Journal of Urban Research and Planning, Volume 1, Issue 3.
Javadi, NodehMahsa and AzadehShahcheraghi and AlirezaAndalib (2012) Study of golden proportions and geometric principles derived from nature in the physical components of historical houses (Case study: Qajar houses of Ardabil). BaghNazar Journal, Volume 11, Issue 110.
Jihani, Hamid Reza and Ali Omrani Pour and FatemehRajabi and BabakAlami (2019) Typology of historical houses of the Qajar period of Naraq. Housing and rural environment, Volume 38, Issue 167.
HatemGholamali (2000) Cultural image of Iran by Abbas Namjoo, Tehran: Ilam Publishing.
HaeriMazandarani, Mohammad Reza (2009) House, Culture, Nature. Tehran: Center for Urban Planning and Architecture Studies and Research.
Hosseininia, Seyed Mehdi and Karim HajizadehBastani and Habib, ShahbaziShiran and Reza Rezaloo and ShahrokhShidai (2010) Typology of Historical Houses in the Old Texture of Ardabil. Journal of Iranian Archaeological Research, Volume 10, Number 26.
RafieiSareshki, Bijan and Ali Mohammad RanjbarKermani and NedaRafizadeh (2003)FarhangMehrazi (Architecture) of Iran, Tehran: Center for Building and Housing Research.
Rajabi, Parviz (1976) Iranian Architecture in the Pahlavi Era. Tehran: National University.
Zommershidi, Hossein (2011) Iranian House Architecture and Residential Construction from the Qajar Period to Today, Quarterly Journal of Iranian Islamic City Studies. Volume 1, Issue 3.
Sifian, Mohammad Kazem and Mohammad Reza Mahmoudi (2007) Secrecy and Traditional Iranian Architecture. City Identity, Volume 1, Issue 1.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و ششم، تابستان 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 11/08/1403
تاريخ پذيرش: 22/10/1403
نوع مقاله: پژوهشی
ترادیسی معماری خانه‌های تاریخی شهر گرگان از دوره قاجاریه به پهلوی اول1
مجید صالحی‌نیا*
حسن رجبعلی**
چکیده
دگرگونی‌هاي بنيادين بین دو دوره تاریخی قاجاریه و پهلوی اول، به گونه‌گونی معماری خانه‌ها انجامیده است. این پژوهش، ترادیسی یا روند تحولی معماری خانه‌های تاریخي شهر گرگان را در اين دو دوره تاريخي و بر پایه مطالعه کتابخانه‌ای و اسناد تاریخی به همراه برداشت‌های میدانی تکمیلی بر پايه روش علمي گونه‌شناسی امس راپاپورت، مورد مطالعه، دسته‌بندی، واکاوی و قیاس قرار داده است. سه گونه معماری خانه از جهت کالبدی- فضایی، قابل شناسایی است. گونه اول، «خانه‌های قاجاریه» شامل خانه‌ها با الگوی حیاط مرکزی است که در دو دسته: خانه‌های با خانواده گسترده با چند حیاط مرکزی و خانه‌های با خانواده مستقل با یک حیاط، قرار میگیرند. گونه دوم، «خانه‌های دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول» هستند. این خانه‌ها دارای هندسه خطی هستند و در دو دسته: نیمه درونگرا ( پایان قاجاریه) و نیمه برونگرا (آغاز پهلوی اول)، طبقه‌بندی میشوند. گونه سوم، «خانه‌های پهلوی اول» هستند. این خانه‌ها در دو دسته «کوشک-باغ» و « برون‌گرای رو به گذر شهری» قرار میگیرند. عناصر و ویژگی‌های معماری همچون: رابطه فضاهای سرپوشیده با فضاهای نیمه‌باز و فضاهای باز (حیاط)، ایوان، پنجره‌ها و تناسبات آنها، ورودی، شمار طبقه، مساحت زیربنا، پله و موقعیت آن، درصد سطح اشغال ساختمان نسبت به همه زمین، تناسبات اتاق‌ها، چیدمان فضایی اتاق‌ها و دیگر موارد، باعث تفاوت و ایجاد گونه‌های مختلف معماری خانه‌ها در این دو دوره تاریخی و به‌ویژه در گذار از قاجاریه به پهلوی اول و در یک ترادیسی معنادار، گردیده است.
واژه‌های کلیدی: ترادیسی (روند تحول)، خانه تاریخی گرگان، قاجاریه، پهلوی اول، دوره گذار.
. این مقاله برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ معماری ایران نگارنده دوم با عنوان «ویژگیها و روند تحول معماری خانه‌های تاریخی گرگان در دوره قاجاریه و پهلوی اول» با راهنمایی نگارنده نخست در دانشگاه هنر اصفهان میباشد.
* نویسنده مسئول: دانشیار گروه معماری، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران salehinia@aui.ac.ir
**کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران hasanrajabaliart@gmail.com
مقدمه
خانه مهم‌ترین پناهگاه انسان و خصوصیترین مکان جهت سکنی‌گزیدن و آرامش‌بخشیدن به اوست و در هر سرزمینی خانه بومی با توجه به ویژگی‌های فرهنگی و اقلیمی و دیگر عوامل تأثیرگذار بر معماری، شکل میگیرد. شهر گرگان نیز با توجه به اقلیم ویژه خود، دارای بافت شهری و معماری خانه‌های جداگانهای با دیگر مناطق ایران است. دگرگونی روی داده از دوره قاجاریه به پهلوی اول، درآغاز، گذرهای بافت تاریخی شهر و پس از آن، ساختمان‌های تاریخی و خانه‌های بومی را در برابر ویرانی قرار داده است. این دگرگونیها، شناسایی معماری خانه‌های تاریخی شهر گرگان را به‌عنوان بخشی از هویت تاریخی آن الزامی میسازد. گرگان (استرآباد کهن) از کانونهای معماری کهن منطقه معتدل و مرطوب حاشیه دریای خزر است که علی‌رغم برخی همانندیهای معماری آن با دیگر نقاط حاشیه دریای خزر (مانند گیلان)، دارای تمایزات بارزی است که این معماری را از دیگر نقاط شمال ایران جدا میسازد. ویژگی خاص اقلیمی این شهر و کم‌شدن بارندگی و کاهش رطوبت با حرکت از باختر به خاور حاشیه دریای خزر، به شکلگیری بافت متفاوت و بستهتری نسبت به حوزه میانی و باختری حاشیه دریای خزر انجامیده است. ابعاد خانه‌ها، ساختار فضایی، موقعیت خانه در درون حیاط، تمایزات در ورودیها و ایوانها، موقعیت و شمار اتاق‌ها، رویکرد به گذر شهری، پنجره‌ها و پله‌ها، از عوامل اصلی تأثیرگذار بر تعریف گونه‌های مختلف معماری خانه‌ها در این پژوهش هستند.
پس از بيان روش پژوهش، تعريف گونه‌شده و نظريه پايه گونه‌شناسي تعيين و پژوهش‌هاي همانند در ايران را شناسايي و محدوده پژوهش و نمونه‌هاي مورد مطالعه از بين خانه‌ها را معرفي نموده و سپس به معرفي تأثیر اقليم و فرهنگ در معماري و معرفي سازه و ساخت‌مايه در خانه‌هاي تاريخي گرگان مي‌پردازد. در ادامه، معماري خانه‌هاي تاريخي قاجاريه و پهلوي اول را معرفي نموده و بر پايه روش پژوهش مشخص شده، به گونه‌شناسي اجزا و عناصر اصلي خانه‌ها در اين دو دوره تاريخي و دوره گذار مي‌پردازد و در پايان، دستاورد پژوهش و نتيجه گفته مي‌شود.
پرسشهای پژوهش عبارتاند از:
- چه عوامل كلي بر شکلگیری معماری خانه‌های تاریخی شهر گرگان در دوره قاجاریه و پهلوی اول مؤثر بوده است؟ عناصر و اجزاي اصلي خانه‌ها در این دو دوره تاریخی، دارای چه ساختاری هستند و ترادیسی آنها از قاجاريه به پهلوي اول چگونه است؟
- با بررسی ساختار شکلی و فضایی و گونه‌شناسی عناصر و اجزاي اصلي معماری خانه‌ها، چند گونه معماری خانه در دوره قاجاریه، در دوره گذار و در دوره پهلوی اول، شهر گرگان قابل شناسایی هستند؟
پژوهش‌هایی که درباره معماری خانه‌های بافت تاریخی شهر گرگان انجام شده‌اند، بیشتر درباره طرحهای مرمتی و باز زندهسازی آنها است و پژوهش‌هاي با رويكرد معماري، صورت نگرفته و يا منتشر نشده است.
روش پژوهش
روش پژوهش از گونه توصیفی- تحلیلی و استدلال منطقی با راهبرد قیاسي و از جزء به کل است. در فرآیند پژوهش از روش گونه‌شناسانه چندشاخصهای امس راپاپورت جهت واکاوی نمونههای مطالعاتی در دو دوره قاجاریه و پهلوی اول بهرهگیری شده است. جهت گونه‌شناسی و شناخت اين ترادیسی (روند تحول)، در آغاز، شاخصههای گوناگون از لحاظ شکلی، تناسباتی، عملکردی و دوره ساخت، در عناصر و اجزاء معماری خانه‌ها (فضای بسته، باز و نیمه‌باز) بررسی و با توجه به وجوه همانندی، مجموعهای از چند شاخصه در خانه‌های تاریخی مورد مطالعه، معرفی میشوند. در نمونههای مطالعاتی برگزیده، تلاش بر این بوده است که در آغاز، خانه‌ها را در فرآیندی تکشاخصهای واکاوی نماید و در پایان، با واكاوي چندشاخصه‌اي، منطقیترین گونهبندی را معرفی کند. گردآوری دادهها از دو روش مطالعه کتابخانه‌ای و پژوهش میدانی است. در مطالعات کتابخانه‌ای، از منابع امروزی در مورد معماری منطقه و متون نوشته شده جهانگردان درباره بافت تاریخی گرگان بهرهگیری و نظریههای پایه شناسایی شده است. در پژوهش میدانی، برداشت و بازبینی و تكميل اسناد موجود از معماری خانه‌های تاریخی گرگان، در سه دوره قاجاریه، پهلوی اول و دوره گذار انجام شده است. جهت برگزیدن نمونههای مورد مطالعه، در آغاز، 38 نمونه خانه تاریخی ثبت شده و پابرجا و داير و داراي نقشه يا امكان تهيه نقشه از آنها، به صورت تصادفی از بافت تاریخی شهر گرگان كه مربوط به قلعه و بافت شهري برج و بارو دار دوره فرمانروايي محمدحسن‌خان قاجار بر شهر گرگان است، برگزیده شدند. سپس با توجه به قابلیت دسته‌بندی، همانندی گونه‌ها، ویژگی‌های قابل‌تعمیم در خانه‌هایی که بتوان آنها را در یک گونه مشخص قرار داد و همچنین پابرجا بودن نمونههای برگزیده شده و امکان برداشت و مدون نمودن شواهد و مدارک معماري لازم جهت واکاوی نمونه، 18 خانه که شامل: 7 خانه مربوط به دوره آغازین و میانی قاجاریه، 5 خانه مربوط به دوره گذار از پایان قاجاريه به آغاز پهلوی اول و 6 خانه مربوط به دوره میاني و پایاني پهلوی اول است، برگزیده شدند.
