Implementation of Comprehensive Economic Development Programs in Iran
Subject Areas : Research in Theoritical Politics
seyed Mohamad Musa Motalebi
1
,
Gholamreza Eskandarian
2
,
Ali Ranjbaraki
3
1 - Assistant Professor, Department of Economics, Institute of Humanities and Social Studies, Jahad University, Iran
2 - Assistant Professor, Department of Sociology, Institute of Humanities and Social Studies, Jahad University, Iran
3 - Assistant Professor, Department of Economics, Institute of Humanities and Social Studies, Jahad University, Iran
Keywords: Economic development, economic growth, growth determinants, development factors, development drivers.,
Abstract :
Identifying and prioritizing the key drivers of a country's economic development is one of the primary prerequisites for policymaking and economic development planning. The main objective of this study is to identify the most significant drivers of the country's economic development. In this study, content analysis and structural analysis methods have been employed to identify and prioritize these economic development drivers.In the first stage, forty economic development factors were identified through content analysis. Subsequently, expert opinions were gathered from nineteen leading specialists in economic development. To analyze the collected data, the cross-impact matrix and MICMAC software were utilized. The findings of the study indicate that the six main drivers of the country's economic development are as follows: (1) improving international and regional interactions and resolving conflicts, (2) reforming the quality of the government bureaucracy, (3) restructuring the decision-making process by enhancing awareness, increasing the application of scientific knowledge, and eliminating institutional capture, (4) improving the quality of the judiciary system, (5) restructuring the economic system, and (6) supporting domestic private sector investment. An examination of the direct effects of these drivers shows that the decision-making system is the most influential driver of economic development, as it directly impacts the reform of the bureaucratic system. Additionally, an analysis of the indirect effects indicates that the decision-making system, as a key driver of economic development, significantly influences both private sector investment support and economic restructuring.
Keywords: Economic development, economic growth, growth determinants, development factors, development drivers.
The implementation of several comprehensive economic development programs in Iran over the past few decades, along with the persistence of various economic challenges, highlights the fact that insufficient attention has been paid to the drivers and key issues facing the country's economic development. Identifying these drivers will enable the optimal and efficient allocation of societal resources and capabilities, ensuring maximum benefits with minimal effort and cost. In this article, a "driver" refers to factors, contexts, and conditions that can significantly impact economic development and assist other factors in achieving their effects. Thus, a development driver leads the factors that can realize economic development in the country.
In the studies reviewed in this report, researchers have primarily adopted a futures studies approach to identify drivers and propose solutions for planning. The Delphi method has been used in all studies, sometimes solely for identifying variables and other times for both identifying and prioritizing them. The difference in this study lies in the collection of factors, which was done in two stages: first through content analysis and then through expert workshops. The factors were then weighted and prioritized based on expert opinions, and finally placed in a structural matrix to determine direct and indirect effects, resulting in the identification of key drivers.
Theoretical Framework
This study draws its theoretical framework from various theories, including Solow's modern economic growth theory, community-based and equality-oriented perspectives such as those of Gunnar Myrdal, Boeke, and Amartya Sen, structuralist perspectives, post-development views, the Washington Consensus, institutionalism, and perspectives based on social capital and behavioral economics. The framework integrates these theories, considering the consensus among different approaches in understanding the factors, contexts, and foundations of growth and development in Iran. Therefore, in this study, factors of economic development and growth were extracted based on various studies and approaches and presented to experts with diverse perspectives. The experts' opinions, informed by their understanding of Iran's economic realities, provide a consensus on the drivers of economic growth and development. Notably, this consensus also considers the direct and indirect effects of these factors on one another.
Research Methodology
This study is a mixed-methods research, combining qualitative and quantitative models, and is descriptive, analytical, and applied in nature. Data collection was conducted through documentary and survey methods, and qualitative analysis was performed using structural analysis. In the first step, approximately 410 factors and drivers affecting the country's economic development were identified through a review of documentary and library resources (articles, books, theses, and scientific reports). These factors were then refined by merging and removing duplicates and less significant items through expert workshops, resulting in 40 key factors.
In the next step, the list of these factors and drivers was presented to prominent experts and specialists in the field of economic development in the form of a questionnaire. They were asked to weigh the factors based on their impact. The questionnaire was designed in three sections. In the first section, the 40 economic development factors extracted from content analysis were presented for weighting and determining their importance using a Likert scale, and the most important factors were identified. In the second section, experts were asked to propose additional factors along with their importance coefficients. In the third section, they were asked to provide necessary comments and explanations to improve the process. After prioritizing the factors and drivers of economic development based on expert opinions, the six factors with the highest scores and impact were selected and presented again to the experts. In the second questionnaire, in addition to requesting a re-weighting of the factors, experts were asked to estimate the impact of each factor on the others using a pre-designed matrix. This was done to analyze the interactions between the drivers.
The study's target population included experts and managers in the field of economic sciences and executive activities. In total, 19 participants contributed to the first stage of expert consultation (weighting factors and potentially revising the factor list), and 13 participants contributed to the second stage (re-weighting and completing the interaction matrix).
Findings
The Delphi process revealed that six key factors were selected as the main drivers of economic development. These factors, in order of their higher average scores as determined by experts, are:
- Improving international and regional interactions and resolving conflicts
- Reforming the quality of the government bureaucracy
- Reforming the decision-making system (enhancing awareness and increasing the application of science, freeing from capture)
- Reforming the quality of the judicial system
- Reforming the economic structure
- Supporting domestic private sector investment
This order of drivers can provide policymakers with a framework to prioritize these factors and incorporate them into development planning and policy-making.
The analysis of direct effects shows that the decision-making system is the most influential driver, directly affecting the reform of the bureaucracy. The reform of the bureaucracy, in turn, impacts the reform of the economic structure, which then influences the support for domestic private sector investment. These drivers are not only key factors—or drivers of economic development—in their own right but also have broader impacts on the country's economic development through their interactions with other drivers. Among these, the improvement of international and regional interactions, which has the highest average score, is a highly influenced driver. The reform of the judicial system, while important, does not show significant relationships with other drivers in terms of influence and is thus considered an independent driver that improves economic development on its own.
The analysis of indirect effects shows that the decision-making system, as a driver of economic development, influences both the support for domestic private sector investment and the reform of the economic structure, making it a crucial factor in economic development. The reform of the bureaucracy can also influence the support for domestic private sector investment, establishing it as a significant driver of economic development.
The stability analysis revealed that the system is unstable, meaning that the relationships of influence and dependence among the drivers identified here are not stable. This implies that these conditions could change due to other factors, altering the current relationships. Therefore, policymakers and planners must consider that these relationships are valid under the current conditions.
Executive Recommendations
Based on the results of this study, the following goals and priorities for the country's social and economic development should be established:
- Reforming the decision-making system at the macro level based on existing perspectives and human experiences, and improving this system according to governance indicators.
- Establishing a defined level of international interaction in the region and globally to determine Iran's position in the world in terms of per capita income, employment, human and social capital, and other human, social, political, and cultural indicators, especially multidimensional poverty indicators. International interactions should be promptly organized based on clear and predictable objectives so that all components of the national economy and active economic actors can align their long-term strategies accordingly, placing the country on the path to development.
- Reforming the bureaucracy is crucial, as many experts consider it an obstacle to the implementation of development programs and social, cultural, economic, and political policies.
- Reforming the economic structure should be expedited based on existing and potential capacities to move away from heavy reliance on raw material exports and transition to a knowledge-based, innovative, and creative economy. Reforming the economic structure by reducing dependence on natural resources, focusing on production—especially industrial production—and reducing state and quasi-state monopolies while increasing public and private sector participation can lead to sustainable social welfare growth. These reforms also include institutional changes, such as transforming a rent-seeking culture into an entrepreneurial one and shifting from a brokerage culture to a production-oriented one.
- Reforming the judicial system within the framework of developmental goals to protect property rights, social justice, and the enforceability of contracts.
Supporting private sector investment through efficient and effective mechanisms is the most important pillar of economic development, signifying public participation in the economy.
References
Persian Sources:
Asadi, M. (2019). The fourth industrial revolution and the digital economy: Drivers of sustainable economic growth. Applied Studies in Management and Development Sciences, 4(3), 9–33. (In Persian)
Ayubi-Pour, M., & Ayvazi, M. R. (2019). Identifying the drivers of new Islamic civilization using cross-impact analysis. Fundamental Studies of New Islamic Civilization, 2(1), 387–400. (In Persian)
Taghilu, A. A., et al. (2016). Drivers of rural development in Iran. Planning and Spatial Planning, 20(4), 1–28. (In Persian)
Khavari, S., et al. (2017). Application of the new structural economics theory in Iran’s economic development within the GIF framework for determining key sectors. Quarterly Journal of Economic Policy, 9(17), 233–268. (In Persian)
Dejpasand, F. (2005). Factors influencing Iran’s economic growth. Economic Research Journal, 5(18), 13–47. (In Persian)
Rahmani, A., et al. (2018). An introduction to the criteria for selecting key knowledge areas. Information Management, 34(2), 487–516. (In Persian)
Rafi'i, H., Madani Qahfarokhi, S., & Vamqi Marveh, H. (2008). Social issues of priority in Iran. Iranian Journal of Sociology, 9(1–2), 151–160. (In Persian)
Rouhani, A., & Ajarloo, S. (2015). MICMAC software training: Usable in scenario writing and future studies. (In Persian)
Rahnama, M. R., et al. (2018). Identifying and analyzing key drivers of regional development in Alborz province using scenario-based planning. Journal of Land Use Planning, 10(1), 139–166. (In Persian)
Shirvani Nagani, M., & Bayat, R. (2018). Identifying and analyzing drivers of economic value-added growth in companies' foresight. Strategy, 25(86), 49–69. (In Persian)
Sadeghi, A., & Saeedi-Aqdam, M. (2014). Identifying and ranking the factors affecting Iran’s economic underdevelopment using a combined decision-making test and fuzzy network analysis. Economic Progress Policy of Alzahra University, 2(5), 117–156. (In Persian)
Salehi, Q., et al. (2020). Identifying and prioritizing the most influential factors and drivers of economic growth in Iran. Islamic Economic Studies, 13(1), 339–366. (In Persian)
Sadeghi, E., Mahini, S., Mirkarimi, S. H., Daliri, H., & Brian, F. (2019). Identifying and analyzing key drivers of regional planning based on future studies in Gorgan County. Land Use Planning, 11(2), 205–233. (In Persian)
Talebian, H., et al. (2015). Structural analysis using fuzzy MICMAC in Iran’s strategic foresight. Iranian Journal of Future Studies, 2(1), 75–104. (In Persian)
Ezzat-Panah, B. (2020). Explanation of key drivers influencing the future development of the tourism industry in border cities: A case study of Baneh. Urban Tourism Quarterly, 7(1), 69–87. (In Persian)
Aliakbari, E. (2020). Structural analysis of drivers of knowledge-based urban development: A case study of Tehran. Urban Research and Planning, 11(42), 10–21. (In Persian)
Alibeigi, J., et al. (2018). Mapping key drivers for strategic foresight: The impact of the Garmasiri system implementation on the development of Mehran and Godarkhosh plains for planning management. Strategic Management Research, 24(70), 145–167. (In Persian)
Coleman, J. (1998). Foundations of social theory (M. Sabouri, Trans.). Tehran: Ney. (In Persian)
Mahmoudzadeh, M., & Fathabadi, M. (2016). Key drivers of total factor productivity in Iran’s manufacturing industries. Economic Modeling Research, 26, 141–165. (In Persian)
Molaei, M. M., & Talebian, H. (2016). Future studies on Iran’s issues using structural analysis. Majles and Strategy, 23(86), 5–32. (In Persian)
Hayami, Y. (2001). Development economics: From poverty to wealth of nations (G. Azad, Trans.). Tehran: Ney. (In Persian)
Hunt, D. (1997). Theories of development economics (G. Azad, Trans.). Tehran: Ney. (In Persian)
English Sources:
Boeke, J. H. (1953). Economics and economic policy of dual societies (p. 3).
Myrdal, G. (1973). Against the stream: Critical essays on economics. New York: Pantheon Books.
Siyal, S., Siyal, A. W., Rasheed, M. I., Asif, M., Ali, M., & Suleiman, A. S. (2016). Critical success factors for economic development and growth in developing countries: A case study of Pakistan. European Online Journal of Natural and Social Sciences, 5(4).
Solow, R. M. (1956). A contribution to the theory of economic growth. The Quarterly Journal of Economics, 70(1), 65–94.
Mullainathan, S., & Thaler, R. (2001). Behavioral economics. In N. Smelser & P. Baltes (Eds.), International encyclopedia of the social and behavioral sciences. Amsterdam: Elsevier.
1. الوندی محسن، محمد افتخارمنش. بررسی معیارهای انتخاب راه حل برنامه ریزی منابع سازمان ERP با استفاده از روش دلفی در ایران. کنفرانس سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان، وزارت علوم و تحقیقات و فناوری. 1387، دوره یک 2. ايوبي پور، محمد، عيوضي، محمدرحيم،(1398)، تعيين پيشران هاي تمدن سازي نوين اسلامي با رويكرد تحليل تأثير متقاطع، مطالعات بنيادين تمدن نوين اسلامي، دوره 2، شماره 1، صص 400-387) 3. تقیلو علی اکبر،سلطانی ناصر، آفتاب احمد، 1395، پیشران های توسعه روستایی ایران، برنامه ریزی و آمایش فضا، دوره بیستم شماره 4، صص 28-1) 4. خاوری، سعید؛ میرجلیلی، سید حسین ؛ مومنی، فرشاد؛1396؛ کاربرد نظریه اقتصاد ساختاری جدید در توسعه اقتصادی ایران در قالب چارچوب GIF جهت تعیین بخشهای پیشران دوره 9، شماره 17، بهار و تابستان 1396، صفحه 233-268 5. رحمانی، اسرین، نجفی سیّد محمّدباقر، کریمی، محمّدشریف، 1397، مقدمه ای بر معیارهای انتخاب دانش های پیشران، مدیریت اطلاعات، دوره 34 شماره 2، صص 516-487) 6. رفیعی حسن، سعید مدنی قهفرخی، مروئه وامقی. 1387 . مشکلات اجتماعی در اولویت ایران. مجله جامعه شناسی ایران. دوره نهم، 1387 شماره 1 و2 ، صص 160-151 7. روحانی آرش، سعید آجرلو (1394)، آموزش نرم افزار MICMAC : قابل استفاده در پروژه های سناریونویسی و آینده پژوهی 8. رهنما محمد رحیم، کیان شاکرمی و حامد عباسی. 1397. شناسایی و تحلیل پیشران¬های مؤثر بر توسعه منطقه ای استان البرز با رویکرد برنامه ریزی سناریو مبنا. مجله آمایش سرزمین. دوره دهم، شماره اول، بهار و تابستان 1397، صص 166-139 9. شيروانی ناغانی، مسلم، بيات، روح الله، 1397، شناسایی و تحليل پيشران های روند بهبود ارزش افزوده اقتصادی در راستای آینده نگاری شرکتها، راهبرد، سال 25، شماره 86، 69-49.) 10. صادقی، احمد، سعیدی اقدم، مرهان، 1393، شناسایی و رتبهبندی عوامل موثر بر توسعه نیافتگی اقتصادایران نزد نخبگان با استفاده از روش تلفیقی تصمیم گیری آزمون و خطا و فرایند تحلیل شبکهای فازی، سیاستگذاری پیشرفت اقتصادی دانشگاه الزهرا(س)، سال دوم، شمارة 5.) 11. صالحي، قاسم، صحت، سعید، سلامي، سیدرضا، شناسايي و اولويتبندی اثرگذارترين عوامل و پیشرانهای رشد اقتصادی در ايران، مطالعات اقتصاد اسلامی، سال سیزدهم، شماره اول(پیاپي 25)، صص 366-339.) 12. طالبیان حامد، محمد مهدی مولایی، فریما قراری (1394). تحلیل ساختاری به روش میکمک فازی در آینده¬نگاری راهبردی ایران. فصل¬نامه آینده پژوهی ایران، شماره 1، دوره دوم، صص 104-75 13. علی بیگی، جواد، جلالیان، حمید، عزیزپور، فرهاد، مهدی زاده، حسین، تهیه نقشۀ پیشرانهای اصلی برای آینده پژوهی راهبردی، اثرات اجرای طرح سامانۀ گرمسیری بر توسعه دشتهای مهران و گدارخوش در راستای مدیریت برنامه ریزی، پژوهشهاي مديريت راهبردي، سال 24، شماره70، 1397، 167-145 14. محمودزاده، محمود، فتح آبادي، مهدي، 1395، عوامل پیشران بهره وري کل عوامل تولید در صنایع تولیدي ایران، تحقیقات مدلسازي اقتصادي شماره 26، صص 165-141) 15. مولایی محمد مهدی، حامد طالبان. آینده پژوهی مسائل ایران با روش تحلیل ساختاری. فصل¬نامه مجلس و راهبرد، تابستان 1395، سال بیست و سوم، شماره 86 16. http://www.ayandeban.ir/1397/05/iran-1397/ 17. Siyal Saeed, Siyal Abdul Waheed, Rasheed Muhammad Imran, Asif Mubeen, Ali Madad, Suleiman Amran Said; 2016; Critical Success Factors for Economic Development & Growth in Developing Countries: A Case Study of Pakistan; European Online Journal of Natural and Social Sciences; Vol 5, No 4 منابع بخش تحلیل محتوی: منابع 1. اسعدی، مرضیه، 1398، ا نقلاب صنعتی چهارم و اقتصاد دیجیتال: پیشرانهای رشد اقتصادی پایدار، مطالعات کاربردی در علوم مدیریت و توسعه، سال چهارم، شماره 3 (پیاپی17)) 2. اسماعیلی رزی، حسین و نصراصفهانی و علیرضا (1397). «بررسی سناریوهای آینده اقتصاد ایران و اثرات امنیتی آن: رویکرد عدم¬قطعیت بحرانی، فصلنامه آینده¬پژوهی مدیریت"، سال 29، شماره 113، ص 87- 124. 3. البرزي دعوتي، هادي، نصراللهي، اکبر، تحليل روندها و پيشرانهاي مؤثر بر خبر صداوسيما در 5 سال آينده، پژوهشهاي ارتباطي، سال بيست و پنجم، شماره 2(پیای94)، 1397، صص 127-103 4. الوندی محسن، محمد افتخارمنش. بررسی معیارهای انتخاب راه حل برنامه ریزی منابع سازمان ERP با استفاده از روش دلفی در ایران. کنفرانس سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان، وزارت علوم و تحقیقات و فناوری. 1387، دوره یک 5. امانپور، سعيد، صفاييپور، مسعود، ملکي، سعيد، عليزاده، هادی، شناخت و سنجش ارتباط ساختاری پیشرانهای تبیین کننده رهبری استراتژیک در مدیریت شهری(نمونه موردی: کلانشهر اصفهان)، مطالعات جغرافيايي مناطق خشک، دوره هفتم، شماره 28، 1396، 41-25 6. امرایی، بهروز و اشرفی¬پور، مصطفی (1395). «مروری بر توسعه اقتصادی و مهمترین عوامل موثر بر آن با استفاده از رویکرد داده¬های ترکیبی"، اولین همایش ملی مدیریت توسعه. 7. ايوبي پور، محمد، عيوضي، محمدرحيم،(1398)، تعيين پيشران هاي تمدن سازي نوين اسلامي با رويكرد تحليل تأثير متقاطع، مطالعات بنيادين تمدن نوين اسلامي، دوره 2، شماره 1، صص 400-387) 8. بنیاد توسعه فردا (1384)، روش¬های آینده نگاری تکنولوژی، تهران: گلبان 9. بهبودي داوود, محمدزاده پرويز, جبرائيلي سودا، 1388 بررسي رابطه مصرف انرژي و توليد ناخالص داخلي در کشورهاي در حال توسعه و توسعه يافته، مطالعات اقتصاد انرژي زمستان، دوره، 6، شماره 23، صص21- 1 10. پرهیزکار پیمان، توکلی غلامرضا، شفقت ابوطالب، شناسایی و تبیین پیشرانهای آینده منابع انسانی در صنایع دفاعی ج.ا.ایران با رویکرد آینده پژوهش، راهبرد دفاعی، سال 18، شماره 70، 1399، صص 97-70 11. پوراصغر سنگاچین، فرزام، اسمعیل اسدی، رمضان، 1396، جزوه کارگاه آموزشی (SDG) اصول، مبانی، اهداف و شاخصهای توسعه پایدار، سازمان برنامه و بودجه کشور، معاونت امور اقتصادی و هماهنگی برنامه و بودجه، امور برنامهریزی، آمایش سرزمین و محیط زیست 12. پیرداده بیرانوند، کبری، احمدوند، مصطفی، شرفی سرابی، وحید، پیشرانهای انسانی توسعه کارآفرینی در حوزه گردشگری (مورد مطالعه: روستای ایستگاه بیشه در شهرستان خرم آباد)، دوره 9، شماره 4، 1397، صص 578-564 13. تصدیقی، بهروز، (1382)، توسعه پایدار مبانی فلسفی و تحلیل آن از دیدگاه: اكولوژیستها و اكونومیستها، تهران، گزارش تحقیق دفتر بررسی های اقتصادی معاونت حقوقی و امور مجلس، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، 14. تقوایی، مسعود، حسینی خواه، حسین، برنامه ریزی توسعه صنعت گردشگری مبتنی بر روش آینده پژوهی و سناریونویسی (مطالعه موردی: شهر یاسوج)، مجله برنامه ریزی و توسعه گردشگری، سال ششم، شماره 23، 1396، صص 30-8 15. تقیلو علی اکبر،سلطانی ناصر، آفتاب احمد، 1395، پیشران های توسعه روستایی ایران، برنامه ریزی و آمایش فضا، دوره بیستم شماره 4، صص 28-1) 16. تواضعی فر، اسما، شیهکی تاش، مهیم، کشاورز، سهیلا، شناسایی پیشرا نهای مؤثر بر کارآفرینی دیجیتال در کس بوکارهای کوچک و متوسط با رویکرد فراترکیب، سیاست نامۀ علم و فناوری، دورۀ 9، شمارۀ 3، 1398، صص 72-61 17. جعفری صمیمی احمد، منتظری شورکچالی جلال، خزایی ایوب، 1395، بررسی تأثیر شیوه تأمین مالی دولت بر رشد اقتصادی ایران (با تاکید بر درآمدهای نفتی و مالیاتی دولت) 18. جعفری صمیمی، احمد و احمدپور، سیدمحی الدین،1390،بررسی رابطه شاخص عملکرد محیط زیست و رشد اقتصادی در کشورهای توسعه یافته،https://civilica.com/doc/707589) 19. (جعفری صمیمی احمد، اختیاری شهرام، 1387، تأثیر امنیت اقتصادی بر فرآیند رشد اقتصادی در کشورهای عضو کنفرانس اسلامی با تأکید بر ایران، فصلنامه اقتصادمالی دوره 2، شماره 3، تابستان 1387، صص 91-70 20. جهانشاهی امید مهدی قنبری، علی روحانی شناسایی عوامل کلیدی و پیشران های مؤثر بر آینده صنعت سینما در ایران، جامعه، فرهنگ و رسانه، سال هشتم، شماره سی و یکم، تابستان1398، صص 64-44 21. جيروند، عبد الله (1374) ، توسعه اقتصادي، انتشارات مولوي. 22. حافظنیا، محمدرضا(1395). «مقدمهای بر روش تحقیق در علوم انسانی"، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه¬ها (سمت)، تهران. 23. حافظی، حامد (1393). «بررسی نقش سیستم بانکی بر سرمایه¬گذاری بخش خصوصی در ایران"، فصلنامه روند، سال 21، شماره 68، ص 87-120. 24. حکیمی¬نیا، بهزاد و صادق¬زاده تبریزی، محبوبه (1391). «مبانی نظری توسعه و توسعه پایدار"، اصفهان: نشر کنکاش، چاپ اول. 25. حیدری، حسن و علی¬نژاد، رقیه (1393). «بررسی تاثیر متغیر نهادی حاکمیت قانون بر رشد اقتصادی در هشت کشور بزرگ اسلامی «، دانشنامه حقوق اقتصادی، دوره جدید، سال 21، شماره 5، بهار و تابستان. 26. حیدری، حسن؛ اصغری، رعنا و علی¬نژاد، رقیه (1394). «بررسی اثربخشی دولت بر نرخ تورم در کشورهای منتخب منطقه MENA»، فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی، سال پانزدهم، شماره 57، ص 165-192. 27. دادگر، یداله؛ نظری، روح¬اله و صیامی عراقی و ابراهیم (1392). «دولت و مالیات بهینه در اقتصاد بخش عمومی و کارکرد دولت و مالیات در اقتصاد ایران"، فصلنامه مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، سال دوم، شماره 5، ص 1-29. 28. دادگر، یدا. . . ،(1383) تاریخ تحولات اندیشه اقتصادی، قم، انتشارات دانشگاه مفید، 29. زراء نژاد، منصور، (1387)، توسعه اسلامی با رویکرد نیروی انسانی: مفهوم وروش، مجموعه مقالات همایش اقتصاد اسلامی وتوسعه، مشهد، ارسلان، 72-54 30. درینی، ولی محمد، نامدار جویمی، احسان، پیشرانها و پسرانهای توسعه تعامل در محیط سلامت برخط: رویکرد روانشناسی (مورد مطالعه: کاربران و پزشکان در جامعه سلامت بر خط از طریق گروههای تلگرامی)، روانشناسی سلامت، سال هقتم، شماره 4 (پیاپی 28)، 1397، صص 51-20 31. دهقان خاوري، سعید، میرجلیلی، سید حسین، مومنی، فرشاد، 1396، کاربرد نظریه اقتصاد ساختاري جدید در توسعه اقتصادي ایران در قالب چارچوب GIF جهت تعیین بخشهاي پیشران، نشریه سیاستگذاري اقتصادي، سال نهم، شماره هفدهم، بهار و تابستان) 32. ده ده زاده سیلابی، پروین، احمدی فرد، نرگس، تعیین پیشرانهای کلیدی مؤثّر بر توسعة گردشگری با رویکرد آینده پژوهی( مطالعه موردی: شهرستانهای استان مازندران)، جغرافیا و پایداری محیط، شماره 30، 1398، صص 89-73 33. ربانی، طاها (1391)، شناسایی عوامل کلیدی توسعه¬ی منطقه¬ای با رویکرد برنامه¬ریزی بر چایه سناریو: مطالعه¬موردی آذربایجان شرقی، برنامه¬ریزی و آزمایش فضا، دوره¬ی پانزدهم، شماره 1، صفحات 63-41. 34. رحمانی، اسرین، نجفی سیّد محمّدباقر، کریمی، محمّدشریف، 1397، مقدمه ای بر معیارهای انتخاب دانش های پیشران، مدیریت اطلاعات، دوره 34 شماره 2، صص 516-487) 35. رستمی، فرحناز، احسانی فر، تهمینه، پیشرانهای توسعه کارآفرینی گردشگری روستایی، نشريه كارآفرينی در كشاورزی، جلد پنجم، شماره دوم، 1397، صص 82-71 36. رضایان قیه باشی احد، مرزبان، احسان شناسایی پیشرانها، عدم قطعیتها و سناریوهای آینده محیط زیست ایران، سلامت و محيط زیست، دوره دوازدهم، شماره چهارم، 1398، 554-531 37. رفیع پور فرامرز(1388)، تکنیک های خاص تحقیق در علوم اجتماعی، جلد دوم کند و کاو ها و پنداشت ها، تهران: شرکت سهامی انتشار 38. رفیعی حسن، سعید مدنی قهفرخی، مروئه وامقی. 1387 . مشکلات اجتماعی در اولویت ایران. مجله جامعه شناسی ایران. دوره نهم، 1387 شماره 1 و2 ، صص 160-151 39. روحانی آرش، سعید آجرلو (1394)، آموزش نرم افزار MICMAC : قابل استفاده در پروژه های سناریونویسی و آینده پژوهی 40. رهسپار زهره، صالحی کیوان، عزتی میترا، ذوالفقارزاده محمدمهدی، شناسایی و تحلیل ساختاری تأثیر متقابل پیشرانهای تغییر در حوزة آموزش و پرورش، نوآوریهای آموزشی، سال هیجده، شماره شماره 70، 1398، صص 126-101 41. رهنما محمد رحیم، کیان شاکرمی و حامد عباسی. 