گونه
گونه، مفهومی کلیدی در معماری و شهرسازی است و از سوی بسیاری از نویسندگان مورد بررسی قرار گرفته است. «گونه به‌عنوان یک مفهوم به نوع، طبقه یا دستهای از مردم یا گروهی از اشیاء اشاره دارد که ویژگی‌های مشخص مشترکی دارند و این ویژگیها آنها را از دیگر مردم یا گروههای اشیاء متمایز مینماید» (Rapoport, 1990:48).«انتقال اطلاعات پراکنده از دنیای معماری به ضمیر ناخودآگاه و محصول واحد آن، نمود عینی چیزی به نام گونه یا تیپ را دارد» (معماریان، 1384: 189). «گونه‌شناسی عبارت است از دسته‌بندی نمونهها (طرحهای محیط و منظر، ساختمانها و طرحهای شهری) برپایه مقاصد مشترک یا ساختار فرم» (لنگ، 1383: 70).
در تعریف راپاپورت1: گونه‌شناسی چنین آمده است: «تلاشی است برای قرار دادن مجموعهای از اشیاء پیچیده در یک مجموعه منظم برای دستیابی به عمومیت بیشتر در جهت شناخت و برنامه‌ریزی» (Ibid, 1990 :48).کار گونه‌شناسی دسته‌بندی نمونهها بر پایه معیارهای مشترک است، حال این معیارها ممکن است شکلی و یا مرتبط با عملکرد فضاهای معماری ساختمانها باشد. در فرآیند گونه‌شناسانه، با بررسی مجموعه ویژگی‌های ریخت‌شناسانه یا شکلی و فضایی ساختمانها و یافتن وجوه ناهمانندی و همانندی آنان، ساختمانها دسته‌بندی خواهند شد. «آلدو روسی2 نیز گونه را امری مقدم بر فرم و مشتمل بر آن میپندارد. همچنین برخی نظریهها، شناسایی و دسته‌بندی گونه‌ها را بر پایه ویژگی‌های ریخت‌شناسانه ممکن میدانند که بر اجزا و عناصر یک پدیده نمایان است» (مقتدایی، 1385: 133). «وابستگی طرحها به یک الگو میتواند معیاری برای دسته‌بندی آنها و در پایان، گونه‌شناسی طرحها باشد. بنابراین بخشی از کارکرد الگوها را می‌توان در تبیین معیارهای گونه‌شناسی فرمها و فضاهای معماری دانست. میزان و نوع همانندیهای بهدستآمده از پیروی از الگوی همسان، متناسب با مقیاس و نوع الگوی دخالت‌کننده در ایجاد طرح، قابل ارزیابی است» (سلطانی و همکاران، 1391: 7).
گونه‌شناسی چندشاخصهای (راپاپورت)
برای قاعدهمندسازی گونه‌شناسی به گونهای که بتوان از آن در راستای برنامه‌ریزی استفاده نمود، امس راپاپورت اصولی را مطرح نموده است. این اصول در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته و مجموعهای از شاخصهها در گونه‌شناسی عناصر و اجزاء ساختمانی استفاده شده تا در پایان گونه‌های پایه شناسایی شوند. قواعد موردنظر راپاپورت در گونه‌شناسی عبارتاند از:
1- ضرورت به‌کارگیری شاخصههای گوناگون (گونه‌شناسی چندشاخصهای): به جای به‌کارگیری شاخص واحد (گونه‌شناسی تک‌شاخص) استفاده از شاخصههای گوناگون باعث پرهیز از رودررویی علمی بر سر شیوه گونهبندی می‌شود (Rapoport,1990:71).
2- پرهیز از تشخیص گونه مطلوب و ناب در گونه‌شناسی چندشاخصهای: گروههایی از اشیاء وجود دارند که نسبت بزرگی از شاخصههای آنها با یکدیگر همانند نیست. این نوع گونه‌شناسی، مفهوم وجود یک گونه مطلوب یا ضرورتاً ناب را رد میکند» ((Ibid,1990: 71.
3- تأکید نکردن بر بودن همه شاخصههای همانند در همه اعضای باشنده در گونه ( .(Ibid,1990: 80
4- پرهیز از چندگونگی فراوان شاخصهها: چندگانگی زیاد شاخصهها ممکن است به گوناگونی نمونهها بیانجامد. از این روی باید برخی از شاخصهها را به‌دلیل پرهیز از پیچیدگی واکاوی، از گردونه بیرون برود ( (Ibid,1990: 69.
تاريخچه گونه‌شناسي و پژوهش‌های همانند در ایران
حدود 250 سال است كه گونه‌شناسی در علوم مطرح است. از پايان سده 18 ميلادي به معماری نيز سرایت کرد.
در سطح جهانی، گونه‌شناسی معماری، نخست با کارهای دوران در آغاز سده 19 ميلادي و نظريه‌هاي تاريخي- تكاملي زيست‌شناسان كه به حوزه معماري وارد شده بود، آغاز گرديد. تاريخي- تكاملي‌گرايان در نحوه شناخت و واكاوي معماري و فضاي معماري، از مباني و تئوري‌هاي علوم ديگر همانند زيست‌شناسي، تاريخ، فلسفه و غيره استفاده كرده‌اند (نظريه‌هاي فيكسيسم يا ثابت‌گرايي و نظريه‌هاي ترنسفورميسم يا تغيير تدريجي موجودات در زيست‌شناسي). آنچه درباره موجودات زنده در زیست‌شناسی مطرح بود به معماری رواج داده شد. سیر یاد شده بر روی یک خط زمانی افقی دیده می‌شود (معماریان، 1384: 214):
1. انتخاب گونه ساختمانی (مانند نوع موجودات زنده)
2. یافتن ریشه مشترک گونه با گونه‌های دیگر ساختمانی.
3. یافتن ارتباط بین گونه‌ها
4. رشد گونه و عوامل مؤثر در آن.
5. تبدیل گونه اصلی به شاخه‌های مختلف گونه‌های ساختمانی.
6. تکامل، افول و یا نابودی گونه و دلایل آن.
تكامل معماري يا فضاي معماري در طول زمان و براساس تكامل گونه پايه، در محوريت روش بررسي و شناخت قرار دارد. بدين‌منظور از نظريه‌هاي تكاملي يا غيرتكاملي موجودات زنده كه بوسیله زيست‌شناسان تدوين شده‌اند، توسط مدرسه موراتوری‌ها در معماری مورد بهره‌برداري قرار گرفت. موراتوری‌ها عوامل تاریخی را به‌عنوان عامل گسترش ساختارهای معماری و بافت شهری مورد توجه قرار میدادند «از نظر موراتوری فقط یک فهم سیستماتیک از بازتولید قوانین تاریخی میتواند نقشی که شهرسازی و معماری در گذشته داشتهاند، را مجدداً ایفا کنند»(cataldiet al.,2002,3).
در ادامه با کارهای تاریخی راب3 و لئون کریر4 گونه‌شناسی معماری ادامه و گسترش یافت. كلاوس هردگ5 و ديگران در دوران امروزين، همان شيوه‌ها را با دقت بيشتر و به‌كارگيري ژرف‌تر، پي‌گيري مي‌نمايند (معماریان، 1384: 221).
در ایران در زمینه مطالعه و گونه‌شناسی معماری ساختمان‌های تاریخی، پژوهش‌هایی به شکل کتاب، مقاله و پایان‌نامه انجام شده است که برای نمونه به برخی از مهم‌ترين و به‌روزترين آنها در اینجا اشاره می‌شود.
«از دهه 1360 خورشیدی، گونه‌شناسی یکی از موضوعات مورد علاقه دو سازمان دولتی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن شد. یکی از ویژگی‌های اهداف سازمانهای یاد شده که در نوع خود در ایران نو به‌شمار می‌آمد بهرهگیری کاربردی از گونه‌شناسی بود» (معماریان، 1384: 201). در معماری مسکن امروزی و مجتمع‌های مسکونی، پژوهشی در باب گونه‌شناسی مجتمع‌های مسکونی با معیار فضای باز انجام شده که به روابط همنشینی بین فضاهای باز و بسته میپردازد (رک: عینی‌فر و همکاران، 1388). از مجموعه پژوهش‌هایی که مشخصاً در زمینه گونه‌شناسی به خانه‌های تاریخی پرداخته‌اند می‌توان به این پژوهش‌ها اشاره کرد: گونه‌شناسی خانه‌های اعیانی کوشکی دوره پهلوی اول در شهر اصفهان (قاسمی سیچانی، 1402). گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی ارومیه در دوره قاجاریه (رک: بلالی اسکویی و همکاران، 1400)، گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی در بافت قدیم اردبیل انجام شده است (رک: حسینی‌نیا و همکاران، 1399)، گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی دوره قاجاریه نراق (رک: جیحانی و همکاران، 1398). گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی اردکان یزد در دوره مظفریه (Dormohamadi, 2020) آشنایی با معماری مسکونی ایران: گونه‌شناسی برونگرا و درونگرا از دیگر پژوهش‌ها است (رک: معماریان، 1373).
پژوهش‌هایی که به‌صورت ویژه به تحلیل عناصر و اجزاء خانه‌های تاریخی پرداخته‌اند این مقالات هستند: گونه‌شناسی فضای نیمه‌باز طارمه در معماری بوشهر (آموزگار و همکاران، 1400) که در این پژوهش ویژگی‌های فضای نیمه‌باز منحصر‌به‌فرد بومی بوشهر مورد بررسی قرار گرفت. بازشناسی ویژگی‌های عناصر کالبدی و عناصر حیاط مرکزی در خانه‌های تاریخی شهر اصفهان (رک: نیازی مطلق جونقانی و اکبری، 1398) و همچنین بررسی تناسبات طلایی و اصول هندسی برگرفته از طبیعت در اجزای کالبدی خانه‌های تاریخی قاجاریه اردبیل (رک: جوادی نوده و همکارین، 1401) از دیگر پژوهش‌ها است. این پژوهش درباره خانه‌های بافت تاریخی گرگان است. دیگر پژوهش‌هایی که در زمینه معماری خانه‌های بافت تاریخی گرگان انجام شده‌اند، بیشتر درباره طرحهای مرمتی و بازسازی و باززندهسازی خانه‌های تاریخی است و پژوهش‌هاي با رويكرد فضا و ساختار معماري در این زمینه صورت نگرفته است. به‌طور کلی در فرآیند گونه‌شناسانه معماری که تاکنون در کشور ما انجام شده، بیشتر به ساختار شکلی و دسته‌بندی الگوها با ویژگی‌های همانند در یک گروه ویژه، پرداخته شده است.
معرفی محدوده پژوهش و جامعه آماری
شهر گرگان مرکز استان گلستان، در بخش باختری استان، در بلندای 155 متری از سطح دریا واقع شده است. مساحت محدوده شهر گرگان در سال 1385، 3560 هکتار برآورد شده است (پوراحمد و همکاران، 1389: 3). گرگان کنونی، تا پایان دوره قاجاريه به نام استرآباد خوانده می‌شود و پس از دوره پهلوی اول، گرگان ناميده شد. در نگاره 2 موقعیت بافت تاریخی و باروی شهر گرگان در دوره قاجاریه (دوره فرمانروایی محمدحسن خان قاجار) بر روی نقشه کنونی شهر گرگان نمایش داده شده و دروازهها و باروی شهر و مکان خانه‌های برگزيده شده مورد مطالعه نیز به شکل تقریبی جانمایی شده است.
[1] . Amos rapoport
[2] . Aldo Rossi
[3] . Rob krier
[4] . Leon Krier
[5] . Klaus Herdeg
اقلیم، فرهنگ، سازه و ساخت‌مایه در خانه‌های تاریخی گرگان
الف- اقلیم
در اقلیم معتدل و مرطوب گرگان در جهت زندگی بهینه، نیاز به ایجاد بازشوهای زیاد و کوران هوا وجود دارد. «پلانها گسترده و باز و فرم کالبدی آنها بیشتر شکلهای هندسی، دراز و باریک است» (کسمائی، 1381: 82). بخش جنوبی خانه بیش‌ترین تابش در زمستان و کم‌ترین روشنایی و گرما را در تابستان دریافت میکند. در فصول سرد، با بررسی سرعت و سمت باد می‌توان گفت که بادها با جهت باختری باد غالب گرگان است. پس از آن، باد جنوب باختری بیش‌ترین فراوانی را دارد.