1397. شناسایی و تحلیل پیشران¬های مؤثر بر توسعه منطقه ای استان البرز با رویکرد برنامه ریزی سناریو مبنا. مجله آمایش سرزمین. دوره دهم، شماره اول، بهار و تابستان 1397، صص 166-139 42. سپهردوست، حمید و برجیستان، عادل (1395). «بررسی اثرات غیرمستقیم فساد بر رشد اقتصادی با تاکید بر شاخص ادراک فساد"، فصلنامه اقتصاد مقداری، دوره 13، شماره 1، ص 1-29. 43. سرائی محمدحسین، علیزاده شورکی، یحیی، رضایی، محمدرضا، شناسایی پیشرا نهای کلیدی مؤثر در گردشگری پایدار و تدوین مطلوبترین سناریو(مورد پژوهی: شهر تاریخی میبد)، کاوشهای جغرافیایی مناطق بیابانی، سال هشتم، شماره اول، 1399،صص 131-113 44. سلمانی، بهزاد؛ بهبودی، داوود؛ اصغرپور، حسین و ممی¬پور ، سیاب (1391). «اثر بی¬ثباتی درآمدهای نفتی بر رشد اقتصادی ایران با تاکید بر حساب ذخیره ارزی"، پژوهشنامه اقتصاد کلان، سال هفتم، شماره 14. 45. سن، آمارتیا، (1382)، توسعه و آزادی، حسن فشارکی، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت خارجه 46. سن، آمارتیا، (1381)، توسعه بهمثابه آزادی، حسین راغفر، تهران، کویر، 47. شاه¬آبادی، ابوالفضل و بهاری، زهره (1393). «تاثیر ثبات سیاسی و آزادی اقتصادی کشورهای منتخب توسعه¬یافته و در¬حال-توسعه"، فصلنامه پژوهش¬های رشد و توسعه اقتصادی، سال چهارم، شماره شانزدهم، پاییز. 48. شاه¬آبادی، ابوالفضل و دهقانی احمدآباد، هانی (1389). «تاثیر عوامل نهادی بر رشد اقتصادی کشورهای عضو گروه D8"، فصلنامه اقتصاد و تجارت نوین، شماره¬های 21 و 22، تابستان و پاییز، ص 49-75. 49. شيروانی ناغانی، مسلم، بيات، روح الله، 1397، شناسایی و تحليل پيشران های روند بهبود ارزش افزوده اقتصادی در راستای آینده نگاری شرکتها، راهبرد، سال 25، شماره 86، 69-49.) 50. صادقی، احمد، سعیدی اقدم، مرهان، 1393، شناسایی و رتبهبندی عوامل موثر بر توسعه نیافتگی اقتصادایران نزد نخبگان با استفاده از روش تلفیقی تصمیم گیری آزمون و خطا و فرایند تحلیل شبکهای فازی، سیاستگذاری پیشرفت اقتصادی دانشگاه الزهرا(س)، سال دوم، شمارة 5.) 51. صالحي، قاسم، صحت، سعید، سلامي، سیدرضا، شناسايي و اولويتبندی اثرگذارترين عوامل و پیشرانهای رشد اقتصادی در ايران، مطالعات اقتصاد اسلامی، سال سیزدهم، شماره اول(پیاپي 25)، صص 366-339.) 52. صدیقی، الهام، سلمان ماهینی، عبدالرسول، میرکریمی، سیدحامد، دلیری، حسن، برایان فث، شناسایی و تحلیل پیشرانهای کلیدی آمایش منطقهای براساس آیندهپژوهی در شهرستان گرگان، آمایش سرزمین، دورة 11، شمارة دوم، 1391، صص 233-205 53. صفدری رنجبر، مصطفی، حسین، رحمان سرشت، منوچهر، منطقی، سیدسروش قاضی نوری، پیشرانهای کسب و ایجاد قابلیتهای فناورانه ساخت محصولات و سامانههای پیچیده در بنگاههای متأخر: مطالعه موردی شرکت توربوکمپرسور نفت(OTC)، مدیریت نوآوری، سال پنجم، شماره 3، 1395، صص -26-1 54. صمدی سعید ، ابوالفضل آبادی یحیی، معلمی نوشین، 1388، تحلیل تأثی شوکهای قیمتی نفت بر متغیرهای اقتصاد کلان در ایران، سیاستها و پژوهشها فصلنامه اقتصادی، 17، صص26-5 55. طالبیان حامد، محمد مهدی مولایی، فریما قراری (1394). تحلیل ساختاری به روش میکمک فازی در آینده¬نگاری راهبردی ایران. فصل¬نامه آینده پژوهی ایران، شماره 1، دوره دوم، صص 104-75 56. طاهری¬فرد، احسان و موسوی آزاد کسمایی، افسانه (1387). «اثربخشی سیاست پولی بر متغیرهای کلان اقتصادی در ایران"، مجله تحقیقات اقتصادی، دوره 43، شماره 83، تابستان، ص 137-161. 57. عباسیان، عزت¬اله؛ مرادپور اولادی، مهدی و مهرگان، نادر (1391). «تاثیر عدم¬اطمینان نرخ ارز واقعی بر رشد اقتصادی"، مجله تحقیقات اقتصادی، شماره 98، بهار، ص 153-169. 58. عباسی گوجانی، خادم الحسینی، احمد، مدیری احمد، صابری حمید، گندمکارامیر، تحلیل پیشرانهای تبیین کننده تاب آوری شهری در کلان شهر مشهد، جغرافیای اجتماعی شهری، دوره 6، شماره 1 (پیاپی 14) 1398، 109-122 59. عبداللهی کلورزي، مژگان، باقرسلیمی، سعید، صیداوي، علیرضا، تحلیل پیشرانهاي کلیدي توسعه صنعت طیور با استفاده از رویکرد آینده نگاري، نشریه پژوهشهاي علوم دامی ایران، شماره 4، 1399، صص 548-529 60. عزت پناه، بختيار، تبيين نيروهاي پيشران مؤثر بر آينده توسعه صنعت گردشگري در شهرهاي مرزي مطالعه موردي: شهر بانه ، فصلنامه گردشگري شهري، دورة 7، شمارة 1، 1399، صص 87-69 61. عزیزی ابوطالب، سیدیان هاشمی، سارا، 1395، بررسی عوامل مؤثر بر توسعه اجتماعی و اقتصادی در شهر اصفهان، علوم اجتماعی، سال دهم، شماره اول، پیاپی23، 50-27 62. علی اکبری، اسماعیل، پوراحمد، احمد، جلال آبادی، لیلا، شاسایی پیشراهای مؤثر بر وضعیت آینده گردشگری پایدار شهر کرمان با رویکرد آینده پژوهی، گردشگری و توسعه، سال 7، شماره 1، 1397، صص 156-178 63. علی اکبری، اسماعیل، تحلیل ساختاری پیشرانهای توسعه شهری دانش بنیان مطالعه موردی: کلانشهر تهران، پژوهش و برنامهریزی شهری، سال 11، شمارۀ 42، 1399، صص 21-10 64. علی بیگی، جواد، جلالیان، حمید، عزیزپور، فرهاد، مهدی زاده، حسین، تهیه نقشۀ پیشرانهای اصلی برای آینده پژوهی راهبردی، اثرات اجرای طرح سامانۀ گرمسیری بر توسعه دشتهای مهران و گدارخوش در راستای مدیریت برنامه ریزی، پژوهشهاي مديريت راهبردي، سال 24، شماره70، 1397، 167-145 65. عماد زاده، مصطفي، صمدي سعيد، حافظي بهار، ۱۳۸۴، بررسي عوامل (پولي و غيرپولي) مـوثر بـر تورم در ايران 1382-1338، پژوهشنامة علوم انساني و اجتماعي. شمارة .۱۹، صص ۳۳-۵۲ 66. فتحی محمدرضا و محمد حسن ملکی و حسین مقدم. (1397). آینده پژوهی سرمایه گذاری و تامین مالی در صنعت حمل و نقل ریلی ایران (بخش ماشین آلات و تجهیزات). فصل¬نامه آینده پژوهی مدیریت، شماره 113. سال بیست و نهم. صص 127-33 67. فلاح محمد رضا شناسایی پیشرانهای مؤثر در توسعة کسب و کارهای بسیار کوچک (میکرو) در بخش مشاغل خانگی روستایی، تحقیقات بازاریابی نوین، سال هشتم شماره س پیاپی 30، 1397 ، صص 140-119 68. قدیری معصوم، مجتبی، (1379)، سیری د رمفاهیم و ابعا د مختلف توسعه، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سایت 69. قره باغيان، مرتضي ،اقتصاد رشد و توسعه،جلد اول، نشر ني، 1370،صص٢٩٣-٢٩٩ 70. کارگر اصل زنوزی، قربانعلی، عزت پناه، بختیار، ولی زاده، رضا، شناسایی و تحلیلی بر پیشرانههای مؤثر در توسعه آینده صعنت گردشگری تجاری با رهیافت آینده پژوهی(نمونه موردی: شهر جلفا)، نگرشهای نو در جغرافیای انسانی، سال دوازدهم، شماره دوم، 1399، صص 170-153 71. کشاورز، سهیلا، تقوا، محمدرضا، کرد، حامد، شناسایی پیشرانهای موفقیت کارآفرینی دیجیتالی با رویکرد فراترکیب، مدیریت توسعه فناوری، دوره هفتم، شماره، 3، 1398، صص 172-149 72. کشاورز مرضیه، واکاوی تعیین کنندهها و پیشرانهای توسعه کارآفرینی روستایی در ایران با رویکرد فراتحلیل، مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزي ايران دوره 2-49، شماره 4، 1397، صص 778-765 73. كلمن ديويد، نيكسون فورد، اقتصاد شناسي توسعه نيافتگي، دكتر غلامرضا آزاد ( ارمكي )، موسسه فرهنگي انتشارات وثقي، چاپ اول، ١٣٧٨ 74. کمیجانی، اکبر (1392). «اقتصاد سیاسی رشد اقتصادی"، فصلنامه پژوهش¬ها و سیاست¬های اقتصادی، سال 21، شماره 65، ص 61-82. 75. گولت، دنیس، (1374)، توسعه آفریننده و مخرب ارزشها، غلامعلى فرجادى، برنامه و توسعه، دوره دوم، ش 10، 70-69 76. گل شناس، سهیلا، نصیری قرقانی، بابک، سعدی پور، اسماعیل، طراحی مدل آمیخته از عناصر پیشران سازمانهای توسعه محور مبتنی بر آموزش، تحقیقات مدیریت آموزشی، سال یازدهم، شماره اول (پیاپی41)، 1398، صص 126-101 77. لشکر بلوکی، مجتبی، 1399، چرا ایران عقب ماند؛ رمز توسعه نیافتگی ایران از زبان ده نظریه پرداز توسعه 78. لمکو، جانتان، (1367)،شناخت پیچیدگیهای توسعه سیاسی و اقتصادی د رکشورهای جهان سوم، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 28 79. مجنونی توتاخانه، علی، شناسایی و تحلیل پیشرانهای کلیدی مؤثر بر شکل گیری شهرهای خلّق میانه اندام با استفاده از آینده پژوهی (مطالعه موردی: شهر بناب)، هویت شهر، شماره چهل و سوم، سال چهاردهم، 1399، صص 88-75 80. مجیدزاده، رضا (1391) مفهوم پیشرفت در غرب و شرق، گزارش تحقیقاتی، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام. 81. محمدزاده، پرویز؛ متوسلی، محمود؛ بهشتی، محمدباقر و اکبری، اکرم (1397). بررسی تاثیر خلاقیت بر توسعه اقتصادی در ایران، فصلنامه پژوهش¬های اقتصادی ایران، سال 24، شماره 78، ص 61-91. 82. محمودزاده، محمود، فتح آبادي، مهدي، 1395، عوامل پیشران بهره وري کل عوامل تولید در صنایع تولیدي ایران، تحقیقات مدلسازي اقتصادي شماره 26، صص 165-141) 83. محنت فر، یوسف، حامد، سلیمانی، بابایی، سید بیژن، 1394، تاثیر ارزش افزوده بخش هاي مختلف اقتصادي بر رشد اقتصادي استان ها در برنامه چهارم توسعه (با تاکید بر بخش کشاورزي) با استفاده از داده هاي تابلویي، پژوهشنامهي اقتصاد کلان، سال دهم، شمارهي بیستم، 1394) 84. مرزبان، احسان، رضایان قیه باشی، احد، جهانشاهی، امید، شناسایی مؤلفههاي کلیدي و پیشرانهاي سرگرمی در بستر سیماي جمهوري اسلامی ایران، فصلنامه علمی رسانههاي دیداري و شنیداري، سال سیزدهم، شمارة4 (پیاپی 32)، 1398، صص 189-163 85. مولایی محمد مهدی، حامد طالبان. آینده پژوهی مسائل ایران با روش تحلیل ساختاری. فصل¬نامه مجلس و راهبرد، تابستان 1395، سال بیست و سوم، شماره 86 86. مهرگان، نادر و سپهبان قره¬بابا (1392). «اثرات کوتاه¬مدت و بلندمدت مخارج دولت و تورم بر سرمایه¬گذاری بخش خصوصی در ایران"، فصلنامه برنامه و بودجه، سال هجدهم، شماره 2، ص 3-22. 87. میر، جرالد ، (1378)، مباحث اساسی اقتصاد توسعه، آزاد ارمکی، تهران،نشرنی، چاپ اول 88. مینایی حسن، حاجیانی ابراهیم، دهقان حسین، جعفرزاده پور، فروزنده، تعیین پیشرانهای اصلی دفاعی ج.ا.ایران در سطوح منطقهای و بین المللی، آینده پژوهی دفاعی، سال اول، شماره 1، 1395، صص 26-7 89. نجارزاده نوش آبادى ابوالفضل، مهرانفر جهانبخش، طبرسى محبوبه، ، رشد در غيرمولد و مولد كارآفرينى نقش اقتصادى، برنامه و بودجه، شماره 3(17)، صص 130-115 90. نخعی آغمیونی، منیژه، نجارزاده رضا، 1382، واژگان کلیدی اقتصاد خرد و کلان، تهران، شرکت چاپ و نشر بارزگانی، چاپ اول 91. نراقی، یوسف، (1370)، توسعه و کشورهای توسعه نیافته، شرکت سهامی انتشار، 92. نیکونهاد، ایوب، اخوان کاظمی، مسعود، شناسایی و تحلیل پیشران هاي توسعه سیاسی در ایران بعد از انقلاب اسلامی؛ سناریویی مطللوب براي آینده، پژوهشهای سیاست اسلامی، سال ششم، شمارۀ چهاردهم ١٣٩٧، صص 40-11 93. ورجاوند، پرویز، (1368)، پیشرفت و توسعه بر بنیاد هویت فرهنگی، شرکت سهامی انتشار، 94. ویسی، فرزاد، صفیاری، رسول، منوچهری، سوران، پیشرانهای مؤثر بر توسعه پایدار گردشگری نواحی روستایی با تأکید بر آینده پژوهی(مورد مطالعه: بخش اورامان شهرستان سروآباد)، دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال هفتم، شماره چهاردهم، 1398، صص 72-47 95. هادیان، ابراهیم و تحویلی، علی (1393). «تاثیر نوسانات سیاست¬های مالی بر سرمایه¬گذاری بخش خصوصی در ایران"، مطالعات اقتصاد کاربردی ایران، سال سوم، شماره 12، زمستان، ص 91-110. 96. هانت، دايانا، نظريه هاي اقتصاد توسعه، مترجم آزاد، غلامرضا ، نشر ني،١٣٧٦ 97. پروین, س., شاكري , ع., & احمديان , ا. (1393). ارزيابي اثرات ترازنامه اي سياست هاي پولي در شبکه بانکي کشور بر متغيرهاي کليدي اقتصاد ايران (رهيافت تعادل عمومي پوياي تصادفي). پژوهشهاي اقتصادي ايران, 77-115. 98. درگاهی, ح. (1387). رونق نفتي و چالش هاي توسعه اقتصادي (با تاکيد بر ساختار تجارت و کاهش رقابت پذيري اقتصاد ايران). تحقيقات اقتصادي, 71-92. 99. درگاهی, ح., & نيك جو , ف. (1391). ساخت شاخص تنش مالي براي اقتصاد ايران و بررسي اثرات آن بر رشد اقتصادي. تحقيقات اقتصادي, 19-39. 100. درگاهی, ح., & قديري , ا. (1382). تجزيه و تحليل عوامل تعيين كننده رشد اقتصادي ايران (با مروري بر الگوهاي رشد درون زا). پژوهشنامه بازرگاني, 1-33. 101. ستاری فر, م. (1396, اسفند 20). نقطه شروع نجات بودجه . بازیابی از دنیای اقتصاد: https://donya-e-eqtesad.com34/3364460- 102. ستاری فر, م. (1398, آبان 19). رنگ و بوي قبيلهاي در بودجه. روزنامه شرق. 103. ستاری فر, م. (1399, مرداد 4). اقتصاد. بازیابی از جماران: https://www.jamaran.news/ -13/1458683- 104. ستاری فر1, م. (1399). بن مایه های توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی جلد اول چیستی ها و چارچوب هیا مفهمی و نظری در پیدایش بن مایه های توسعه یافتگی. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی. 105. ستاری فر3, م. (1399). بن مایه های توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی ، جلد سوم فرایندهای کامیابی و ناکامی ایرانیان در دستیابی به بن مایه های توسعه یافتگی. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی. 106. شاکری, ع., & سالاری, ت. ا. (1388). اثر مخارج تحقيق و توسعه بر اختراعات و رشد اقتصادي (تحليل مقايسهاي بين كشورهاي در حال توسعه و توسعهيافته). دانش و توسعه, 88-125. 107. شاکری, ع., مومني , ف., محمدي , ت., & عليزاده , س. (1395). جايگاه اعتماد عمومي شده در تابع توليد در بخش هاي اقتصادي ايران (مطالعه موردي: هشت بخش اقتصادي اقتصاد ايران). جغرافيا, 161-192. 108. طیب نیا, ع., & زاهدي خوزاني, ك. (1390). ارائه الگوي مناسب براي اجراي ماليات بر ارزش زمين در ايران . پژوهشنامه مالیات, 97-120. 109. طیب نیا, ع., & مردوخی, ژ. (1385). اثر حقوق مالكيت بر بهرهبرداري از منابع طبيعي: رويكرد نهادگرا در مورد منابع نفت خام ايران. تحقیقات اقتصادی, 1-28. 110. طیب نیا, علی; نیکونسبتی, علی. (1392). نهادها و رشد اقتصادی. برنامه ریزی و بودجه, 109-132. 111. فتحی, ی., شاکری , ع., یوسفی , م., & بهکیش , م. (1397). بررسی مزیت های نسبی و آمادگی صنایع کارخانه ای ایران برای شرایط رقابتی تجارت آزاد و الحاق به سازمان تجارت جهانی (WTO). اقتصاد و تجارت نوين, 107-142. 112. محمدی, ت., شاکری, ع., & کلانی, م. ا. (1396). تاثیر تکانه های مارک آپ بر تشدید تورم رکودی در اقتصاد ایران رهیافت DSGE. مدلسازی اقتصادی, 69-94. 113. محمدی, ت., شاکری, ع., کلانی, م. ا., & یدالله زاده, ن. (1398). اثر تکانههاي صادرات نفت و تعامل آن با قدرت انحصاري بر متغیرهاي کلان اقتصاد ایران: رهیافت DSGE. تحقیقات اقتصادی, 395-418. 114. مهدوی, ا. (1379). پيشنهاد يك مدل كلان رشد براي اقتصاد ايران. تحقيقات اقتصادي, 1-38. 115. مهدوی, ا. (1383). تحلیلی بر نقش سرمایه گذاری مستقیم خارجی بر رشد اقتصادی. تحقیقات اقتصادی, 181-208. 116. مهدوی, ا., & جوادی, ش. (1384). آزمون تجربي رابطه تجارت خارجي و رشد اقتصادي در ايران. پژوهشهای اقتصادی, 2-19. 117. مهدوی, ا., & عزیرمحمدلو, ح. (1392). سرمايه ي اجتماعي و تأثير آن بر رشد صنعتي از طريق بهبود نوآوري و فناوري. تحقیقات اقتصادی, 179-201. 118. مهدوی, ا., & عزیزمحمدلو, ح. (1398). عوامل مؤثر بر پايداري و فراگيري توسعه صنعتي در ايران ، رويكرد همگرايي و الگوي تصحيح خطاي برداري. پژوهشهای اقتصادی, 1-38. 119. مهدوی, ا., & ملك شاهيان, م. (1383). بررسي مزيت نسبي محصولات صادراتي صنعت پتروشيمي ايران. پژوهشهاي اقتصادي ايران, 91-113. 120. مهدوی, ا., & مهربانی, و. (1390). قانون کار و توسعه صنعتی در اقتصاد ایران. راهبرد, 233-246. 121. مهدوی, ا., & نادریان, م. (1389). بررسي رابطه عليت گرنجري بين سرمايه انساني و رشد اقتصادي درايران. پژوهشنامه اقتصادی, 287-309. 122. مهربانی, و., & طیب نیا, ع. (92). ساختار بازار داخلی و عملکرد صادراتی بنگاههای صنعتی ایران . پژوهشها و سیاستهای اقتصادی, 29-48. 123. مومنی, ف. (1397, آبان 28). مهم ترین مسئله ایران توسعه نیافتگی است/ عدم شفافیت در اقتصاد. بازیابی از خبرگزاری مهر: https://www.mehrnews.com/news/4370052 124. مومنی, ف. (1398, شهریور 4). اندیشه توسعه در کشور ما در غربت به سر میبرد . بازیابی از اتاق بازرگانی صنایع معادن و کشاورزی خراسان رضوی : https://www.mccima.com/?id=42149 125. مومنی, ف. (1399 A, اردیبهشت 19). فرشاد مومنی: مالیات بر سپرده و مالیات بر خانه های خالی را در دستور کار قرار دهید/ 360 هزار میلیارد تومان سود بانکی نزدیک به کل بودجه عمومی است / اولویت کشور کاهش فقر و نابرابری است. بازیابی از پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران: https://www.jamaran.news 126. مومنی, ف. (1399 B, شهریور 21). حقایق وحشتناک اقتصاد ایران از زبان فرشاد مومنی/ روحانی در یک سال باقی مانده چه کند؟ . Retrieved from پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران: https://www.jamaran.news 127. مومنی, ف. (1399 C, خرداد 29). فرشاد مومنی: اگر فرهنگ مسلّط غیر مولّد باشد آنگاه کشور انحطاط تجربه خواهد کرد. Retrieved from پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران: https://www.jamaran.news 128. مومنی, ف. (1399 D, تیر 28). فرشاد مومنی: در بستر نهادی ضد تولید و کج کارکرد و پرفساد، قرارداد خارجی به زیان ما تمام خواهد شد/ استفاده از تضاد ابرقدرت ها توهم است . Retrieved from پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران: https://www.jamaran.news 129. نورث، داگلاس، 1379، ساختار و دگرگونی در تاریخ اقتصادی، نشر نی، تهران 130. Adler M and Ziglio E, (1996) Gazing into the oracle: The Delphi Method and Its Application to Social Policy and Public Health, London: Jessica Kingsley.Publishers 131. Aghion P., Bergeaud A., Boppart T., and Bunel S., (2018) «Firm Dynamics and Growth Measurement in France,” Journal of the European Economic Association 16, no. 4: 933–956, figure 6 132. Baker, Keith Michael (Summer 2004)"On Condorcet's 'Sketch'". Daedalus 133 (3): 56–64. 133. Boeke, J.H. (1953), Economics and Economic Policy of Dual Societies, P. 3. 134. Coase, Ronald H (1937) «The nature of the firm." Economica 4(6): 386-405. 135. Conceição Pedro, Bandura Romina, (2009), Measuring Subjective Wellbeing: A Summary Review of the Literature, (UNDP): pages. 1-23 136. Dinh, Hinh T., Thomas G. Rawski, Ali Zafar, Lihong Wang and Eleonora Mavroeidi, with contributions from Xin Tong and Pengfei Li (2012), Tales from the development frontier: how China and other countries harness light manufacturing to create jobs and prosperity, Washington, DC: World Bank 137. Dinh, Hinh T., Vincent Palmade, Vandana Chandra, and Frances Cossar. 2012. Light Manufacturing in Africa: Targeted Policies to Enhance Private Investment and Create Jobs, Washington, DC: World Bank 138. Ferraro, G. (1998). The Cultural Dimension of International Business. 3rd Edition. New Jersey: Prentice Hall. 139. Gasper Des (2002), Is Sen’s Capability Approach an Adequate Basis for Considering Human Development, working paper series No. 360, istitute of social studies: www. iss. nl/research/workingpapers 140. Gordon, T.J. (1994). “Cross-Impact Method”, AC/UNU Millennium Project, Futures Research Methodology 141. Gough Ian, McGregor J. Allister and Camfield Laura,(2006), «Wellbeing in developing coutries: conceptual foundation of the WeD programme” WeD working paper 19: www. welldev. org. uk 142. Granovetter, Mark (1985) «Economic action and social structure: The problem of embeddedness." American Journal of Sociology 91(3): 481-510. 143. Gunnar Myrdal, Against the Stream: Critical Essays on Economics (New York: Pantheon Books, 1973). 144. Gustav Ranis; Frances Stewart; Emma Samman (2006), Human Development: Beyond the Human Development Index, Journal of Human Development, Vol. 7, No. (3): pages. 323-357 145. Gatewood, R.D. and Gatewood. E.I. (1983) “The use of export data in human resource planning: guidline from strategic forecasting”. Human Resource planning, 5(1) 146. History of the Idea of Progress (1980) p. 48-49. 147. Hsieh Chang-Tai and Klenow Peter J., (2014), «The Life Cycle of Plants in India and Mexico,” Quarterly Journal of Economics 129, no. 3: 1035–1084, figure IV. 148. John Andrew Bernstein, «Adam Ferguson and the Idea of Progress," Studies in Burke and His Time 1978 19(2): 99-118. 149. Mladen, M. (2015). Economic growth and development. Journal of Process Management – New Technologies, International, 3(1), pp: 55-62. 150. Myrdal, G. (1930), Vetenskap och Politik i Nationalekonomien, English translation: The Political Element in the Development of Economic Theory, London: Routledge and Kegan Paul, 1953. 151. Myint, H. Economic Theory and the Underdeveloped Countries, 1971, and the Economics of the Developing Countries, 5/6, 1980. 152. Stiglitz, Joseph (2002). Globalization and its Discontents. W. W. Norton & Company. 153. Philippe Aghion, Antonin Céline, Bunel Simon (2021), «The Power of Creative Destruction_ Economic Upheaval and the Wealth of Nations,” Harvard University Press. 154. Robeyns Ingrid, (2005), Capability Approach: a theoretical survey, Journal of Human Development, Vol. 6, No. 1
دوفصلنامه علمي «پژوهش سیاست نظری»
شماره سی و ششم، پاییز و زمستان 1403: 292- 259
تاريخ دريافت: 21/05/1403
تاريخ پذيرش: 01/12/1403
نوع مقاله: پژوهشی
شناسایی و اولویتبندی پیشرانهای توسعه اقتصادی در ایران
سید محمدموسی مطلبی1
غلامرضا اسکندریان2
علی رنجبرکی3
چکیده
تعیین پیشرانهای توسعۀ اقتصادی کشور و اولویتبندی آنها، یکی از الزامات اولیه سیاستگذاری و برنامهریزی توسعۀ اقتصادی است. هدف اصلی این مطالعه، شناسایی اصلیترین پیشرانهای توسعۀ اقتصادی کشور است. در این مطالعه، روش تحلیل محتوی و روش تحلیل ساختاری پیشرانهای توسعه اقتصادی کشور، شناسایی و اولویتبندی شده است. بدین منظور در گام نخست، چهل عامل توسعه اقتصادی با روش تحلیل محتوی شناخته شد و سپس نظرهای تخصصی نوزده نفر از کارشناسان برجستۀ توسعۀ اقتصادی کشور کسب شده است. برای تجزیه و تحلیل دادههای جمعآوریشده از ماتریس اثرات متقابل و نرمافزار میکمک استفاده شده است. نتیجه پژوهش نشان میدهد که شش پیشران اصلی توسعه اقتصادی کشور عبارت است از: بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات، اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت، اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی)، اصلاح کیفیت نظام قضایی، اصلاح ساختار اقتصادی و حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی. بررسی تأثیرات مستقیم پیشرانها نشان میدهد که پیشران نظام تصمیمگیری و تصمیمسازی، تأثیرگذارترین پیشران توسعه اقتصادی کشور است که به طور مستقیم بر اصلاح نظام بروکراسی مؤثر است. بررسی تأثیرات غیر مستقیم نیز نشان میدهد که پیشران نظام تصمیمگیری و تصمیمسازی به عنوان یک پیشران توسعه اقتصادی، بر دو پیشران حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی و پیشران اصلاح ساختار اقتصاد، تأثیرگذار است.