مناسبترین جهت برای استقرار ساختمان در این اقلیم بین جنوب تا جنوب باختری است تا بیش‌ترین روشنایی ممکن در زمستان و تهویه مناسب در تابستان در خانه دریافت شود. در رابطه با فرم ساختمان در منطقه به دلیل نوع اقلیم آن، آزادی عمل بیش‌تری وجود دارد اما به‌طور کلی باید در محور خاوری-باختری گسترش داشته باشد. جهت رودررویی با کجبارانهای آسیبزا در جبهه باختری، لبه بام‌ها 5/1 متر به‌صورت پیشآمدگی ساخته شده است.
ب- فرهنگ
یکی از موارد دارای اهمیت فرهنگی در معماری ایرانی، محرمیت در ساختار کالبدی خانه است. «مراد از محرمیت در فضا، کالبد دادن به فضا به گونهای است که دارای حریم از دو جنبه کالبدی و معنایی باشد. حریم داشتن در حوزه کالبد- فضا، بیشتر متمرکز بر اصولی است که امنیت فضا را شکل خواهد داد و در حیطه معنایی، ویژگیهایی است که حرمت و ارزش را برای فضای معماری به ارمغان آورد» (سیفیان و محمودی، 1386: 6). در خانه‌های تاریخی شهر گرگان با توجه به ساختار فرهنگی آن، همیشه حفظ حریم و محصوریت فضایی در درون خانه‌ها رعایت شده است و خانه‌ها استخوان‌بندی درونگرا دارند. بلندای زیاد دیوارهای کنار گذرها و پهنای کم‌گذرها، دید به درون خانه‌ها را به کم‌ترین اندازه رسانیده و بدنههای کنار گذرها در طبقه همکف، بدون بازشو هستند. بازشوهای بیرونی نیز با توجه بدنه اتاق‌ها کار شده‌اند. تیغههای بین این بازشوها دید به درون اتاق را کاهش میدهد. نمونه این فرورفتگی در بدنه درونی خانه‌ها، در بدنه خانه مفیدیان دیده می شود. نگاره شماره 3 این همگوني فرهنگی را نشان میدهد.
پ- سازه و ساخت‌مایه
آجر و چوب، مصالح اصلی در خانه‌های تاریخی مورد مطالعه گرگان هستند. در جرزهای باربر خانه‌ها، آجر و خشت کار شده و هر چه خانوادهها پولدار باشند، بهرهگیری از آجر در خانه‌های آنها رایجتر است. از چوب در تیرهای سقف، ایوان، درب، کف اتاق، سقفها و شیرسرها استفاده فراوان شده است. برای شمعبندی و تیرهای سقف از چوب سپیدار به دلیل تغییر ندادن جهت و برای ستونهای چوبی و قوارهبندی، از چوب چنار به دلیل استواری استفاده شده است. به کار بردن جرزهای کلفت در کفکرسیهای ساختمان و کلافهای چوبی در کفکرسی به ایستادگی در برابر نیروهای رانشی و زلزله میانجامد. بام‌ها از خرپای چوبی با شیب 27 تا 35% ساخته شده و با سفال پوشیده شده‌اند. بیرون‌زدگی بام‌ها معمولاً به‌وسیله شیرسرهای دو یا سه تایی آرایه‌بندی شده‌اند (نگاره 4).
|
|
قرارگیری شیرسرهای سقف بر روی هم | اتصالات تیرهای سقف |
|
|
شیرسرهای متداول در خانه‌های گرگان(خانه باقری و مفیدیان) | چیدمان سفال‌ها بر روی هم |
نگاره 4. جزئیات ساختاری سقفها در خانه‌های تاریخی مورد مطالعه شهر گرگان | |
شیرسرها، چوبهای چهارتراشی هستند که انتهای آنها به اشکال گوناگونی آرایه‌بندی شده‌اند. در واقع شیرسرها سطح تماس تیرهای سقف با نال بالای ستون را افزایش میدهند و در ساختمان‌های گوناگون از یک تا سه ردیف اندازههای متفاوت، روی یکدیگر قرار میگیرند. این شیرسرها علاوه بر آرایه‌بندی بام، بارهای سنگین سقف را نیز خنثی میکنند. ملاتهای متداول در خانه‌های گرگان گل آهک، کاهگل، شفته آهک و ساروج است. با توجه به نم فراوان در منطقه گرگان و پایداری مناسب ملاتهای آهکی در برابر نم، از این ملاتها در ساخت خانه‌ها بیشتر بكار رفته است.
معماری خانه در دوره قاجاریه
به‌طور کلی معماری دوره قاجاریه را به علت افزایش حجم خانه‌سازی و معماری خانه‌های مسکونی میشناسند (زمرشیدی، 1390: 2). خانه‌های قاجاری نیز همچون دیگر آثار معماری این دوره، آمیختهای از اصول معماری تاریخی به همراه برخی پیرویها از باختر زمین است. بیشتر این دگرگونیها در آغاز در زمینه آرایهها و سپس در ساختار کالبدی و فضایی بوده است. مهم‌ترین این دگرگونیها را می‌توان کمرنگتر شدن به‌کارگیری تاق جناقی، بالاخانه و گوشواره و تبدیل قوس‌های کلیل و سپری به قوس‌های نیم‌دایره دانست (کاتب، 1386: 194). همچنین به‌کارگیری سرسرای ورودی با پلکان‌هایی از میانه سرسرا (به تأثیرپذیری از معماری روسیه)، ایجاد زیرزمین، حوض خانه‌ها، بادگیرها و ساخت تالارهای بزرگ با آرایهها و کاشی‌کاری‌های زیبا رواج پیدا کرد و در این دوره پخته شد (حاتم، 1378: 263). اما آنچه که به‌طور کلی در معماری دوره قاجاریه آشکار است، نگهداشت سنتها و ویژگی‌های معماری تاریخی و درون‌گرای گذشته، علی‌رغم برخی دگرگونیها در ظاهر و آرایهها است.
معماری خانه‌های تاریخی دوره قاجاریه شهر گرگان
خانه‌های تاریخی قاجاریه شهر گرگان، درونگرا با یک یا چند حیاط میانی هستند و جبهه اصلی خانه در بخش شمالی در دو طبقه با کشیدگی خاوری-باختری قرار دارد. دیگر جبهههای حیاط معمولاً یک طبقه هستند و در ضلع جنوبی حیاط ميانی، توده ساختمانی قرار ندارد. حیاط خانه نزدیک به 25 تا 40 درصد از سطح زمین را دربرمیگیرد و معمولاً با درختان مرکبات سرسبز شده است. اتاق‌ها دارای انواع و ابعاد گوناگون از دودری تا هفت‌دری هستند و هر کدام به پیروی از ابعاد خود، محل زندگی خصوصی تا زندگی همگانی و مهمان‌نشین بودهاند. دیوارهای باربر، از جنس آجر و تیرها، همگی چوبی هستند و به‌منظور جلوگیری از نفوذ نم، همگی خانه‌ها بر روی سکوی سنگی یا چوبی ساخته شده‌اند و در زیر آنها گربهرو وجود دارد. با توجه به نم فراوان در منطقه گرگان
و پایداری مناسب ملاتهای آهکی در برابر نم، از این ملاتها در ساخت خانه‌ها بیشتر به‌كار رفته است.
معماری خانه در دوره پهلوی اول
تا پیش از دوره پهلوی، رشد و گسترش معماری ایران هماهنگ با رشد و پختگی فرهنگی و اجتماعی بوده و نیازها متناسب با داشته‌ها، پاسخ داده می‌شد. اما دگرگونی‌های گسترده در ساختار اجتماعی، اداری، اقتصادی و فرهنگی با آغاز فرمانروایی رضاخان پهلوی، نیازهای نوینی پدیدار شدند که در گذشته، تعریفی در معماری ایران برای آن نشده بود و ناگزیر این عملکردها، معماری نوینی را درخواست می‌کرد که تنها در سرزمین‌های صادرکنندهاش، نمونه آن ساخته شده بود (کیانی، 1383: 126). عملکردهای نوین به‌همراه شکل نو آموزش رسمی معماری از سوی مدرسههای معماری، دو دگرگونی بزرگ در زمینه معماری این دوره است (اقبالی، 1378: 421). معماری خانه‌ها در دوره پهلوی اول دستخوش دگرگونی‌های بسیاری گشت، این دگرگونیها هم در زمینه فناوری ساخت و هم در فضا قابل بررسی است. برون‌گرایی، کم‌کم جای درون‌گرایی خانه‌ها که تا پایان دوره قاجاری به دلایل گوناگونی چون اقلیم، امنیت و محرمیت (پیرنیا، 1369: 32) در معماری ایران، نقش پررنگی داشت را گرفت. پنجره‌ها رو به خیابان باز شدند و دیوار حیاط کوتاه‌تر گردید و ایوانها رو به خیابان شکل گرفتند (رجبی، 1355: 11). فضای معماری، با اهمیت یافتن راهروها و پله‌ها در پلان، به شکل خطی درآمده و معماری حیاط میانی نقش‌اش کمرنگ شد (کیانی، 1383: 236).
مصالح نوین صنعتی چون آهن، سیمان و بتن و ... در ساخت ابنیه فزونی یافت و بدین‌سان نماسازی‌ها از روند معنوی سنتی و هنرآفرینی اصیل ایرانی، جدا شده و به طرف ساختاری ساده و باختری کشیده شد (زمرشیدی، 1390: 6). از بعد اجتماعی و فرهنگی نیز، چگونگی تقسیم اجتماعی کار و اشتغال و مشارکت زنان در امور بیرون از خانه و توسعه نهادهای آموزش و فرهنگ، آرام آرام کارکرد استراحتگاهی و سکونتگاهی خانه را بیش از پیش بالا برد (سلطان‌زاده، 1384: 153).
معماری خانه‌های تاریخی دوره پهلوی اول شهر گرگان
در شهر گرگان نیز خانه‌ها در دوره پهلوی اول، ساختار برونگرا پیدا کرده و حجم اصلی خانه با پنجره‌ها و دیوارهای با بلندای کم در کنار گذرهای پهن شهری قرار گرفتند. زندگی از ساختار چندخانواری به تک‌خانواری تبدیل شد و این دگرگونی منجر به ساخت خانه در ابعاد کوچک‌تر نسبت به گذشته گردید. سازماندهی کلی پلانها به صورت خطی با یک سرسرا (هال) در کانون خانه و دو یا چهار اتاق در پیرامون آن است که رو به سرسرای مرکزی باز میشوند. ایوانها عملکرد خود در نقش یک فضای زیستی پویا در دوره قاجاریه را از دست میدهند و به‌عنوان یک بالکن یا تراس و تنها نقش دید و منظر و هواخوری برای ساکنین خانه را بازی میکنند.
جدول1. گونه‌های ورودی در خانه‌های مورد مطالعه در دو دوره تاریخی و دوره گذار | ||||||||
گونه نخست(دالان) |
 |
 |
 | |||||
| پیوند گذر و حیاط به وسیله دالان و اختلاف سطح با کوچه(خانه امیر لطیفی) | پیوند گذر و حیاط با دالان دارای دو در(خانهکبیر) | ||||||
در دوره قاجاریه از دالانها برای ورود به حیاط استفاده شده است | ||||||||
گونه(هشتی) دوم(هشتی) |
| |||||||
در دوره گذار از هشتی(مربعی) به عنوان ورودی به حیاط خانه‌ها، بهره گیری شده است( خانه باقری) | ||||||||
گونه سوم(درگاه) |
| |||||||
در خانه‌های دوره پهلوی اول بیشتر حیاط خانه‌ها با یک درگاه ساده به گذر پیوستهاند | ||||||||
مساحت نسبی ایوان به همه مساحت خانه، بین 5/1 تا 4 درصد، در خانه‌های موردمطالعه نوسان دارد. عناصر و اجزاء ورودیهای خانه‌های تاریخی همانند: تاق، پیشخان، هشتی، دالان، پیرنشین و کوبه و کلون در این خانه‌ها برداشته شده است. حیاطها در این دوره نسبت به گذشته، متقارنتر هستند و در روبروی حجم اصلی خانه و با کشیدگی شمالی- جنوبی، سازماندهی میشوند.
گونه‌شناسی عناصر و اجزای اصلی خانه‌های تاریخی در این دو دوره تاریخی و دوره گذار مورد مطالعه
در این گونه‌شناسی، گونه‌های ورودی (سه گونه)، گونه‌های حیاط میانی (چهارگونه)، گونه‌های فضای بسته (شش‌گونه) و گونه‌های فضای نیمه‌باز یا ایوان (چهارگونه)، در 18 خانه تاریخی برگزیده، مورد مطالعه و واکاوی قرار میگیرند.
1- گونه‌های ورودی
همه خانه‌های مورد مطالعه در هر دو دوره تاریخی و دوره گذار، دارای سه الگوی ورودی هستند: الگوی نخست، دارای ورودیهای دالانی (دوره قاجاریه) در دو نوع مستقیم و غیرمستقیم است. الگوی دوم، دارای هشتی (دوره گذار) و سومین الگوی ورودی، با در ساده (دوره پهلوی اول) است.
گونه نخست (فضاي دالاني): بیشتر ورودیها در خانه‌های قاجاریه گرگان به شکل دالان هستند و در دو گونه دالان مستقیم و دالان غیرمستقیم هستند. این ویژگیها پس از دوره قاجاریه، در خانه‌های تاریخی گرگان کمرنگ شده است. به دلیل رعایت محرمیت و حریم در بافت قدیم، ورودی خانه‌ها معمولاً روبه‌روی هم نیستند و دید به درون خانه تقریباً بسته است. پس از بررسی خانه‌های مورد مطالعه، دیده شد که برخی از خانه‌ها چند الگو از ورودی را با هم دارا هستند (خانه تقوی و خانه باقری). تناسبات پهنا به درازای دالان ورودی در خانه‌های مورد بررسی، گوناگون بوده و از 1به 3 تا 1به 5 دیده می‌شود.
گونه دوم (فضاي هشتی یا مربعی): این الگو بیشتر در خانه‌های دوره پایانی قاجاریه و خانه‌های دوره گذار از قاجاریه به آغاز پهلوی اول است. هشتیها دارای تناسبات نزدیک به مربع هستند و فضایی بازتر نسبت به دالان دارند و از نظر عملکردی، مانند هشتی ورودي در خانه‌های درون‌گرای حاشیه کویر عمل میکنند. این فضا مانند مفصلی بین فضای حیاط و در ورودی عمل کرده و گسست دیداری از بیرون (کوچه) به درون حیاط به وجود میآورد. در خانه باقری و خانه کیا، نمونه این گونه ورودی، به‌عنوان فضای تقسیم بین بیرونی و اندرونی خانه دیده می‌شود.
گونه سوم (درگاه): این الگو مربوط به خانه‌های دوره پهلوی اول گرگان است و جداسازی گذر و حیاط تنها با یک درب ساده صورت میگیرد. خانه‌های شیرنگی و دارویی نمونهای از این خانه‌ها هستند. در این الگو، دالان و پیشفضا یا عوامل جداکننده دید به درون خانه که فراهم‌کننده محرمیت و محدودکننده سلسله‌مراتب فضایی از محیط بیرون به درون می باشد، وجود ندارند.
2- گونه‌شناسی حیاط مياني (میانسرا یا فضای باز)
در هر دو دوره تاریخی و دوره گذار، روی هم رفته چهار الگوی حیاط با همنشینی توده و فضا در معماری خانه‌ها، قابل شناسایی است:
گونه نخست (حیاطهای مياني و درونگرا): این‌گونه حیاط در الگوی خانه‌های گسترده و مستقل با یک یا چند حیاط مياني و در دوره قاجاريه دیده می‌شود. در این خانه‌ها مجموعهای از حیاطها از انواع گوناگون مانند حیاط خدمه، بیرونی، اندرونی و اصطبل، در کنار هم سازماندهی شده‌اند. این حیاطها به دو شکل هندسی منظم و نامنظم و با کشیدگی خاوری- باختری هستند (در موارد بسيار اندكي، اين کشیدگی، شمالی جنوبی هم است) که بخش اصلی خانه به شکل دو طبقه در دو جهت شمال و جنوب قرار دارد و فضاهای خصوصی و خدماتی معمولاً در یک طبقه در بخشهای خاوری و باختری قرار دارند و مساحت حیاط در این خانه‌ها بین 21% تا %43 از همه مساحت زمين خانه است. خانه باقری، تقوی، شفیعی از نمونه خانه‌های دارای حیاط مياني و درونگرا هستند.
با گذر از قاجاریه به پهلوی اول، ساختار کالبدی فضایی حیاط دچار دگرگونی می‌شود و ساختار درونگرا در دوره قاجاریه به گونهای آرام از اوایل پهلوی اول تبدیل به الگوی نیمه‌برون‌گرا و سپس الگوی برون‌گرای کامل در خانه‌های رو به گذر شهری می‌شود. گونه دوم و سوم حياط‌ها در این دوره گذار، دسته‌بندي میشوند:
گونه دوم (حیاط مياني نیمه‌درون‌گرا): این‌گونه حیاط در خانه‌های پاياني دوره قاجاریه كه آغاز دوره گذار است، دیده می‌شود. حیاط به شکل فضایی گسترده از سه سو باز در روبه‌روي جبهه اصلی (شمالی) خانه با کشیدگی خاوری- باختری قرار دارد. ورود به درون این حیاطها معمولاً از راه دالان انجام می‌شود. خانه‌های شیرنگی و خراسانی دارای چنین الگوی حیاط هستند. نکته مهم در حیاط این خانه‌ها، دارا بودن ساختار نیمه‌درون‌گرا است که گذار از دوره قاجاریه به پهلوی اول را نشان میدهد. دیوارهای بلند حیاط (3.5 متر) و گذرهای کم‌‌پهنا بافت تاریخی مانع از دید به درون خانه میشوند. در برخی خانه‌هاي اين‌گونه، توده پیرامون حیاطهای نیمه برونگرا، ساختار L شکل دارند.
گونه سوم (حیاط نیمه‌برون‌گرا با الگوی خانه باغ): این‌گونه از حیاطها دارای ساختار نیمه‌برون‌گرا هستند و از دید کالبدی-فضایی، تا اندازه زیادی دارای ساختار خانه‌های درونگرا در دوره قاجاریه هستند. با این تفاوت که بلندای دیوارهای حیاط، کاهش یافته است و بخشی از توده خانه و حیاط یا حیاطها به گذر شهری، بدون واسطه پیوند خورده است. حیاط با ساختار نیمه‌برون‌گرا در خانه‌های با الگوی خانه باغ نیز دیده می‌شود. در این‌گونه حیاط به طور کامل دور خانه را دربرگرفته است. بخشهای مهم حیاط در شمال زمین است و سایر بخشها اهمیت کمتری دارند. علی‌رغم برون‌گرایی فضای بسته، عواملی چون فاصله زیاد توده از دیوار بیرونی خانه (گذر)، پهنای کم گذر دسترسی‌دهنده و بلندای نسبی زیاد دیوارهای بیرونی، مانع دید سرراست به درون خانه می‌شود.
معمولاً ورودی این گونه حیاطها ساده بوده و سرراست با یک در می‌توان از کوچه به حیاط وارد شد (خانه شایگان و شیرنگی جنوبی). حیاط در این خانه‌ها نسبت به دوره قاجاریه ابعاد بزرگتری دارد و مساحت فضای باز نسبت به مساحت همه زمین خانه از 50% تا %87 در خانه‌های مورد مطالعه دیده می‌شود.
گونه نخست (دوره قاجاریه) | حیاط میانی و درونگرا |
 | حیاط میانی و نیمه درونگرا (توده U شکل در همه زمین) |
 | گونه سوم (دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول) | حیاط نیمه‌برون‌گرا با الگوی کوشک- باغ و توده در كانون زمین |
| ||||||||||||
خانه باقری-خانه تقوی(بخش قاجاریه) خانه شفیعی خانه رضا قلی نژاد | خانه امیر لطیفی خانه مفیدیان خانه کلانتری | خانه شایگان خانه تقوی( بخش پهلوی اول) خانه حسین تقوی خانه فاطمی | |||||||||||||||||
گونه دوم (دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول) | حیاط در جنوب زمین و توده مستطیلی در شمال زمین |
| توده خطی و شمالی -جنوبی در همه زمین و حياط دو تكه |
 | گونه چهارم (دوره پهلوی اول) | حیاط برونگرا در كنار گذر و توده در انتهاي زمين و رو به گذر شهري قرار دارديا وارونه آن، که توده كنار گذر شهری و حياط پشت توده قرار دارد. |
| ||||||||||||
خانه ابراهیم شیرنگی و خراسانی | خانه کیا |
 | |||||||||||||||||
توده L شکل در شمال و خاور یا باختر زمین |
 | ||||||||||||||||||
|
| خانه کبیر | خانه باباصادقيان خانه دارويي | ||||||||||||||||
گونه چهارم (حیاط، در پشت و توده در کنار گذر شهری): در پایان دوره پهلوی اول و نسبت به آغاز این دوره، حیاط خانه‌ها کاملاً برونگرا شدند و بدون سلسله مراتب فضایی، دسترسی به درون حیاط روی میدهد. فضای بسته و باز خانه بدون آمیزش و همنشینی مناسب هستند و کاملاً از یکدیگر جدا شده‌اند. به جز این، بلندای کم دیوارهای بیرونی حیاط (کنارگذر شهری) و گذرهای پهن شهری به افزایش برون‌گرایی خانه انجامیدهاند. نمونه این نوع حیاط در خانه کیا، دارویی و بابا صادقیان دیده می‌شود. مساحت فضای باز نسبت به همه مساحت زمین خانه از 55% تا 75% دیده می‌شود.
3- گونه‌شناسی فضای بسته (توده یا حجم خانه)
ساختار فضای بسته: منظور از فضای بسته یا سرپوشیده همان حجم یا توده ساختمانی خانه است که در اینجا به ساختار، ترادیسی و گفت‌وگوی دوسویه بین فضای بسته و باز پرداخته می‌شود. «منظور از فضای بسته چیزی نیست به‌جز همان احجام و ساختمان‌هایی که موضوع اصلی معماری هستند و عناصر تشکیل‌دهنده آن عبارتند از: سقف، کف و بدنهها. بخش مهم و اصلی فضاهای بسته خانه را اتاق‌ها تشکیل میدهند. اتاق اندامی از ساختمان است که با چهار دیوار و آسمانه (سقف) ساخته می‌شود» (رفیعی سرشکی و دیگران، 1382: 133). آنچه که در مورد تودههای ساختمانی خانه‌های تاریخی شهر گرگان در هر دو دوره قاجاریه و پهلوی اول دیده می‌شود. قرارگیری توده اصلی ساختمانی با کشیدگی خاوری- باختری در جبهه شمالی زمین و به‌صورت دو طبقه است. نوع سازماندهی فضاهای بسته در خانه‌های قاجاریه برآمده از بافت شهری پیرامون بوده و درونگرا است. نکته مهم در مورد تودههای ساختمانی خانه‌های این دوره نوع، سازماندهی هندسی آنها به دور فضای باز است که غیرهندسی است (توده 48 % تا 5/58% زمین را دربرمیگیرد). در دوره پهلوی اول مساحت توده ساختمانی نسبت به دوره قاجاریه کاهش چشمگیری یافته و مساحت حیاط بيشتر می‌شود. توده ساختمانی در دو طبقه و به صورت برونگرا در كانون حیاط قرار دارد (توده 10% تا 43% مساحت زمین را دربرمیگیرد).