واژههای کلیدی: توسعه اقتصادی، رشد اقتصادی، عوامل مؤثر بر رشد، عوامل مؤثر بر توسعه و پیشرانهای توسعه.
مقدمه
اجرای چندین برنامه جامع توسعۀ اقتصادی در کشور در طول چند دهه اخیر و تداوم مسائل و مشکلات مختلف اقتصادی کشور بیانگر این واقعیت است که توجه کمی به پیشرانها و مسائل کلیدی پیش روی توسعه اقتصادی کشور شده است. دستیابی به توسعۀ اقتصادی نیازمند توجه و کاربست تمامی منابع و داراییهای یک کشور است. با توجه به گستردگی و تنوع داراییها و منابع اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی هر جامعه، در برنامهریزی و سیاستگذاری توسعۀ اقتصادی تلاش میشود تا تمرکز بیشتر بر پیشرانها و موانع کلیدیتر و مؤثرتر قرار گیرد.
در نظریههای مختلف، برخی از عوامل به عنوان مهمترین پیشرانهای رشد مطرح شده است. نیروی کار و مهارت نیروی کار به عنوان یکی از عوامل مهم در رشد اقتصادی در نظریههای اسمیت، ریکاردو، شومپیتر، سولو و... آمده است. سرمایه فیزیکی و سرمایه مالی در آثار اکثر دانشمندان از جمله اسمیت، ریکاردو، سولو و مید مورد تأکید قرار گرفته است. خلاقیت و نوآوری، پژوهش و توسعه مورد توجه اندیشمندانی مانند شومپیتر و کینز قرار گرفته است. دادلی، نقش دولت را مورد توجه قرار داده است. کینز و روستو، نقش فناوری را مهم ارزیابی نمودهاند (دژپسند، 1384: 17).
شناسایی پیشرانها سبب خواهد شد تا زمینه تخصیص بهینه و کارای منابع و امکانات جامعه تأمین شود و با کمترین تلاش و هزینه، بیشترین منافع کسب شود. تعیین پیشرانهای اقتصادی، گام نخست برای این فرایند شمرده میشود. منظور از پیشران در این مقاله، عوامل، زمینهها و شرایطی است که میتواند بر توسعۀ اقتصادی، اثر مهمی گذاشته، سایر عوامل را نیز در مسیر اثرگذاری یاری دهد. بنابراین پیشران توسعه، جلودار عواملی است که میتواند توسعۀ اقتصادی را در کشور محقق سازد.
با توجه به ضرورت اجرای برنامه هفتم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و ارائه اصلاحات مورد نیاز در طول اجرا، توجه به پیشرانهای توسعۀ اقتصادی کشور میتواند زمینهساز اجرای مؤثر برنامه و تمرکز اجرا و احیاناً پیشنهادهای اصلاحی بر عوامل کمتر مؤثر بر توسعه اقتصادی کشور شود. بدین منظور در این مطالعه، شناسایی عواملی که میتوانند توسعۀ اقتصادی کشور را شتاب بخشند و سایر عوامل توسعه را نیز به خود همراه کند، مورد هدف قرار گرفته است.
سیال4 و همکاران (2016) در پژوهش خود به بررسی نقش «سرمایهگذاری مستقیم خارجی»، «تولید ناخالص داخلی» و «توسعه منابع انسانی» بر رشد و توسعه اقتصادی پرداخته و نتیجه گرفتهاند که متغیرهای یادشده بر رشد و توسعۀ اقتصادی پاکستان تأثیرگذار است. سرمایهگذاری مستقیم خارجی به عنوان مؤثرترین متغیر، پل ارتباطی میان بازارهای جهانی و محلی است و از طریق انتقال فناوری و ایجاد فرصتهای شغلی باعث افزایش قابلیتهای کشور میزبان میشود.
صالحی و همکاران (1399) در مطالعهای به بررسی و معرفی تأثیرگذارترین پیشرانهای مؤثر بر رشد اقتصادی ایران با روش پرسشنامه و دلفی و با نرمافزار میکمک پرداخته است. در این پژوهش سیاستها و رویکردهای بهینه دولت، افزایش شفافیت، الگوبرداری از کشورهای پیشرفته و بومیسازی، ثبات قوانین و سهولت آن و افزایش جهانی شدن اقتصاد، بهعنوان اثرگذارترین پیشرانها برای رسیدن به رشد اقتصادی مطلوب تعیین شده است.
شيروانی و بيات (1397) به شناسایی و تحلیل پیشرانهای درونسازمانی که موجب روند صعودی ارزش افزودۀ اقتصادی در شرکتهای بورسی میشوند، پرداخته است. او با روش کیفی و با کمک آرای خبرگان، پیشرانها را شناسایی و طبق الگوی راهبردی زنجیره ارزش پورتر دستهبندی کرده و سپس با روش کمّی و با نرمافزار معادلات ساختاری، رابطه پیشرانهای شناساییشده با روند رشد ارزش افزوده و روابط چندگانه میان پیشرانها را بررسی کرده است. یافتههای پژوهش روی 24 شرکت در دوره زمانی 1390 تا 1394 نشان میدهد که پنج مورد از پیشرانها (توان شرکت در عملیات، امور اداری و اجرایی، ترفیع و بازاریابی، تحقیق و توسعه و فناوری اطلاعات) بر اساس زیرشاخههای شناساییشده برای آنها، رابطه مثبت معناداری با روند رشد ارزش افزوده دارد.
خاوری و همکاران (1396) در مطالعهای تلاش داشتند تا مسیر طیشده کشورهاي موفق در همگرایی با کشورهاي توسعهیافته را بازسازي و براي دیگر کشورهاي در حال توسعه، پیشنهادهای کاربردي و قابل حصول ارائه کنند. نتایج نشان میدهد که ساختار اقتصادی ایران با ساختار بهینه کشورهاي موفق، فاصله دارد. همچنین با توجه به سطح فناوری و مزیتهاي ایران، چهارده گروه به عنوان بخشهاي پیشران اولویت اول و یازده گروه کالاي سهرقمی به عنوان سطح فناری بالا برای مشارکت سرمایهگذاري خارجی تعیین شد.
محمودزاده و فتحآبادي (1395) با هدف شناسایی عوامل پیشران بهرهوري کل عوامل تولید در صنایع تولیدي ایران، مطالعهای را انجام دادهاند. آنها ابتدا بهرهوري کل عوامل تولید 21 صنعت تولیدي را به چهار عامل پیشرفت تکنولوژیکی، کارایی فنی، کارایی تخصیصی و اثرات مقیاس بر مبناي روش حسابداري رشد جدید، تجزیه کردهاند. یافتهها نشان میدهد که کشش نهاده تولیدي نیروي کار و سرمایه به ترتیب 57/0 و 13/0 است و بازدهی نسبت به مقیاس، کمتر از واحد است. محاسبات گویاي آن است که فقط هشت صنعت، رشد بهرهوري را تجربه کردهاند. در این میان، برخی بیشترین رشد بهرهوري را داشته و برخی بیشترین پیشرفت فنی را تجربه کردهاند. کمترین رشد متعلق به صنعت پوشاك با نرخ رشد متوسط هفت درصد بوده است.
صادقی و سعیدی اقدم (1393)، مقالهای را با هدف شناسایی و رتبهبندي عوامل مؤثر بر توسعهنيافتگي اقتصاد تدوین کرده است. روش این پژوهش با توجه به ماهيت پژوهش، توصيفي و از نوع پیمایشی است. جامعه آماري، خبرگان فعال در حوزۀ اقتصاد است. در این مطالعه، نخست با بهكارگيري نظر خبرگان و كارشناسان و با استفاده از تكنيك دلفي، بیست مؤلفه مؤثر بر توسعهنیافتگی اقتصاد ايران شناسايي و در پنج گروه دستهبندي شده است. اين عوامل در نهايت با استفاده از روشهاي آماري و تكنيكهاي تصمیمگيري چندمعياره فازي رتبهبندي شدهاند. نتايج نشان ميدهد که از ميان عوامل مؤثر عوامل مديريتي، بيشترين تأثير را توسعهنيافتگي دارد و شاخصهاي عوامل فرهنگي، عوامل سياسي، عوامل اجتماعی و عوامل مالي در اولويتهاي بعدي قرار دارند.
جدول 1- خلاصة پیشینه موضوع با تأکید بر روششناسی
ردیف | پژوهشگر | عنوان | هدف | روش و تکنیک | دستاورد |
1 | رهنما و همکاران 1397 | شناسایی و تحلیل پیشرانهای مؤثر بر توسعة منطقهای استان البرز با رویکرد سناریو مبنا | - شناسایی پیشرانهای مهم و تأثیرگذار بر توسعه استان البرز در افق 1410 - تبیین و ارزیابی سناریوهای مختلف توسعة استان البرز بر اساس قابلیتهای این استان و تأثیرگذاری متغیرهای کلان بر آنها در افق 1410 - ارائه سناریوهای محتمل و مطلوب برای توسعه منطقهای آینده استان البرز برای افق 1410 | - روش دلفی - تحلیل ساختاری -سناریونگاری - برگزاری کارگاه | - بررسیتأثیرگذاری و تأثیرپذیری پیشرانها - اولویتبندی بر اساس میزان خالص تأثیرگذاری - ارائه سناریوهای ارجح |
2 | تقیلو و همکاران 1395 | پیشرانهای توسعه روستاهای ایران | مطرح کردن پیشرانهای تأثیرگذار در توسعه روستاها | - روش دلفی - مدل تحلیل سلسلهمراتبی | - شناسایی پنج عامل اصلی در توسعه روستایی - تحلیل تأثیر متقابل پیشرانها |
3 | مولایی و طالبیان 1395 | آیندهپژوهی مسائل ایران با روش تحلیل ساختاری | شناسایی روندها، چالشها و متغیرهای احتمالی پیشرو با ساماندهی و جمعبندی نظرهای شهروندان و خبرگان و انعکاس آیندههای ممکن، محتمل و مطلوب | - روش دلفی - روش تحلیل ساختاری | تحلیل تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم پیشرانها بر اساس میزان تأثیرپذیری و تأثیرگذاری |
4 | اسعدی1398 | انقلاب صنعتی چهارم و اقتصاد دیجیتال: پیشرانهای رشد اقتصادی پایدار | شناسایی پیشرانهای رشد اقتصادی پایدار با تأکید بر انقلاب صنعتی چهارم و اقتصاد دیجیتال | - اسنادی - توصیفی و تحلیلی - آمار توصیفی | ویژگیهای انقلاب چهارم یا دیجیتالی را توضیح داده است. |
5 | علی اکبری1399 | تحلیل ساختاری پیشرانهای توسعه شهری دانشبنیان (مطالعه موردی: کلانشهر تهران) | شناسایی پیشرانهای توسعه شهری دانشبنیان کلانشهر تهران | - اسنادی- پیمایشی - روش تحلیل اثرات متقابل ساختاری در نرمافزار MICMAC دلفی | - روابط پیشرانهای کلیدی بسیار زیاد است و تأثیرگذاری و تأثیرپذیری زیادی دارند. - از مجموع پنجاه نیروی پیشبرنده توسعه، پانزده پیشران کلیدی شامل طبقه خلاق، رفاه اقتصادی، رهبری مؤثر، تحقیق و توسعه، تنوع شهری و اختلاط فرهنگی، رشد هوشمند، زیرساخت اقتصاد کلان، حکومت و برنامهریزی، حکمروایی خوب، عدالت اجتماعی، اثربخشی دولت، نظام مالیاتی عادلانه، پایداری محیطی، شرکتهای چندملیتی و دولت الکترونیک شناسایی شده است. |
6 | عزتپناه1399 | تبیین نیروهای پیشران مؤثر بر آینده توسعه صنعت گردشگری در شهرهای مرزی (مطالعه موردی: شهر بانه)
| شناسایی نیروهای پیشران مؤثر بر آینده توسعه صنعت گردشگری در شهرهای مرزی | - اسنادی- پیمایشی - روش تحلیل ساختاری و نرمافزار Mic Mac دلفی | - هفت پیشران بخش گردشگری در پنج بعد سیاسی، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، زیستمحیطی و کالبدی، شناسایی و دسته بندی شده است. |
در پژوهشهایی که در این گزارش بررسی شد، محققان بیشتر با رویکرد آیندهپژوهی به دنبال شناسایی پیشرانها و ارائه راهکار برای برنامهریزی هستند. در تمامی پژوهشها از روش دلفی استفاده شده است، در برخی تنها برای شناسایی متغیرها و در برخی، هم برای شناسایی و هم برای اولویتبندی متغیرها. تفاوت این پژوهش با مطالعات انجامشده هم در گردآوری عوامل است که در دو مرحله نخست از روش تحلیل محتوی و سپس جلسات کارشناسی تهیه شده، سپس با نظر نخبگان وزندهی و اولویت دستهبندی شده و در پایان در ماتریس ساختاری قرار گرفته و اثرات مستقیم و غیر مستقیم به دست آمده و در پایان، عناصر پیشران به دست آمده است.