ترادیسی (روند تحول) در همنشینی فضای بسته و باز: جدول شماره 3 نشان‌دهنده ترادیسی در همنشینی فضای بسته و باز از خانه‌های قاجاریه به پهلوی اول شهر گرگان است. در الگوی چند حیاطه در آغاز دوران قاجاریه، هر بخش از فضای بسته، نظر به اینکه در چه حیاطی قرار دارد، عملکرد متفاوت هماهنگ با همان حیاط پیدا میکند. در خانه‌های الگوی تک‌حیاطه، فضای خدماتی در ضلع باختری، فضای خواب خصوصی در ضلع خاوری خانه و بخش نشیمن و مهمان‌نشین در ضلع شمالی خانه با کشیدگی خاوری – باختری و در دو طبقه و حجم اصلی را تشکیل میدهد. در خانه‌های الگوی نیمهدرونگرای پایان دوره قاجاریه، فضای خدماتی به گوشه خانه انتقال داده می‌شود و فضاهای خواب، نشیمن و مهمان‌نشین در درون یک حجم با هم آمیزش پیدا میکنند. در این الگو، فضای نشیمن و تالار در مرکز و اتاقهای استراحت و خصوصی در طرفین قرار میگیرند. در گونه نیمهبرونگرای آغاز پهلوی اول، طبقه همکف به فضای خصوصی داده شده و طبقه اول به فضای همگانی خانه (نشیمن و مهمانخانه) داده شده و فضای خدماتی در گوشه خانه قرار گرفته است. این الگوی سازماندهی فضای بسته در ترادیسی آتی و در الگوی خانه باغی و خانه‌های ساخته شده در کنار گذرهای شهری نیز ادامه پیدا میکند.
جدول 3. ترادیسی در همنشینی فضای بسته و باز و سازماندهی فضاهای همگانی، خصوصی و خدماتی در خانه‌های تاریخی شهر گرگان در دوره قاجاریه، دوره گذار و پهلوی اول | ||
دوره گذار | دوره پهلوی اول | |
|
|
|
خانواده گسترده و چند حیاط(آغاز قاجاریه) | تک حجمی و نیمه درونگرا (پایان قاجاریه) | خانه باغ(آغاز و میانه پهلوی اول) |
|
|
|
مستقل و تک حیاط (میانه و پایان قاجاریه) | نیمه برونگرا (آغاز پهلوی اول) | ساخته شده کنار گذر (پایان پهلوی اول) |
فضای خواب | ||
در جدول 3 ديده مي شود كه 6 گونه آميختگي فضاي بسته با فضاي باز (حياط) در خانه‌هاي تاريخي دوره قاجاريه، دوره گذار و دوره پهلوي اول قابل شناسايي است.
4- گونه‌شناسی فضاهای نیمه‌باز (ایوان)
ایوان به عنوان فضایی نیمه باز، میانجی بین فضای باز (حیاط) و توده يا اتاقهای خانه است و مجموعهای از نیازهای عملکردی و روانی ساکنین خانه و زیبایی‌شناسی معماری را فراهم مینماید. به گفته دیودورس سیکولوس1مورخ یونانی که در سده 2 میلادی از ایران دیدن کرده است، «خانه‌های ایرانی در پیرامون حیاط ساخته میشدند و ایوان نیز یکی از عناصر حیاط بوده است» (صارمی و رادمرد، 1376: 93). پس از بررسیهای صورت گرفته، 4 گونه ایوان با ویژگی‌های شکلی و کارکردی جداگانه در خانه‌های تاریخی این دو دوره تاریخی و دوره گذار شهر گرگان قابل تشخیص است که هرکدام از این گونه‌ها منجر به ایجاد ساختاری جداگانه در معماری این خانه‌ها و به‌ویژه در نما شده‌اند (جدول 4).
3 گونه ایوان از آغاز تا پایان دوره تاریخی قاجاریه و 1 گونه ایوان در دوره تاریخی پهلوی اول در خانه‌های شهر گرگان قابل شناسایی است كه گونه 2 و 3 را مي‌توان مربوط به دوران گذار بين اين دو دوره تاريخي دانست:
گونه نخست: ایوانهایی هستند در طبقه اول خانه، از سه طرف بسته که در میان توده و حجم ساختمان فرو رفتهاند و همتراز با بدنه بیرونی ساختمان شده‌اند. نورگیری این ایوانها از جنوب است و از طرف شمال نیز دارای بازشو هستند تا کوران مناسبی در درون ایوان شکل گیرد. ساختمان‌هایی که این نوع ایوان در آنها کار شده، توده آنها دارای هندسه خطی در جهت خاوری- باختری هستند و معمولاً دو اتاق در طرفین ایوان قرار دارد. در دو طرف ایوان، دو ردیف پله، ارتباط مستقیم با ایوان را از بیرون، حیاط فراهم میکنند. این پله‌ها باعث مکش هوای بیرون به درون ایوان میشوند. تناسبات ایوانها معمولاً مربع است. مساحت این‌گونه ایوان بین 22 تا 35 متر مربع در خانه‌های مورد مطالعه است. نسبت پهنا به درازای این ایوانها به‌طور میانگین 2/1 (یک و دو دهم) است. در خانه‌هایی که دارای این‌گونه ایوان هستند، نزديك 5 تا 10 درصد از مساحت زمین خانه به فضای نیمه‌باز داده شده است. نمونه این ایوان را در خانه خراسانی، کبیر و ابراهیم شیرنگی که متعلق به دوران قاجاریه هستند، می‌توان دید.
گونه دوم: این‌گونه در خانه‌های برون‌گرای شمال ایران سادهترین گونه ایوان است. «سادهترین ایوان با کمی پیشآمدگی سقف شکل میگیرد. برای اینکه تیرهای سقف که در این حالت بیرون میزنند، ایستا باقی بمانند، مجبور به استفاده از تیر و ستون بوده و در این حالت است که از سادهترین و کوچک‌ترین گونه آن تا بزرگ‌ترین‌شان، چند ردیف ستون در جلوی خود دارند» (معماریان، 1391: 120). ایوانها دارای ژرفای کم 5/1 متر و درازایی برابر کشیدگی ساختمان را دارند. این فضای نیمه‌باز در واقع نقش یک غلامگرد را برای ساکنین خانه در طبقه بالا فراهم میکنند و ارتباط بین اتاق‌ها از سوی این ایوانها فراهم می‌شود. مساحت این غلامگرد یا ایوان در خانه‌های قاجاریه یکی نیست. برای نمونه ایوان خانه باقری بالغ بر 95 مترمربع از سطح خانه را اشغال کرده است ولی در خانه کلانتری 10 متر از سطح خانه را تشکیل میدهد. نمونه این ایوان را در خانه باقری، کلانتری، قلینژاد، میرشهیدی و شفیعی که متعلق به دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول هستند، می‌توان دید.
گونه سوم: این ایوان از سه طرف بسته است و دارای ژرفای بسیار کمی نزدیک 5/1 متر است. این ایوان با این ژرفای بسیار کم، در یک جهت کامل از حیاط خانه کشیده شده است. ژرفای کم ایوان و دورافتادگی از اتاق‌ها، نشان از این دارد که این ایوان فضای بااهمیت زیستی نبوده و احتمالاً به‌عنوان فضایی جهت خشک کردن و انبار محصولات کشاورزی مورد استفاده بوده است. این نمونه از ایوان در خانه‌های درون‌گراي دوره قاجاريه با چندین حیاط میانی نيز یافت می‌شود (شفیعی، تقوی و باقری). این ایوانها مربوط به دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول هستند.
گونه چهارم: چهارمین گونه از ایوان متعلق به خانه‌های دوره پهلوی اول است. این ایوانها از سه طرف باز و یک طرف بسته هستند. ایوان به طور کامل از حجم ساختمان بیرون‌زده و بالای طبقه همکف قرار دارد. ایوان به شکل یک عنصر متقارن در جلوی سکوی ورودی خانه جلوه‌نمایی میکند. کشیدگی این ایوان در جهت خاوری- باختری و با تناسبات پهنا به ژرفا به‌طور میانگین 5 به 3 و نسبت به ایوانهای دوره پیشین، کشیدهتر هستند. خانه‌هایی که از این نوع ایوان برخوردار هستند، بدون غلامگرد میباشند. راهرو، عملکرد غلامگردهای بیرونی در خانه‌های دوره پیشین را پیدا کرده است. نمونه این ایوان را می‌توان در خانه‌های تقوی، محمدرضا شیرنگی و فاطمی دید. فضای نیمه‌باز نسبت به خانه‌های دوره قاجاریه مساحت کمتری را دارد و معمولاً بین 5/1 تا 2 درصد از مساحت همه زمین خانه، در نوسان است.