مبانی نظری
دیدگاههای رشدبنیان
نظريههاي مدرن رشد اقتصادي با مقالة سولو (1956) با عنوان «مقالهاي دربارة نظرية رشد اقتصادي» شروع شد و از نظر روش رشد اقتصادی، زمانی موضوعیت یافت که مدلهایی برای نگریستن به اقتصاد به صورت یک کل مانند اقتصاد یک کشور ارائه شد. در اوایل قرن بیستم، متغیرهایی مانند سرمایهگذاری و انباشت، عامل اصلی رشد به شمار میآمد. سپس در برداشت شومپیتری، الگوی رشد مبتنی بر کارآفرینی یا مدیریت خلاق ریسکپذیر، موضوعیت یافت. پس از جنگ جهانی دوم، ارائه نظریههای رشد اقتصادی برای کشورهای جهان سوم شروع شد. با وجود این، نسل اول نظریههای توسعه، آن را بهمثابه دستیابی به رشد اقتصادی تعریف میکردند. طبق این نظریهها، برای رهایی از دور باطل فقر ناشی از پسانداز داخلی اندک، سرمایهگذاری بزرگمقیاس از طریق کمک خارجی یا تجهیز دولت باید تأمین میشد. در این دیدگاهها، اثر رخنه به پایین نیز به رفع فقر کمک میکرد. بعد از آن، نظریههای مکتب نوسازی است که ابعاد اجتماعیای مانند رابطۀ ساخت اجتماعی و رشد اقتصادی را مطرح کرد. در این دیدگاه، کشورهای توسعهنیافته باید متغیرهای الگویی توسعهیافتگی را اختیار کنند. پنج گام تاریخی روستو از مهمترین دیدگاهها برای رشد کشورهای توسعۀ جهان سوم است که عبارتند از: گذار از جامعه سنتی، گذار از شرایط قبل از خیز، گذار از مرحله خیز اقتصادی، مرحله بلوغ و مرحلۀ مصرف انبوه. مرحله ششمی نیز با عنوان فراسوی مصرف نیز پیشبینی شده است (ر.ک: Solow, 1956).
دیدگاههای جامعهبنیان و برابریمحور
گونار میردال، دو اثر متفاوت انتشار و بازدارندگی را در ساختار دوگانه مطرح کرد. از نظر او، دولت میتواند باعث رفع دوگانگی و ایجاد ارتباط میان مناطق یا بخشهای توسعهنیافته و مناطق یا بخشهای توسعهیافته باشد. سطح پایین توسعه اقتصادی موجب سطح پایین تحرك اجتماعی، ارتباطات و آموزش همگانی است و سیاستهای منجر به برابری فرصتها، اهمیت زیادی دارد. از دید او، تودههای فقیر به تغییرات بنیادین در شرایطی که تحت آن زندگی و کار میکنند، نیاز دارند. همچنین کشورهای فقیر، نقصان جدي در قانونگذاری و اجراي قوانین دارند (ر.ک: Myrdal, 1973).
بوئکی معتقد است که هر جامعه از نظر اقتصادی دارای سه خصوصیت است: روحیه اجتماعی، سازمانبندی اجتماعی و روشهای حاکم بر آن که با یکدیگر رابطه متقابل دارند. وی آن را سیستم اجتماعی نامیده است. جامعه دوگانه از نظر او، جوامع دارای دو سیستم اجتماعی سنتی است که روابط تولید در آنها به صورت ماقبل سرمایهداری است و سیستم اجتماعی سرمایهداری که نمود روابط نوین تولیدی است (Boeke, 1953: 3).
با وجود این در دهه 1970، انتظارات از رویکرد رشدمحور توسعه برای فقرزدایی محقق نشد و منافع رشد میان نیازهای موردنظر توزیع نشد. از اینروی رویکرد مردممحور به عنوان رویکردی چندوجهی و با مبتنی بر عوامل اجتماعی، سیاسی و روانی در کنار رشد در قلب نظریهپردازی توسعه قرار گرفت.
در ادامه، آمارتیا سن، تلاشهای زیادی در بسط، مفهومسازی و بهكارگیری رویكرد «قابلیت انسانی» در تحلیلهای اقتصادی انجام داد. در این نوع نگاه، فقر هرگز بهمثابه كمبود درآمد نیست و توسعۀ اقتصادی صرفاً با رشد درآمدها و درآمد سرانه اندازهگیری نمیشود. در این دیدگاه، اساس حركت توسعه، رشد قابلیتهای انسانی است كه هم ابزار و هم هدف توسعهاند و تنها در بسترهای آزاد اقتصادی و اجتماعی تحقق مییابند.
دیدگاههای ساختارگرا
الگوی ساختارگرا ابتدا با علل توسعهنیافتگی در كشورهای آمریكای لاتین بسط داده شد. فروپاشی نظام تجارت بینالملل و در پی آن، كمبود شدید ارزی و واردات تولیدات كارخانهای، نظریۀ مزیت نسبی و آموزۀ اقتصاد بازار آزاد را دشوار ساخت (هانت، ١٣٧٦: ٥٢). پل باران (1358)، هند را کشوری میدانست که روشهای تولیدی، صنعتی و سازمان تجاری آن با سایر بخشهای جهان قابل قیاس بود. ولی بریتانیا پس از غلبه بر هند، سیاست صنعت زدایی را در این کشور آغاز كرد. امانوئل والرشتاین (1982)، مکتب نظام جهانی را مطرح کرد که نظامی مرکب از سه قطب «مرکز»، «نیمهپیرامونی» و «پیرامون» را پیشنهاد کرد.
دیدگاه پساتوسعه
در چند دهه اخير، جهتدهي سياسي و اقتصادي به توسعه، همراه با رويکرد نخبهگرايانه آن، باعث شکلگيري گفتمان پساتوسعه شده است. طرفداران این رویکرد به دنبال توسعه درونزا، محلی و متکثر هستند که پیوند میان توسعه، سرمایه و علم را تخریب میکند. بسط دامنۀ انتخاب انسانها و فرآیند رو به گسترش آن، همان هدف نهایی توسعه است و انسانهایی كه قابلیتهای فردی و شرایط محیطی برای آنها فراهم است، پیامآور توسعهاند.
توسعه پایدار از دهه 1980 در ادبیات توسعه مطرح شده و کمیسیون جهانی توسعه و محیطزیست سازمان ملل متحد (WCED)، توسعۀ پایدار را بهمثابه توسعهای که بدون ایجاد مخاطره برای توانایی نسلهای آینده در تأمین نیازهای خود، نیازهای کنونی را تأمین میکند، تعریف کردهاند. توسعۀ پایدار از سه شاخۀ اقتصادی، اجتماعی و محیطزیست برخوردار بوده، تأمین نیازهای اساسی انسانی و رشد سازگار با محیطزیست در کنار توزیع بهتر منابع برای افراد از مهمترین فرایندهای آن تعریف میشود. از منظر اهداف، نوع دوستانه پایداری به معنای جریان مستمر ایجاد فرصت منفعت برای افراد به گونهای خودکفا و با کاهش تدریجی اتکا به سازمانها یا برنامههای محرک معنا مییابد.
اجماع واشنگتنی
صندوق بینالمللی پول (IMF) و بانک بینالمللی بازسازی و توسعه (سپس بانک جهانی)، اختلالات قیمتی را موجب ارسال علائم نادرست ارزش نسبی کالاها و خدمات مختلف برای هر دوی تولیدکنندگان و مصرفکنندگان داخلی دانستند. از اینرو این اختلالات معطوف به حمایت از صنعت داخلی را بهمثابه منبع اصلی پسرفت و بیثباتی اقتصادی در نظر گرفتند. بنابراین شعار «قیمتها را درست کنید»، محور اصلی برنامة آنها و «شوکدرمانی» اقتصادی، نسخه اصلی آنها شد.
نهادگرایی
پایه اصلی رویکرد نهادگرایی، اصلاح انگیزههاست. البته این دیدگاه، زیرشاخههای متفاوتی را از نظریههای نزدیک به تفکر مارکسیستی (مکتب انتظام) تا نظریههای نزدیک به رویکرد نئوکلاسیک را شامل میشود. هایامی، حمایت از حقوق مالکیت به عنوان یک کالای عمومی در رویکرد نوآوری القایی نهادی را ارائه کرد (هایامی، 1380: 49). هزینۀ مبادله مفهومی کلیدی ارتقای عملکرد اقتصادی در کنار حقوق مالکیت را نیز کوز و نورث مطرح کردند. رویکرد مکتب تنظیم میشل آگلیتا، تغییر تاریخی اقتصاد سیاسی را از طریق دو مفهوم محوری رژیم انباشت و شیوههای تنظیم به بحث میگذارد. رژیم انباشت به تحلیل روش سازماندهی و گسترش سرمایه به وسیله تولید، گردش، مصرف و توزیع اختصاص دارد و شیوههای تنظیم، مجموعه قوانین، هنجارها، پارادایمهای سیاستی و حکمرانی و دیگر اقدامات معطوف به ایجاد بافت عملیات رژیم تنظیم است که شکل پول، رقابت، دستمزد، دولت و رژیم بینالمللی را در برمیگیرد.
عجم اوغلو و رابینسون بر اساس تمایز میان دو گونه نهادهای فراگیر و نهادهای محرومساز (نبود نظم و قانون، حقوق مالکیت ناامن، محدودیت ورود، مقررات بازدارنده، کارکرد بازارها، و ایجاد عرصه فعالیت نامساعد)، به توضیح تجربۀ توسعه در کشورهایی مانند چین و مکزیک میپردازند. الینور اوستروم بر منابع مشاع و حکمرانی آنها تمرکز دارد. نسل جدید نظریههای نهادگرایی مانند هرناند دو سوتو و نورث بر دسترسی به حقوق مالکیت و کنترل زورگویی، تأکید زیادی دارند.
سرمایه اجتماعی و توسعه
از نظر جيمز کلمن (1377)، سرمايه اجتماعي، چيزهاي گوناگوني است که دو ويژگي مشترک دارند؛ همه آنها جنبهاي از يک ساخت اجتماعي هستند و کنشهاي افرادي را که درون آن ساختار قرار دارند، تسهيل میکنند. سرمایه اجتماعی با تسهیل ایجاد دانش جدید یعنی تقویت سرمایه انسانی و انتقال دانش و اطلاعات بهویژه ضمنی در میان اعضا، به رشد اقتصادی کمک میکند. هرچه میزان مبادله میان گروههای اجتماعی، بیشتر و انطباقپذیرتر باشد، احتمال گسترش فعالیتهای مولد در جامعه و افزایش بنیه تولیدی آن، بیشتر خواهد بود. بنابراین موانع اجتماعی ارتباط میان گروهها، به افزایش هزینه مبادله دانش انجامیده، از توانایی جامعه برای ایستادگی در برابر شوکها میکاهد.
اقتصاد رفتاری و توسعه
اقتصاد رفتاری به دنبال افزایش قدرت تبیینی علم اقتصاد از طریق افزایش ضریب واقعنمایی آن بر پایه بنیانهای روانشناسی است. اقتصاد رفتاری، طراحی سیاست توسعه را در سه گام متأثر میسازد. نخست، شیوۀ عارضهیابی مسائل توسعه را تغییر میدهد. دوم، شیوۀ طراحی راهکارهای مسائل را تغییر میدهد و سوم، شیوه تعریف از قلمروی مشکل را دگرگون میسازد (ر.ک:Mullainathan and Thaler, 2001).
چارچوب مفهومی
بر اساس مبانی نظری، دیدگاههای مختلفی در تحلیل عوامل رشد و توسعه وجود دارد. این نظریهها دارای پیچیدگی زیادی برای کاربردی کردن آن در اقتصاد ایران است. زیرا اقتصاد ایران مسایل بسیار و درهم تنیده دارد. از اینرو در این مطالعه، چارچوب مفهومی طراحی شامل همه نظریههای رشد و توسعه بیانشده در بالاست و در آن اتفاقنظر درباره رویکردهای مختلف در درک عوامل، زمینهها و بسترهای رشد و توسعۀ ایران در نظر گرفته شده است. بنابراین در پژوهش حاضر، عوامل توسعه و رشد اقتصادی بر اساس مطالعات مختلف و با رویکردهای متفاوت، استخراج و در اختیار کارشناسان با رویکردهای گوناگون قرار گرفته است. اظهارنظر کارشناسان با رویکردهای مختلف و درک ایشان از واقعیتهای اقتصاد ایران درباره اهمیت عوامل استخراجشده، اجماعی از نظریهها را درباره پیشرانهای رشد و توسعه اقتصادی به دست میدهد. بهویژه که در این اظهارنظر، اثرات مستقیم و غیرمستقیم عوامل بر یکدیگر نیز مورد توجه است.
روش پژوهش
مطالعه حاضر، آیندهپژوهی، توصیفی و تحلیلی و از نظر هدف، کاربردی است که به صورت آمیخته (با بهکارگیری ترکیبی از مدلهای کمی و کیفی) انجام شده است. روش جمعآوری اطلاعات، اسنادی و پیمایشی بوده و تحلیل کیفی با استفاده از روش تحلیل ساختاری صورت پذیرفته است.
در گام نخست با بررسی منابع اسنادی و کتابخانهای (مقالات، کتب، پایاننامههای تحصیلی و گزارشهای علمی) حدود 410 مورد از عوامل و پیشرانهای مؤثر بر توسعۀ اقتصادی کشور، شناسایی و سپس با ادغام و حذف موارد تکراری و نیز حذف موارد کماهمیت، در جلسههای کارشناسی، چهل مورد مهم غربال شده است.
در گام بعدی برای استفاده از نظرهای خبرگان، فهرست این عوامل و پیشرانها به صورت پرسشنامه در اختیار صاحبنظران و کارشناسان متخصص و صاحبنام حوزۀ توسعه اقتصادی قرار گرفت و از ایشان خواسته شد تا بر مبنای میزان اثرگذاری عوامل یا پیشرانهای شناساییشده، نسبت به وزندهی عوامل اقدام نمایند.
این پرسشنامه در سه بخش طراحی شد. در بخش اول، چهل عامل توسعۀ اقتصادی مستخرج از روش تحلیل محتوا برای وزندهی و تعیین میزان اهمیت در قالب طیف لیکرت ارائه و عوامل با اهمیت بیشتر شناسایی شد. در بخش دوم، درخواست ارائه عوامل پیشنهادی به همراه ضریب اهمیت آنها داده شد و در بخش سوم، درخواست شد تا نکات و توضیحات لازم را برای بهبود روند، مطرح نمایند. پس از اولویتبندی عوامل و پیشرانهای توسعه اقتصادی کشور بر اساس نظرهای نخبگان، شش عامل دارای بیشترین امتیاز و درجۀ تأثیرگذاری انتخاب شد و مجدد در اختیار خبرگان قرار گرفت. در پرسشنامه دوم، علاوه بر درخواست مجدد ارائه نمره برای وزندهی، درخواست شد تا در قالب یک ماتریس از پیش طراحیشده، میزان تأثیر هر عامل بر سایر عوامل برآورد شود. این امر به منظور تحلیل تأثیرات متقابل پیشرانها انجام شده است.