[1] . Siculus ,Diodorus
جدول4. گونه‌شناسی کارکردی و شکلی فضاهای نیمه‌باز(ایوان) در خانه‌های تاریخی دو دوره قاجاریه و پهلوی اول و دوره گذار شهر گرگان | |||
پهلوی اول | دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول | آغاز قاجاریه | |
گونه چهارم | گونه سوم | گونه دوم | گونه نخست |
|
|
|
|
-کاربرد نشیمن خصوصی یا فضای مهمان در برخی موارد اندک -کاربرد دید و منظر به بافت شهری و طبیعت پیرامون - کاربرد خواب و استراحت در تابستان - دادن شکوه و بزرگی به خانه - قرار گرفته در محور خانه و بالای ورودی و بیرون زده از حجم توده - شکل مستطیلی دارد - بین 10 تا 15 درصد از مساحت توده را در بر میگیرد | - کاربرد انبار کردن و خشک نمودن محصولات کشاورزی مانند گندم و برنج - جهت استراحت و خوابیدن در تابستان - خطی کشیده شده در جهت خاوری باختری - قرار گرفته شده در جبهه شمالی و جلو حجم توده - 2 تا 3 درصد از مساحت توده را شامل می‌شود و دیگر فضاهای نیمه‌باز خانه از گونه دیگری هستند | - پیوند دهنده اتاق‌ها - آسان کننده تهویه هوا به فضای درونی اتاق‌ها - گاهی به عنوان فضای استراحت و خواب در تابستان - دید و منظر به درون حیاط خانه و بافت شهری پیرامونی - قرار گرفته در جبهه شمالی و دورتادور توده - 10 تا 15 درصد از مساحت توده را شامل می‌شود - سراسری در دو سوی توده قرار دارد - یه شکل مستطیل کشیده است | - به عنوان نشیمن خصوصی و مهمان نشین در تابستان - تعدیل نورگیری از جنوب و عامل چرخش مناسب هوا - کاربرد دید و منظر به بافت پیرامون - عامل پیوند دهنده اتاق‌ها - قرار گرفته در توده شمالی و درون حجم توده - 15 تا 25 درصد مساحت توده را تشکیل میدهد - نسبت پهنا به درازای این ایوانها به طور میانگین 1.2 است(یک و دو دهم) - مستطیلی با ژرفای نزدیک به 5 متر |
خانه محمد تقی تقوی(بخش پهلوی اول) | خانه شفیعی | خانه مفیدیان | خانه کبیر |
|
|
|
|
جدول5. جمعبندی گونه‌شناسی شکلی فضای بسته(توده)، باز و نیمه‌باز (ایوان) در خانه‌های تاریخی دو دوره و دوره گذار مورد مطالعه شهر گرگان | |||||||||
دوره تاریخی | خانه | فضای بسته(توده و حجم) | فضای باز(حیاط میانی) | فضای نیمه باز(ایوان) | |||||
بلندای حجم اصلی(متر) | نسبت به همه زمین (درصد) | گونه فضای باز | ساختار هندسی | نسبت به همه زمین(درصد) | چهار گونه فضای نیمه باز | جهت نسبت به شمال | نسبت به همه زمین(درصد) | ||
دوره قاجاریه | باقری | 5-8.10 | 48 | حیاط میانی | ذوزنقهای | 43 | 1-2-3 |
| 9 |
محمد تقی تقوی(بخش قاجایه) | 5-8.10 | 61 | حیاط میانی | ذوزنقهای | 24 | 1-2-3 |
| 15 | |
رضا قلی نژاد | 8.8 | 62 | حیاط میانی | مستطیلی | 30 | 2 |
| 8 | |
شفیعی | 12 | 51 | حیاط میانی | مستطیلی | 43 | 2-3 |
| 5/6 | |
امیرلطیفی | 11 | 57 | حیاط میانی | مستطیلی | 37 | 2 |
| 6 | |
مفیدیان | 8 | 52 | حیاط میانی | ذوزنقهای | 43 | 2 |
| 5 | |
کلانتری | 6.3 | 59 | حیاط میانی | مستطیلی | 32 | 2 |
| 5/9 | |
دوره گذار | کبیر | 8.1 | 52 | نیمه درونگرا | مستطیلی | 43 | 1-2 |
| 5 |
خراسانی | 8.3 | 52 | نیمه درونگرا | ذوزنقهای | 32 | 1-2 |
| 16 | |
ابراهیم شیرنگی | 8.5 | 49 | نیمه درونگرا | مستطیلی | 51 | 1 |
| 10 | |
کیا | 12 | 29 | نیمه درونگرا | ذوزنقهای | 66 | 1 |
| 5 | |
حسین تقوی | 8.4 | 12 | نیمه برونگرا (باغ) | مستطیلی | 83 | 2 |
| 5 | |
دوره پهلوی اول | شایگان | 8.1 | 10 | نیمه برونگرا (باغ) | مستطیلی | 90 | 4 |
| 4/0 |
محمد تقی تقوی (بخش پهلوی اول) | 8.1 | 34 | نیمه برونگرا (باغ) | نامنظم | 65 | 4 |
| 1 | |
محمدرضا شیرنگی | 8.8 | 10 | نیمه برونگرا (باغ) | نامنظم | 89 | 4 |
| 5/1 | |
فاطمی | 8 | 28 | نیمه برونگرا (باغ) | مستطیلی | 71 | 4 |
| 5/1 | |
دارویی | 7.8 | 43 | برونگرا | مستطیلی | 55 | 4 |
| 2 | |
باباصادقیان | 8.2 | 21 | برونگرا | مستطیلی | 79 | ندارد | ندارد | ندارد | |
بحث و یافتهها
محوریت مطالعه ترادیسی خانه‌های دو دوره تاریخی مورد مطالعه، بر پایه روند دگرگونی و نوع سازماندهی فضایی بین فضاهای باز و بسته و نیمه‌باز است که در سه گونه کلی که هر یک متعلق به سه دوره: قاجاریه (آغازین و میانی)، دوره گذار (پایانی قاجاریه و آغازین پهلوی اول) و دوره پهلوی اول (میانی و پایانی) تشخیص داده شده و هر یک ویژگی‌های یگانه خود را در همه اجزاء دارند. در جداول 6 و 7 چکیده و جمعبندی این بخشبندی با نوشتن ویژگی‌های معماری هر دوره و هر گونه ارائه شده است.
گونه1- خانه با الگوی حیاط میانی (قاجاریه)
این خانه‌ها متعلق به دوره آغازین و میانی قاجاریه و بیشتر مربوط به طبقه اجتماعی پولدار جامعه بودهاند. این خانه‌ها معمولاً از یک یا چند حیاط گوناگون که با هم ارتباط دارند، تشکیل شده‌اند و اتاق‌ها در یک یا دو طبقه، دور حیاط را گرفته‌اند و معمولاً بازشوها به درون حیاط باز میشوند. این‌گونه که به گونه مناطق مرکزی ایران نزدیک است، نسبت به گونه‌های دیگر، دارای محرمیت بیش‌تری است و فقط اتاقهایی که در طبقه اول قرار دارند و رو به گذر باز میشوند، دارای بازشو به بیرون هستند. حیاط خانه معمولاً مستطیلی و گاهی به شکل ذوزنقهای و دارای حوض جهت مطبوع ساختن فضا و تأمین آب است (خانه باقری، قلینژاد، شفیعی، امیرلطیفی). معمولاً این خانه‌ها دارای زیرزمین و سرداب هستند که جهت نگهداری مواد غذایی استفاده می‌شود. ایوانهای این‌گونه، از گونه سه سو بسته و گاهی ایوانهای سراسری به شکل غلامگرد دور تا دور خانه هستند. اتاق‌ها به وسیله درهای روبه‌روی هم از درون و ایوان در بیرون، به هم پیوند دارند.
مجموعه احجام این خانه‌ها معمولاً به شکل مستقل از هم ساخته شده‌اند و معمولاً با پیوندهای باریک و کم‌جرزی به‌وسیله ایوانها به هم پیوند میخورند. ورودی از کوچه به درون این خانه‌ها، معمولاً از گونه نخست (دالان) و یا گونه دوم (هشتی مربعي شكل) است، که ورود باواسطه بوده و دید به درون خانه، از راه درب مربعی ورودی فراهم نیست. معمولاً در درون فضای ورودیها، اتاق و پله جهت ورود به طبقه بالا وجود دارد. آرایههای ورودی در این خانه‌ها به زیبایی کار شده است و در جلوی در، پیرنشین قرار دارد. اتاق‌ها دارای بازشوی زیاد در جهت شمال و جنوب از بیرون هستند که معمولاً به شکل سه‌دری و پنج‌دری هستند. این خانه‌ها دارای چند حیاط هستند و هر حیاط، مربوط به بخشی از ساکنین است. برای نمونه حیاط خصوصی، خدمه، زمستان‌نشین، تابستان‌نشین و اصطبل. معماری خانه‌ها یک یا دوطبقه و حتی در برخی خانه‌ها سه طبقه هستند که با هندسه گوناگون پیرامون حیاط یا حیاطها سازمان یافتهاند. خانه‌های طبقه‌بندی شده در الگوی حیاط میانی، خود دو گونه ریزتر هستند:
- خانواده گسترده با چند حیاط میانی(دوره آغازین قاجاریه): این گونه در خانه‌های تقوی، باقری، قلینژاد و شفیعی دیده می‌شود. دلیل اصلی چند‌حیاطه شدن آنها ساختار چندخانواری و زندگی به همراه فرزندان و دیگر اعضاء رده یک یا دو خانواده و یا خدمتکاران و پولدار بودن و طبقه اجتماعی صاحب‌خانه بوده است. سازوکار زندگی سنتی در عهد قاجار و به‌هم‌پیوستگی خانواده به این انجامیده است که خانه‌ها گستردهتر، درون‌گراتر و به پیروی از آن، با چندین هسته کالبدی به فعالیت خود ادامه دهند. کشیدگی حجم اصلی خانه، خاوری- باختری است و در ضلع شمالی زمین قرار گرفته که به صورت دو طبقه است تا بیش‌ترین نورگیری و تهویه را از جنوب (حیاط) داشته باشد.
- خانواده مستقل با یک حیاط میانی (دوره میاني قاجاریه):
این الگو بر پایه تغيير زندگی از چندخانواری به تک‌خانواری، شمار اعضای کم خانواده و همچنین وضعیت اقتصادی میانه ساکنان پایه‌ریزی شده و به کاهش ابعاد خانه و شمار حیاط میانی انجامیده است. حجم اصلی خانه در دوطبقه با کشیدگی خاوری- باختری در سمت شمال زمین قرار دارد و از جبهه جنوبی روشنایی میگیرد. فضای خدماتی شامل دستشویی، انبار و آشپزخانه در سمت باختری حیاط قرار دارند و معمولاً چند اتاق یک طبقه بر روی سکو نیز در سمت جبهه خاوری جانمایی شده‌اند. جبهه جنوبی حیاط نیز معمولاً خالی است و بنایی در آن قرار نگرفته است. یکی از دلایل آن را می‌توان ایجاد حیاط با ابعاد مناسب و بیش‌ترین فضای باز برای تهویه مطبوع ساختمان اصلی خانه در ضلع شمال دانست. خانه‌های امیرلطیفی، مفیدیان، کلانتری در این‌گونه قرار دارند.