جامعه آماری این پژوهش با توجه به قلمرو موضوعی آن شامل صاحبنظران و مدیران حوزة علوم اقتصادی و فعالیتهای اجرایی بوده است. افراد گروه خبرگان بر اساس معیارهای زیر انتخاب شدند: تدریس درس توسعه در دانشگاههای برتر کشور، تألیف در حوزۀ توسعه اقتصادی، ارائه مقاله در حوزۀ توسعۀ اقتصادی و اقتصاد ایران، ارائه مطالعات و گزارشهای تحقیقاتی در حوزۀ توسعه اقتصادی، برخورداری از سوابق اجرایی در حوزۀ مسائل اقتصادی کشور و برخورداری از شهرت در توسعه اقتصادی در میان کارشناسان. افراد منتخب برای انجام پیمایش میدانی این تحقیق، شصت نفر بودهاند. انتخاب این تعداد از خبرگان به صورت ایدهآل و با توجه به اشراف گروه پژوهش بر زمانبر بودن فرآیند و احتمال همکاری نکردن همه مخاطبان صورت گرفت. در مجموع تعداد مشارکتکنندگان در مرحله اول نظرخواهی از خبرگان (وزندهی به عوامل و اصلاح احتمالی فهرست عوامل)، نوزده نفر و مشارکتکنندگان در مرحله دوم (تکرار وزندهی و تکمیل ماتریس اثرات متقابل)، سیزده نفر بوده است.
یافتههای پژوهش
اولویتبندی عوامل و شناسایی پیشرانها
چهل عامل در ساختار طیف لیکرت پنجنقطهای در اختیار گروه خبرگان قرار گرفت. با توجه به مشاهدۀ توزیع نرمال در همه عوامل مورد پرسش و انطباق نسبی سه آماره گرایش به مرکز بر یکدیگر، میانگین مبنای تحلیل قرار گرفت. بدین ترتیب وضعیت هر عامل از نظر اهمیت تعیین شد و عوامل در چهار طبقه، طبقهبندی شدند. با توجه به اینکه رویکرد دلفی در این بخش از پژوهش مبنا قرار دارد، برای اطمینان از توافق نظر گروه خبرگان، ضریب تغییرات (cv) محاسبه شد که مقدار مورد نظر در بازه 0.1 تا 0.3 بر توافق نظر گروه خبرگان دلالت میکند. آمارههای توصیفی چهل عامل پس از وزندهی در جدول (2) آورده شده است.
جدول 2- آمارههای توصیفی عوامل
ردیف | عامل | میانگین | میانه | مد | انحراف از میانگین |
1 | ایجاد اشتغال باکیفیت و تولیدگرا (بخشهای مولد) | 3.56 | 4.00 | 4a | 1.247 |
2 | تشکیل و بهکارگیری سرمایه انسانی (آموزش، سلامت و جلوگیری از مهاجرت و فرار مغزها) | 4.16 | 4.00 | 4 | 0.834 |
3 | ایجاد بستر و حمایت از سرمایهگذاری خارجی | 4.00 | 4.00 | 4 | 0.907 |
4 | حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی | 4.26 | 4.00 | 4a | 0.733 |
5 | انجام سرمایهگذاری داخلی دولتی | 3.50 | 3.00 | 3 | 0.618 |
6 | تلاش در افزایش سرمایه اجتماعی | 4.17 | 4.50 | 5 | 0.985 |
7 | حمایت از انتقال و بومیسازی فناوری بهویژه فناوریهای نوین تولید | 3.89 | 4.00 | 4 | 1.150 |
8 | گسترش تحقیق و توسعه و حمایت از آن | 4.16 | 4.00 | 5 | 1.119 |
9 | حمایت از خلاقیت، نوآوری و کارآفرینی | 4.16 | 5.00 | 5 | 1.167 |
10 | حمایت از شرکتهای دانشبنیان | 3.53 | 4.00 | 4 | 1.020 |
11 | ایجاد و توسعه زیرساختهای اطلاعات و ارتباطات | 4.00 | 4.00 | 4 | 0.767 |
12 | ایجاد و حمایت از قطبها، شهرکها و خوشههای صنعتی | 3.42 | 3.00 | 3 | 0.961 |
13 | اصلاح ساختار اقتصادی | 4.28 | 5.00 | 5 | 1.018 |
14 | افزایش تابآوری اقتصاد ملی | 3.53 | 4.00 | 4 | 1.264 |
15 | رقابتی کردن اقتصاد و جلوگیری از شکلگیری انحصار | 3.95 | 5.00 | 5 | 1.353 |
16 | کاهش هزینههای ثابت تولید و صرفههای حاصل از مقیاس (و افزایش رقابتپذیری) | 3.47 | 4.00 | 4 | 1.073 |
17 | حمایت از کسبوکارهای کوچک و متوسط | 3.16 | 3.00 | 4 | 1.015 |
18 | افزایش بهرهوری | 4.06 | 4.00 | 5 | 1.162 |
19 | کنترل تورم | 4.06 | 4.00 | 5 | 0.938 |
20 | اصلاح نظام ارزی و ارزش پول ملی و کنترل نوسانات نرخ ارز | 4.00 | 4.00 | 4a | 1.000 |
21 | کاهش و جبران عدم اطمینانها | 3.95 | 4.00 | 4 | 0.970 |
22 | بهبود فضای کسبوکار | 4.17 | 4.50 | 5 | 1.150 |
23 | بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات | 4.42 | 5.00 | 5 | 0.838 |
24 | تلاش در همگرایی داخلی و رفع تقابلها و واگراییهای | 4.06 | 4.00 | 5 | 1.056 |
25 | اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت | 4.37 | 5.00 | 5 | 0.831 |
26 | اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی) | 4.37 | 4.00 | 5 | 0.684 |
27 | اصلاح کیفیت نظام قضایی | 4.32 | 5.00 | 5 | 1.003 |
28 | جلوگیری از فساد سیاسی | 3.84 | 4.00 | 4 | 0.834 |
29 | جلوگیری از فساد مالی | 3.67 | 4.00 | 4 | 0.840 |
30 | جلوگیری از فسادهای اقتصادی و رانتجویی | 3.89 | 4.00 | 4 | 1.049 |
31 | مدیریت تعارض منافع | 3.72 | 4.00 | 4 | 1.018 |
32 | اصلاح نظام ارزی و ارزش پول ملی | 4.00 | 4.00 | 4 | 0.882 |
33 | اصلاح نظام بانکی و توزیع تسهیلات در جهت توسعه و تولید | 3.89 | 4.00 | 4 | 0.937 |
34 | اصلاح نظام مالیاتی در جهت توسعه و تولید | 3.89 | 4.00 | 4 | 0.737 |
35 | تعیین، تثبیت و حمایت از حقوق مالکیت | 4.16 | 4.00 | 5 | 0.898 |
36 | اصلاح الگوی تنظیمگری (اقتصاد و کارآمدی) در جهت توسعه و تولید | 3.84 | 4.00 | 4 | 0.898 |
37 | ایجاد عدالت و رفع نابرابری و فقر و ایجاد فرصتهای برابر | 3.63 | 4.00 | 4 | 1.012 |
38 | بهرهبرداری از منابع طبیعی و ایجاد زنجیره ارزش و جلوگیری از خامفروشی | 3.37 | 3.00 | 3 | 1.065 |
39 | ایجاد و ارتقای امنیت اقتصادی | 4.05 | 4.00 | 5 | 1.026 |
40 | توسعه و تعمیق مالی | 3.39 | 4.00 | 4 | 0.778 |
(منبع: محاسبات پژوهش)
* در جدول بالا در ستون مد، مواردی که با a مشخص شده، بیانگر دو نما بودن عامل است و نرمافزار نمای بزرگتر را گزارش میکند.
بر اساس یافتههای این مرحله، عوامل بر مبنای نظر گروه خبرگان در چهار طبقه، بر اساس میزان فراوانی میانگینها، طبقهبندی شد. طبقة اول در بردارندة شش پیشران بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات، اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت، اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی)، اصلاح کیفیت نظام قضایی، اصلاح ساختار اقتصادی و حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی است. این پیشرانها، بیشترین میزان اهمیت را دارند و عوامل این طبقه، عوامل کلیدی شناخته شدند. نمرههای میانگین این عوامل در بازة 4.26-4.42 است. در طبقة دوم، شش عامل در بازه نمرههای میانگین بین 4.16-4.17 قرار گرفتند. در طبقه سوم، هشت عامل با نمرههای میانگینی که در بازة 4-4.06 قرار داشتند، طبقهبندی شد. در نهایت در طبقه چهارم، بیست عامل در بازه نمرههای میانگین 3.16-3.59 قرار دارد.
جدول 3- طبقة اول: نمرههای میانگین 4.26- 4.42- پیشرانها
طبقه اول (پیشرانها) | |||
ردیف | پیشران | میانگین | ضریب تغییرات |
1 | بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات | 4.42 | 0.19 |
2 | اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت | 4.37 | 0.19 |
3 | اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی) | 4.37 | 0.16 |
4 | اصلاح کیفیت نظام قضایی | 4.32 | 0.23 |
5 | اصلاح ساختار اقتصادی | 4.28 | 0.24 |
6 | حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی | 4.26 | 0.17 |
جدول 4- طبقة دوم: نمرههای میانگین 4.16- 4.17
طبقه دوم (شش عامل) | |||
ردیف | عوامل | میانگین | ضریب تغییرات |
7 | تلاش در افزایش سرمایه اجتماعی | 4.17 | 0.24 |
8 | بهبود فضای کسبوکار | 4.17 | 0.28 |
9 | تشکیل و بهکارگیری سرمایه انسانی (آموزش، سلامت و جلوگیری از مهاجرت و فرار مغزها) | 4.16 | 0.20 |
10 | گسترش تحقیق و توسعه و حمایت از آن | 4.16 | 0.27 |
11 | حمایت از خلاقیت، نوآوری و کارآفرینی | 4.16 | 0.28 |
12 | تعیین، تثبیت و حمایت از حقوق مالکیت | 4.16 | 0.22 |
جدول 5- طبقه سوم: نمرههای میانگین 4-4.06
طبقه سوم (هشت عامل) | |||
ردیف | عوامل | میانگین | ضریب تغییرات |
13 | افزایش بهرهوری | 4.06 | 0.29 |
14 | کنترل تورم | 4.06 | 0.23 |
15 | تلاش در همگرایی داخلی و رفع تقابلها و واگراییهای | 4.06 | 0.26 |
16 | ایجاد و ارتقای امنیت اقتصادی | 4.05 | 0.25 |
17 | ایجاد بستر و حمایت از سرمایهگذاری خارجی | 4.00 | 0.23 |
18 | ایجاد و توسعۀ زیرساختهای اطلاعات و ارتباطات | 4.00 | 0.19 |
19 | اصلاح نظام ارزی و ارزش پول ملی و کنترل نوسانات نرخ ارز | 4.00 | 0.25 |
20 | اصلاح نظام ارزی و ارزش پول ملی | 4.00 | 0.22 |
جدول 6- نمرههای میانگین 3.16-3.59
طبقه چهارم (بیست عامل) | |||
ردیف | عوامل | میانگین | ضریب تغییرات |
21 | رقابتی کردن اقتصاد و جلوگیری از شکلگیری انحصار | 3.95 | 0.34 |
22 | کاهش و جبران عدم اطمینانها | 3.95 | 0.25 |
23 | حمایت از انتقال و بومیسازی فناوری بهویژه فناوریهای نوین تولید | 3.89 | 0.30 |
24 | جلوگیری از فسادهای اقتصادی و رانتجویی | 3.89 | 0.27 |
25 | اصلاح نظام بانکی و توزیع تسهیلات در جهت توسعه و تولید | 3.89 | 0.24 |
26 | اصلاح نظام مالیاتی در جهت توسعه و تولید | 3.89 | 0.19 |
27 | جلوگیری از فساد سیاسی | 3.84 | 0.22 |
28 | اصلاح الگوی تنظیمگری (اقتصاد و کارآمدی) در جهت توسعه و تولید | 3.84 | 0.23 |
29 | مدیریت تعارض منافع | 3.72 | 0.27 |
30 | جلوگیری از فساد مالی | 3.67 | 0.23 |
31 | ایجاد عدالت و رفع نابرابری و فقر و ایجاد فرصتهای برابر | 3.63 | 0.28 |
32 | ایجاد اشتغال باکیفیت و تولیدگرا (بخشهای مولد) | 3.56 | 0.35 |
33 | حمایت از شرکتهای دانشبنیان | 3.53 | 0.29 |
34 | افزایش تابآوری اقتصاد ملی | 3.53 | 0.36 |
35 | انجام سرمایهگذاری داخلی دولتی | 3.50 | 0.18 |
36 | کاهش هزینههای ثابت تولید و صرفههای حاصل از مقیاس (و افزایش رقابتپذیری) | 3.47 | 0.31 |
37 | ایجاد و حمایت از قطبها، شهرکها و خوشههای صنعتی | 3.42 | 0.28 |
38 | توسعه و تعمیق مالی | 3.39 | 0.23 |
39 | بهرهبرداری از منابع طبیعی و ایجاد زنجیره ارزش و جلوگیری از خامفروشی | 3.37 | 0.32 |
40 | حمایت از کسبوکارهای کوچک و متوسط | 3.16 | 0.32 |
بررسی تأثیرات متقابل پیشرانها
در گام دوم، فهرست شش عامل کلیدی بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات، اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت، اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی)، اصلاح کیفیت نظام قضایی، اصلاح ساختار اقتصادی و حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی در قالب فرم ماتریس 6×6 تأثیرات متقابل در اختیار صاحبنظرانی که در مرحله اول مشارکت نمودند، قرار گرفت و از ایشان خواسته شد تا میزان اثرگذاری هر عامل را بر عامل دیگر در طیف نمرههای 0 تا 3 (0= بیتأثیر؛ 1= تأثیر کم؛ 2= تأثیر متوسط؛ 3= تأثیر زیاد) تعیین کنند.