جدول6. ترادیسی در همنشینی فضای بسته، نیمه‌باز و باز در معماری خانه شهر گرگان از خانه‌های تاریخی قاجاریه به خانه‌های تاریخی پهلوی اول | |||||||||||
محمد تقی تقوی بخش قاجاریه (خانواده گسترده با چند حیاط میانی) |
 | رضا قلینژا د (خانواده گسترده با چند حیاط میانی ) |
 | باقری (خانواده گسترده با چند حیاط میانی ) |
 | دوره قاجاریه | |||||
شفیعی (خانواده گسترده با چند حیاط میانی ) |
 | خراسانی
|
 | مفیدیان (خانواده مستقل با یک حیاط میانی ) |
 | ||||||
کبیر (توده خطی و نیمه درونگرا) |
 | ابراهیم شیرنگی (توده خطی و نیمه درونگرا) |
 | امیرلطیفی (خانواده مستقل با یک حیاط میانی ) |
 | ||||||
کلانتری (خانواده مستقل با یک حیاط میانی ) |
 | خانه کیا (توده خطی و نیمه برونگرا) |
 | حسین تقوی (توده خطی و نیمه برونگرا) |
 | دوره گذار از پایان قاجاریه به آغاز پهلوی اول | |||||
محمد رضا شیرنگی (خانهباغ) |
 | محمد تقی تقوی بخش پهلوی (خانه باغ) |
 | شایگان (خانه باغ) |
| دوره پهلوی اول | |||||
خانه بابا صادقیان (برونگرا رو به گذر شهری) |
 | دارویی (برونگرا رو به گذر شهری) |
 | فاطمی (خانه باغ) |
 | ||||||
فضای بسته | |||||||||||
دوره تاریخی | گونه‌شناسی خانه | ساختار توده و فضا (باز و بسته) |
خانه‌ها | الگوی ورودی | نسبت سطح بازشوها به سطح نما |
الگوی سکونت
| نسبت درازا به بلندای نمای اصلی | مساحت زیربنا |
دوره قاجاریه (آغازین و میانی) | خانواده گسترده با چند حیاط مرکزی |
| باقری | هشتی و دالان | 0.39 | چند خانواری و اعیانی | 2.47 | 1951 |
محمد تقی تقوی (بخش قاجاریه) | هشتی و دالان | 0.31 | چند خانواری و اعیانی | 1.9 | 934 | |||
رضا قلی | دالان غیر مستقیم | 0.30 | چند خانواری و اعیانی | 1.7 | 475 | |||
شفیعی | دالان غیر مستقیم | 0.24 | چند خانواری و اعیانی | 1.7 | 775 | |||
خانواده مستقل با یک حیاط مرکزی |
| امیر لطفی | دالان مستقیم | 0.29 | چند خانواری | 2 | 500 | |
مفیدیان | دالان مستقیم | 0.37 | تک خانواری | 1.6 | 461 | |||
کلانتری | درگاه | 0.24 | تک خانواری | 1.45 | 260 | |||
دوره گذار (پایان قاجاریه به آغاز پهلوی اول) | توده خطی و نیمه درونگرا |
| کبیر | دالان مستقیم | 0.31 | چند خانواری | 2.05 | 800 |
خراسانی | دالان مستقیم و درگاه | 0.55 | تک خانواری | 1.34 | 336 | |||
ابراهیم شیرنگی | دالان مستقیم و درگاه | 0.27 | تک خانواری | 2.21 | 350 | |||
توده خطی و نیمه برونگرا |
| کیا | هشتی و درگاه | 0.38 | تک خانواری | 2 | 666 | |
حسین تقوی | درگاه | 0.34 | چند خانواری | 2.30 | 1118 | |||
دوره پهلوی اول (میاني و پایانی) | خانه باغ |
| شایگان | درگاه | 0.18 | تک خانواری | 1.1 | 1864 |
محمد تقی تقوی2 | درگاه | 0.31 | تک خانواری | 1.23 | 614 | |||
محمد رضا شیرنگی | درگاه | 0.23 | تک خانواری | 1.5 | 826 | |||
فاطمی | درگاه | 0.37 | تک خانواری | 1.9 | 837 | |||
برونگرا رو به گذر شهری |
| دارویی | درگاه | 0.41 | چند خانواری | 1.6 | 1115 | |
بابا صادقیان | درگاه | 0.33 | تک خانواری | 1.41 | 260 | |||
گونه2- خانه با الگوی نیمه‌درون‌گرا- نیمه‌برون‌گرا (دوره گذار از پایان قاجاریه به آغاز پهلوی اول):
خانه‌های با توده باریک و خطی، الگویی از خانه‌ها هستند که در مرز میانی بین دو دوره تاریخی قاجاریه و پهلوی اول قرار گرفته‌اند. این‌گونه از خانه‌ها بر پایه پس و پیش زمانی، به دو دسته کوچک‌تر بخش میشوند:
- خانه با توده، حجم و هندسه خطی و نیمه‌درون‌گرا (پایان قاجاریه):
این خانه‌ها به شکل کشیده و مکعب مستطیل با الگوی خطی در یک سمت حیاط هستند. ایوان در درون حجم ساختمان و به شکل سه طرف بسته قرار دارد. زمستان‌نشین در طبقه همکف و تابستان‌نشین در طبقه اول قرار دارد. ایوان از روشنایی جنوبی استفاده میکند. ایوان در این الگو مانند نگهدارندهای در روبه‌رویی با هوای سرد و گرم عمل میکند. پلههای موجود در دوطرف ایوان، باعث چرخش مناسب هوا از پایین به بالا میشوند. علی‌رغم دور شدن از الگوی حیاط میانی، همچنان این خانه‌ها با نشانههایی مانند دیوارهای بلند در کنار گذرها، بازشوهای کم رو به بیرون و فشردگی توده ساختمانی، دارای ویژگی‌های درون‌گرایی هستند. نمای این خانه‌ها معمولاً متقارن بوده و همراه با دو اتاق در کنار ایوان و دو راه‌پله که به طبقه بالا میرسند، میباشند (خانه خراسانی،کبیر، ابراهیم شیرنگی).
- خانه با توده، حجم و هندسه خطی و نیمه‌برون‌گرا (آغاز پهلوی اول): این خانه‌ها مانند الگوی پایانی قاجاریه دارای هندسه خطی هستند، با این تفاوت که اتاق‌ها به شکل پیوسته با الگوی تکرارشونده در کنار هم قرار دارند و ایوان در دو سوی خانه به شکل غلامگرد به آنها پیوند خورده است. در این خانه‌ها غلامگردهای پیرامون اتاق‌ها در طبقه اول نقش فضای نیمه‌باز را دارند. مساحت حیاط در این خانه‌ها نسبت به دیگر الگوهای پیشین خانه افزایش بیش‌تری یافته است. این خانه‌ها نسبت به الگوی خطی پیشین، محصوریت کمتری دارند و برون‌گراتر شده‌اند. این‌گونه از خانه‌ها را می‌توان ادامه ترادیسی و دومین گام گذار از خانه‌های قاجاریه به پهلوی اول دانست و پس از آن، خانه‌ها وارد گونه برون‌گرایی کامل میشوند. در این گونه خانه‌ها، سرسرا (هال) به‌عنوان یک فضای پیونددهنده وارد اصول خانه‌سازی خانه‌های تاریخی گرگان می‌شود و در دوره پهلوی اول با فراوانی مورد استفاده قرار میگیرد (خانه بابا صادقیان و خانه تقوی بخش پهلوی اول).
گونه3- خانه با الگوی برونگرا (پهلوی اول):
برون‌گرایی از دوره پایانی قاجاریه آغاز و در دوره میانی و پایانی دوره پهلوی اول، بيشتر شده و كاملاً رایج شدند. این خانه‌ها اعیان‌نشین با آرایههای فراوان به شیوه معماري خانه در باختر زمین هستند. خانه‌ها تا اندازه زیادی برگرفته از شرایط فرهنگی و سیاسی رایج آن زمان در پیروی از معماری باختری و سبک باروک و روکوکو به‌ویژه در آرایههای سرستون، گچکاری و نقاشیها و آرایه‌بندی شده‌اند. برون‌گرایی شدید در این خانه‌ها نشان از دگرگونی فرهنگی آن دوره نسبت به معماری درون‌گرای قاجاریه گرگان دارد. این خانه‌ها در هر طبقه معمولاً دارای چهار اتاق (خانه تقوی بخش پهلوی اول) و دست‌کم دو اتاق هستند (خانه دارویی و فاطمی). اتاق‌ها دست‌کم از دو سو دارای بازشو هستند و از درون به سرسرا (هال) راه دارند و در نما به شکل سه‌دری (خانه تقوی بخش پهلوی) و یا تک پنجره (خانه دارویی) هستند. ایوان در طبقه اول و از سه سو باز و ساختار آن بیشتر از جنس چوب است. خانه در درون حیاط و از چهارسو باز است و ایوان معمولاً به سمت جنوب قرار دارد. درب ورودی از کوچه به خانه، ساده و بدون دالان یا هشتی است. نمای خانه‌ها متقارن با آرایههای فراوان است که نشان از پولداری ساکنان دارد. جدایی فضاها به‌وسیله راهرو مستطیل شکل با تناسبات نزدیک 1 به 3 صورت میگیرد. در پایان راهرو، پله از جنس چوب جهت دسترسی به طبقه بالا قرار دارد. اتاقهای زمستان‌نشین در پایین خانه و تابستان‌نشین در طبقه اول قرار دارند. خانه شایگان، فاطمی، محمدرضا شیرنگی و تقوی از جمله خانه‌های تاریخی مورد مطالعه هستند که جزء این‌گونه قرار دارند. این‌گونه خانه‌ها نیز به دو دسته کوچک‌تر بخش میشوند که عبارتاند از:
- خانه باغ (آغاز و میانه پهلوی اول):
توده و حجم خانه در این‌گونه، دارای ساختاری مکعب مستطیلی و در دو طبقه است و توده در کانون و میانه حیاط جا گرفته است (بخش پهلوی اول خانه تقوی، فاطمی و شایگان). علی‌رغم ساختار برون‌گرای حجم خانه و کنار رفتن حیاط مياني، ویژگیهایی چون فاصله توده از گذر شهری، دیوارهای بلند و حوزه نفوذ پایین به خانه از بافت بیرونی، به ایجاد ساختاری محصور و نیمه‌برون‌گرا در نبود حیاط میانی انجامیده است. نمای این خانه‌ها معمولاً آجرنما و دارای دیوارهای کلفت هستند.
- برونگرا رو به گذر شهری (پایان پهلوی اول):
دومین گونه در دوره پهلوی اول خانه‌هایی هستند که توده کنار بدنه گذر شهری برپا شده و پنجره‌ها دقیقاً رو به گذر باز میشوند. در این گونه خانه‌ها، ایوان کارکرد خود را از دست داده و تنها به‌عنوان یک بالکن و فضای چشمانداز رو به خیابان استفاده می‌شود. «در این دوره برای نخستین بار پنجره‌ها یکی پس از دیگری به روی کوچهها و خیابانهای تازه ساخت گشوده میشوند، دیوارهای حیاط کوتاه‌تر میشوند و چون باز شدن پنجره‌ها به کوچهها و خیابانها حرمتی تازه به ساکنان میبخشد و برای نخستین بار از راه پنجره‌ها، راهی به درون خانه‌های خود مییابند، از آرایش بیش‌تری برخوردار میشوند» (رجبی، 1355: 11). آرایهها معمولاً برگرفته از معماري باخترزمین هست و از مصالح نوین مانند سیمان و گچبریهای باخترزمینی در آنها بهرهبرداری شده است.
نتیجه‌گیری
در این پژوهش خانه‌های تاریخی شهر گرگان به‌عنوان یک محیط انسان زیست برگرفته از عوامل گوناگون فرهنگی، اقلیمی-جغرافیایی و اجتماعی بررسی شدند. نکته دارای اهمیت ترادیسی (روند تحول) فضاهای زیستی انسان (خانه) برگرفته از دگرگونی‌های بنیادین اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در دو دوره تاریخی قاجاریه و پهلوی اول است. با گذر زمان و نزدیک شدن به دوران امروزی، خانه‌های تاریخی با شتاب بیش‌تری دگرگون شده‌اند، به‌طوری‌که در 100 سال آغاز تا پایان دوره تاریخی قاجاریه، دو گونه خانه یکی با چند حیاط میانی و دیگری تک حیاط میانی پدیدار شده که چندان تفاوت بنیادینی با یکدیگر ندارند، سکون و پایداری حاکم بر معماری خانه‌های تاریخی گرگان در این دوران است. ولی در پایان دوره تاریخی قاجاریه تا پایان دوره تاریخی پهلوی اول که شامل حدودا 20 تا 25 سال زمان است، 4 گونه خانه که کاملاً متفاوت از خانه‌های دوره قاجاریه هستند، شکل گرفته است، که این 4 گونه نیز خود با یکدیگر تفاوتهای بسیاری دارند.
با بررسی گوناگونی خانه‌ها و در بازههای زمانی، در این دو دوره، به این نتیجه می‌توان رسید که معماری خانه در پایان پهلوی اول، ماهیت متفاوت و به‌شدت متأثر از موارد گوناگون نسبت به دوره‌هاي آغازين و مياني و حتي پاياني قاجاریه و حتي آغازين پهلوي اول داشته که 3 دلیل عمده را می‌توان دلیل آن دانست:
1- دگرگونی شيوه زندگی چند خانواری و تمایل به زندگی در جامعه کوچک‌تر تک‌خانواری در دوران قاجاريه به پهلوي اول و دگرگوني در شيوه زندگي و كار و رفت‌و‌آمد در دوران پهلوي اول.
2- دگرگوني‌هاي فراوان و با شتاب زندگي و معماری و شهرسازی ایران و به پیروی از آن، شهرسازی شهر گرگان، که طبیعتاً در معماری خانه‌های شهر گرگان نیز مؤثر بوده است.
3- تقلید از الگوهای معماري باخترزمینی (روسيه و اروپا) که لزوماً نمیتوان این نکته را اصلیترین دلیل دانست، ولی یکی از دلایل مؤثر بر دگرگونی معماری خانه‌های تاریخی شهر گرگان است.
به طور کلی می‌توان گفت معماری درون‌گرای دوره قاجاریه گرگان، تا پایان دوره پهلوی اول، کاملاً کنار گذاشته شده و معماری خانه، تبدیل به فضاهای برونگرا و خانهای کوچک چنداتاقی در کنار گذرهای شهری شده که اکنون این گذرها نسبت به بافت شهری دوره قاجاریه پهن‌تر شده‌اند.
ترادیسی معماری خانه‌های تاریخی گرگان در این دو دوره تاریخی، در سه فضای اصلی و اجزای تشکیل‌دهنده آن و همنشینی و چگونگی آمیزش آنها با هم، یعنی فضای بسته (توده و حجم)، فضای نیمه‌باز (ایوان و بالکن) و فضای باز (حیاط و میانسرا)، روی داده است.
در ترادیسی معماری فضای بسته خانه‌ها، می‌توان گفت که خانه‌های آغازین و میاني دوره قاجاریه، برای چند خانواده و براي خدمتکاران و با توده ساختمانی با مساحت بالا، دارای چند حیاط میانی به شکل کاملاً درونگرا شکل گرفته‌اند که در میانه دوره قاجاری، به تک حیاط و کاهش مساحت فضای بسته رسیده است. در پایان دوره قاجاری، هندسه توده خانه از چندحجمی و قرار گرفته دورتادور فضاهای باز، به جانمایی حجمی در بخش شمالی زمین انجامیده که دارای ساختار نیمه‌درون‌گرا است، ولی دیوارهای حیاط همچنان بلند بوده و حجم دور از کوچه، در زمین جانمایی شده است. در ادامه و با آغاز پهلوی اول، همین حجم با هندسه خطی، کمی از دیوارهای شمالی زمین فاصله گرفت و حیاط خدماتی در پشت آن تشکیل و حياط دورتادور توده را، فراگرفته و معماری خانه ساختاری نیمه‌برون‌گرا پیدا کرده است. در دوره میانه پهلوی اول، از مساحت توده باز هم کاسته شد و خانه باغ (کوشک- باغ) تشکیل شد. در دوره پایانی پهلوی اول، توده کاملاً به گذر شهری چسبیده و پنجره‌ها کاملاً به گذر باز شده‌اند و ایوان رو به گذر و بالای ورودی اصلی ساخته شده است.
در ترادیسی معماری فضاهای نیمه‌باز (ایوان)، می‌توان گفت که در خانه‌های دوره آغازین و میانی قاجاریه، ایوانها با ژرفای خوب و در میانه توده ساختمانی و بیشتر در جبهه شمالی و اصلی ساخته میشدند و در زندگی ساکنان نقش مهمی داشتند. این ایوانها در دوره میانی قاجاریه با ژرفای کمتری ولی با همان کارکرد بودند که در دوره پایانی قاجاریه و آغاز پهلوی اول، به شکل غلامگردهایی دورتادور توده خانه تشکیل شدند و از جرم توده بیرون آمدند و آرایههای باختر زمینی پدیدار گشت. در دوره میانی و پایانی پهلوی اول، تأثیرشان در زندگی ساکنان کاهش یافت و بیشتر برای دید و منظر و هواخوری کاربرد یافتند.
در ترادیسی معماری فضای باز خانه (حیاط و میانسرا) می‌توان گفت حیاطهای محصور و چندحیاطی دوره آغازین قاجاریه در دوره میانی قاجار به تک‌حیاطی تبدیل شد ولی همچنان مساحت فضای بسته به باز بالاتر است. در دوره پایانی قاجار حیاط از حالت کاملاً محصور از چهارسو، به محصوریت از سه یا دو یا یک سو تبدیل شد و حیاط به گذر شهری نزدیک و پیوند خورد و حالتی نیمه‌درون‌گرا به خود گرفت و مساحتش نسبت به توده افزایش یافت.
در دوره آغازین پهلوی اول، کاهش درون‌گرایی و افزایش برون‌گرایی حیاط ادامه یافت و توده یا حجم ساختمانی به شکل خانه باغ یا کوشک باغ در میانه حیاط قرار گرفت. حیاط دورتادور را در برگرفت و دارای مساحتی چند برابر توده شد. در دوره میانی پهلوی اول، این توده از میانه و کانون باغ و زمین، خود را به خیابان نزدیک‌تر کرد و حیاط اصلی در پشت توده قرار گرفت ولی حالت خانه باغ و مساحت بالای حیاط، همچنان باقی ماند. در دوره پایانی پهلوی اول، توده خانه به شکل خطی، خود را کاملاً به خیابان چسباند و پنجره‌ها و ایوان رو به خیابان نمایان شدند و حیاط کاملاً در پشت توده جا گرفت و بیشتر نقش انبار و فضای خصوصی خانه را به خود گرفت.
ترادیسی فضاهای بسته، نیمه باز از دوره قاجاریه به پهلوی اول، در خانه‌های آپارتمانی رایج دوره امروزین (دوره پهلوی دوم و انقلاب اسلامی)، ادامه پیدا کرده و تودة خانه بلندتر و حجیمتر شده است. در اینخانهها به مساحت فضاهای بسته افزوده و از مساحت فضای باز کاسته شده است تا جایی که فضاهای باز، بیشتر برای گرفتن روشنایی و هوا پیشبینی میشوند و در زندگی ساکنان چندان نقشی ندارند (حیاط خلوتها و نورگیرها). وضعیت فضاهای نیمه‌باز (ایوان) در آپارتمانهای امروزی، از فضاهای باز بدتر بوده و عملاً نقش کارکردی و حضور مؤثر در زندگی ساکنان معماری خانه در دوره قاجاریه و حضور نمادین و معمارانه و زیباییشناسانه درمعماری خانه در دوره پهلوی اول را تقريباً از دست داده است. ايوان در شکل بالکن و تراس نمود دارد، با مساحت کم و عملاً برای انبار مواد غذایی یا خشک کردن لباس و دید و منظر و هواخوري محدود کارکرد یافته است.
منابع
اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان (1392) بایگانی نقشهها، گرگان.
آموزگار مینو و رزا وکیلی‌نژاد و محمد علی‌آبادی (1400) گونه‌شناسی فضای نیمه‌باز طارمه در معماری بوشهر، نشریه پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره 11، شماره 30.
اقبالی، سید‌رحمان (1378) معماری ایران در سه دهه نخست قرن بیستم، دومین کنگره تاریخ و معماری و شهرسازی ایران، کرمان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور.
بلالی، اسکویی و آزیتا و سمانه دهقان (1400) گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی ارومیه در دوره قاجار، نشریه آرمانشهر، دوره 14، شماره 37.
پیرنیا، محمدکریم (1369) شیوههای معماری ایران، تدوین غلامحسین معماریان، مؤسسه نشر و هنر اسلامی وابسته به معاونت فرهنگی و امور اجتماعی و هنر مستضعفان و جانبازان، تهران.
پوراحمد، احمد و مهدی حسام و حدیثه آشور و صابر محمدپور) 1389 (تحلیلی بر الگوی گسترش کالبدی- فضایی شهر گرگان با استفاده از مدلهای آنتروپی شانون و هلدرن، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دوره 1، شماره 3.
جوادی، نوده مهسا و آزاده شاهچراغی و علیرضا عندلیب (1401) بررسی تناسبات طلایی و اصول هندسی برگرفته از طبیعت در اجزای کالبدی خانه‌های تاریخی (مطالعه موردی: خانه‌های قاجاریه اردبیل)، نشریه باغ نظر، دوره 11، شماره 110.
جیحانی، حمیدرضا و علی عمرانی‌پور و فاطمه رجبی و بابک عالمی (1398) گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی دوره قاجاریه نراق، مسکن و محیط روستا، دوره 38، شماره 167.
غلامعلی، حاتم (1378) سیمای فرهنگی ایران به کوشش عباس نامجو، تهران، عیلام.
حائری مازندرانی، محمدرضا (1388) خانه، فرهنگ، طبیعت. تهران، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
حسینی‌نیا، سید مهدی و کریم حاجی‌زاده باستانی و حبیب شهبازی شیران و رضا رضالو و شاهرخ شیدایی (1399) گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی در بافت قدیم اردبیل، نشریه پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره 10، شماره 26.
رفیعی سرشکی، بیژن و علیمحمد رنجبر کرمانی و ندا رفیعزاده (1382) فرهنگ مهرازی (معماری) ایران، تهران، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
رجبی، پرویز (1355) معماری ایران در عصر پهلوی، تهران، دانشگاه ملی.
زمرشیدی، حسین (1390) معماری خانه‌های ایرانی و ساختمانسازی مسکونی از دوره قاجاریه تا امروز، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 1، شماره 3.
سیفیان، محمدکاظم و محمدرضا محمودی (1386) محرمیت و معماری سنتی ایران، هویت شهر، دوره 1، شماره 1.
سلطانی، مهرداد و سیدامیر منصوری و احمدعلی فرزین (1391) «نقش الگو و مفاهیم مبتنی بر ترجمه در فضای معماری، نشریه علمی پژوهشی باغ نظر، دوره 1، شماره 21.
سلطان‌زاده، حسین (1384) فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
صارمی، علی‌اکبر و علی رادمرد ( 1376) ارزش‌های پایدار در معماری ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور.
عینی‌فر، علیرضا و سیده ندا قاضی‌زاده (1388) گونه‌شناسی مجتمع‌های مسکونی تهران با معیار فضای باز، نشریه معماری و شهرسازی آرمان شهر، سال 1389، شماره 5.
قاسمی سیچانی، مریم (1402) گونه‌شناسی خانه‌های اعیانی کوشکی دوره پهلوی اول در شهر اصفهان، باغ نظر، دوره20، شماره 122.
کاتب، فاطمه (1386) معماری خانه‌های ایرانی، تهران، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
کیانی، مص‍طفی (۱۳۸۳)معماری دوره پهلوی اول: دگرگونی اندیش‍ه‌ها، پی‍دایش و شکلگیری معماری دوره بی‍ست ساله مع‍اصر ایران ۱۲۹۹-۱۳۲۰»، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ مع‍اصر ایران.
کسمائی، مرتضی (1382) اقلیم و معماری، اصفهان، خاک.
لنگ، جان (1383) آفرینش نظریه معماری، ترجمه علیرضا عینی‌فر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
معماریان، غلامحسین (1384) سیری در مبانی نظری معماری، تهران، سروش دانش.
معماریان، غلامحسین ) 1373( آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، گونه‌شناسی درونگرا، تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران.
مقتدایی، مهتا (1385) پیشنهاد روشی برای تحلیل شخصیت شهر، مجله محیط شناسی، دوره 32، شماره 39.
نایبی، فرشته (1381) حیات در حیاط، تهران، نشر نزهت.
نیازی مطلق جولقانی، نازنین و حسن اکبری (1398) بازشناسی ویژگیها و عناصر حیاط مرکزی در خانه‌های تاریخی شهر اصفهان، معماری اقلیم گرم و خشک، دوره 7، شماره 9.
Dormohamadi Mansoure (2020) Typology of historical houses in muzaffarid era: case study of Ardakan city, yazd, Iran,The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences (ISPRS Archives), Volume XLIV-M-1 ,https://doi.org/10.5194.
RapoportAmos (1990) vernacular architecture, inturanm,.(eds);Current challendes in the environmental social Sciences, Avebury, Aldershot, England.DOI:10.1201/b18856-4
Cataldi Giancarlo& Luigi MaffeiGian& Vaccaro Paolo (2002) SaverioMuratori and the Italian school of planning typology.Urban morphology( the Journal of the International Seminar on Urban Form). N-6.DOI:10.51347/jum.v6i1.3899