جدول 7- تعیین میزان تأثیرات متقابل پیشرانها بر یکدیگر از نظر گروه خبرگان
در طیف 0-3 بر اساس نمرههای میانگین
ماتریس تأثیرات متقابل 6×6 | بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات | اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت | اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی) | اصلاح کیفیت نظام قضایی | اصلاح ساختار اقتصادی | حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی |
بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات |
| 2 | 2 | 1 | 2 | 2 |
اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت | 2 |
| 2 | 2 | 3 | 2 |
اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی) | 2 | 3 |
| 2 | 2 | 2 |
اصلاح کیفیت نظام قضایی | 1 | 2 | 1 |
| 2 | 2 |
اصلاح ساختار اقتصادی | 2 | 2 | 2 | 1 |
| 3 |
حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی | 2 | 2 | 2 | 1 | 2 |
|
در مجموع پیشرانها دارای دو نوع تأثیر مستقیم و غیر مستقیم هستند. در ماتریس اثرات متقاطع، مجموع اعداد سطرهای هر پیشران، مشخصکننده میزان اثرگذاری آن پیشران بر پیشرانهای دیگر و جمع ستونی هر پیشران نیز نشاندهنده میزان اثرپذیری آن پیشران از پیشرانهای دیگر است. ماتریس بالا به کمک نرمافزار میکمک تحلیل میشود. نتایج حاصل از خروجی این نرمافزار در چهار ماتریس تأثیرات مستقیم5، ماتریس تأثیرات مستقیم بالقوه6، ماتریس تأثیرات غیر مستقیم7 و ماتریس تأثیرات غیر مستقیم بالقوه8 جمعبندی شد (روحانی و آجرلو، 1394: 31-34؛ گوردن9، 2012: 1 به نقل از: طالبیان و دیگران، 1394: 5).
در گام سوم با ورود دادهها به نرمافزار میکمک در ماتریس MPD به تحلیل ماتریس تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم اقدام شد. ابتدا به صورت کلی ویژگیهای کلی ماتریس تأثیرات متقابل پیشرانهای توسعه اقتصادی در جدول زیر گزارش میشود.
جدول 8- ویژگیهای ماتریس تأثیرات متقابل پیشرانهای توسعه اقتصادی
ویژگیهای ماتریس | |
اندازه ماتریس | 6 |
تعداد تکرار | 3 |
تعداد صفر | 6 |
تعداد یک | 5 |
تعداد دو | 22 |
تعداد سه | 3 |
تعداد p | 0 |
جمع | 30 |
درصد پرشدگی | 83.33334% |
نتایج جدول بالا بیانگر آن است که ماتریس 6×6، با مجموع سی رابطه ماتریسی قابل ارزیابی شناسایی شد که در آن شش رابطه نه روی هم اثر گذاشته و نه از هم اثر پذیرفته است. تعداد پنج رابطه دارای نمره 1 بود؛ بدین مفهوم که بیشتر از آنکه از شاخصهای دیگر تأثیر بپذیرند، روی دیگر شاخصها تأثیر داشتند. تعداد 22 رابطه نیز دارای نمره تأثیر 2 بودند؛ یعنی حالت تقویتکننده داشتند. در نهایت سه رابطه ماتریسی دارای اثرات 3 بودهاند؛ به صورتی که شاخصها هم روی یکدیگر تأثیرگذار بوده، هم از همدیگر تأثیر میپذیرفتند. ماتریس ایجادشده با ابعاد 6×6 با درجه پرشدگی 30/83 درصد حاصل شده است.
طبقهبندی متغیرها بر اساس میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری
با هر بار تکرار ارتباط میان متغیرها، نرمافزار میکمک، شکل جدیدی از سلسلهمراتب متغیرها ارائه میدهد. در جدول زیر، رتبهبندی پیشرانهای اصلی توسعه اقتصادی کشور بر اساس تحلیل اثرات مستقیم و غیر مستقیم نمایش داده شده است. به استثنای دو پیشران که در این دو نقشه، رتبۀ آنها جابهجا میشود. پیشران اصلاح کیفیت نظام بروکراسی از رتبه اول در تحلیل اثرات مستقیم به رتبه سوم در تحلیل اثرات غیر مستقیم جابهجا شده است و حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی از رتبه اول تحلیل اثرات غیر مستقیم به رتبه سوم تحلیل اثرات مستقیم جابهجا شده است. سایر پیشرانها در تحلیل اثرات مستقیم و غیر مستقیم، رتبه مشابهی دارند.
جدول 9- رتبهبندی متغیرها بر اساس میزان تأثیرپذیری
پیشران اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری در تحلیل اثرات غیر مستقیم از رتبه دوم به رتبه اول صعود میکند. در رتبهبندی بر اساس میزان تأثیرپذیری نیز رتبهبندی پیشرانها در تحلیل اثرات متقابل مستقیم و غیر مستقیم، مشابه است؛ به استثنای اصلاح کیفیت نظام بروکراسی که از رتبه اول در تحلیل اثرات مستقیم به رتبه سوم در تحلیل اثرات غیر مستقیم جابهجا شده است و پیشران حمایت از سرمایهگذاری خارجی که از رتبه سوم در تحلیل اثرات مستقیم به رتبه اول در تحلیل اثرات غیر مستقیم صعود کرده است.
تحلیل تأثیرات غیر مستقیم پیشرانهای توسعۀ اقتصادی
با توجه به اینکه تشخيص متغيرهاي پنهان از ضرب ماتريس اعمالشده در طبقهبندي غير مستقيم صورت ميگيرد، برای ثبات هرچه بیشتر سیستم، نرمافزار میکمک بر اساس ابعاد ماتریس، تعداد تکرارهایی را پیشنهاد میکند و تحلیل تأثیرات غیر مستقیم بعد از این تکرارها و به ثبات رسیدن سیستم انجام خواهد شد. برآوردهای صورتگرفته نشان میدهد که ماتریس تأثیرات متقابل پیشرانهای توسعه اقتصادی، با سه بار ضرب ماتریس در خودش سبب میشود که سیستم به ثبات برسد.
جدول 10- تعیین ثبات مقادیر اثرگذار و اثرپذیر
ثبات | ||
تکرار | اثرگذاری | اثرپذیری |
1 | %83 | %78 |
2 | %100 | %90 |
3 | %100 | %100 |
در نرمافزار میکمک، دادههای مربوط به ماتریس تأثیرات مستقیم و تأثیرات مستقیم بالقوه را کاربر وارد میکند و ماتریس تأثیرات غیر مستقیم و تأثیرات غیر مستقیم بالقوه خروجی نرمافزار است. در ادامه، جدولهای مربوط به خروجی این ماتریس گزارش میشود و به تحلیل پلان تأثیرات متقابل غیر مستقیم و نمودار تأثیرات غیرمستقیم پرداخته خواهد شد.
اساس کار برای محاسبه تأثیرات غیر مستقیم، چندین مرتبه ضرب ماتریس در خودش یا به عبارت دیگر، به توان n رساندن ماتریس اثرات مستقیم است. پس از هر مرتبه ضرب ماتریسی، جمع سطری و ستونی اثرات محاسبه شده، متغیرها رتبهبندی میشوند. این فرآیند به صورت تکراری ادامه مییابد تا زمانی که رتبه همة متغیرها در مرحله k-1 با رتبه آنها وقتی ماتریس به توان k+1 میرسد، تفاوتی نداشته باشد. به این ترتیب جمع اثرات غیر مستقیم یک متغیر از طریق یک متغیر واسطه (و نه تعداد بیشتری متغیر واسط) محاسبه میشود. در عمل، تأثیرات درجات بالاتر، آنقدر ضعیف است که بتوان از آنها صرفنظر کرد. در روش میکمک معمولاً مقدار n، هفت یا هشت بار است؛ به این معنا که با هفت یا هشت بار ضرب ماتریس اثرات مستقیم در خودش، رتبهها بدون تغییر باقی میماند، نتایج به پایداری میرسد و فرآیند ریاضیاتی تکمیل میشود (مولایی و طالبیان، 1395: 6).
جدول 11- تعیین میزان تأثیرات متقابل غیر مستقیم پیشرانها
بر یکدیگر خروجی نرمافزار میکمک
ماتریس تأثیرات متقابل 6×6 | بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات | اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت | اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی) | اصلاح کیفیت نظام قضایی | اصلاح ساختار اقتصادی | حمایت از سرمایه گذاری داخلی بخش خصوصی |
بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات | 1369 | 1567 | 1353 | 1068 | 1577 | 1508 |
اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت | 1579 | 1855 | 1579 | 1229 | 1818 | 1878 |
اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی) | 1591 | 1814 | 1607 | 1253 | 1882 | 1854 |
اصلاح کیفیت نظام قضایی | 1216 | 1379 | 1216 | 950 | 1412 | 1407 |
اصلاح ساختار اقتصادی | 1477 | 1701 | 1477 | 1155 | 1733 | 1688 |
حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی | 1353 | 1564 | 1353 | 1068 | 1577 | 1596 |
جدول 12- جمع ماتریس تأثیرات مستقیم پیشرانهای توسعۀ اقتصادی
جمع ماتریس | |||
ردیف | پیشران | میزان تأثیرگذاری | میزان تأثیرپذیری |
1 | بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات | 8511 | 8585 |
2 | اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت | 9938 | 9877 |
3 | اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی) | 10001 | 8585 |
4 | اصلاح کیفیت نظام قضایی | 7580 | 6723 |
5 | اصلاح ساختار اقتصادی | 9231 | 9999 |
6 | حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی | 8511 | 10003 |
جمع | 58 | 58 | |
شکل 1- پلان تأثیرات متقابل غیر مستقیم
بر اساس شکل (1)، وضعیت قرارگیری پیشرانها در چهار ناحیۀ نمودار به شرح زیر گزارش میشود:
ناحیه 1- پیشرانهایی با میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بالا: این ناحیه در بردارنده سه پیشران اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت، اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی) و اصلاح ساختار اقتصادی است. همانطور که مشاهده میشود، اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری که در تحلیل اثرات مستقیم در مرز نواحی 1 و 2 قرار دارد، در تحلیل اثرات غیر مستقیم وارد ناحیه 1 شده است. این متغیر، متغیر ریسک است و بهسرعت تغییرات بر آن اثر میگذارد و بهسرعت تغییرات را به متغیرهای وابسته در ناحیه 4 انتقال میدهد. پیشرانهای اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت و اصلاح ساختار اقتصادی، تغییرات محسوسی را در مقایسه با تحلیل اثرات مستقیم ندارد.
ناحیه 2- پیشرانهایی با تأثیرگذاری بالا و تأثیرپذیری پایین: هیچیک از پیشرانها در این ناحیه قرار نگرفتند.
ناحیه 3- پیشرانهایی با تأثیرگذاری و تأثیرپذیری پایین: اصلاح کیفیت نظام قضایی در این ناحیه قرار دارد و در مقایسه با تحلیل اثرات مستقیم، تغییری در وضعیت قرار گرفتن این پیشران در نمودار ایجاد نشده است.
ناحیه 4- پیشرانهایی با تأثیرگذاری پایین و تأثیرپذیری بالا: پیشران بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات که در تحلیل اثرات مستقیم در مرز نواحی 3 و 4 قرار داشت، در تحلیل اثرات غیر مستقیم با تحرکاتی وارد ناحیه 4 شده و به همراه پیشران حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی در این ناحیه خروجی سیستم است و وابسته به پیشرانهای ناحیه 1 و 2 تغییر خواهد کرد. البته با توجه به قرار گرفتن این پیشران زیر خط قطری و نزدیک بودن به مرکز ثقل میتواند به عنوان اهرم ثانویه، هدفهای ضعیف و متغیرهای ریسک ثانویه تحلیل شود.
در نمودار زیر، میزان تحرکات عوامل در مقایسه با تحلیل اثرات مستقیم نمایش داده شده است.
شکل 2- پلان جابهجایی تأثیرات متقابل مستقیم به تأثیرات متقابل غیر مستقیم
برآوردهای شکل (3) نشان میدهد که اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی)، به صورت مستقیم و قوی بر اصلاح ساختار اقتصادی و حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی تأثیر دارد. همچنین حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی تحت تأثیر مستقیم اصلاح کیفیت نظام بروکراسی نیز است.
بررسی پایداری و ناپایداری سیستمها
در روش تحلیل ساختاری علاوه بر تحلیل با استفاده از پلان تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم، تحلیلی درباره وضعیت پایداری و ناپایداری سیستمها در تکمیل تحلیلهای پیشین ارائه میشود (ر.ک: Godet, 2006 به نقل از: علیبیگی و دیگران، 1397).
شکل 4- نمودار سیستمهای پایدار و ناپایدار
بر همین اساس و با توجه به مختصات قرارگیری پیشرانها در هر دو پلان تأثیرات متقابل مستقیم و غیر مستقیم، برآوردهای این مطالعه بیانگر وجود سیستم ناپایداری است.
شکل 5- نمودار ناپایداری با توجه به نواحی توزیع پیشرانهای انتخابی
با توجه به فرایند دلفی نشان داده شد که شش عامل مهم توسعه اقتصادی به عنوان پیشران برگزیده شد. این موارد به ترتیب میانگین نمره بالاتر که از نظر نخبگان به دست آمده، عبارتند از:
- بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات
- اصلاح کیفیت نظام بروکراسی دولت
- اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری (ارتقای آگاهی و افزایش کاربست علم، رهایی از تسخیرشدگی)
- اصلاح کیفیت نظام قضایی
- اصلاح ساختار اقتصادی
- حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی
این ترتیب از پیشرانها میتواند برای سیاستگذار، الگویی را ارائه دهد که موارد یادشده به ترتیب اولویت مورد توجه قرار گیرد و در برنامهریزیهای و سیاستگذاریها به کار گرفته شود.
در بررسی تأثیرات مستقیم پیشرانها نشان داده شده است که پیشران نظام تصمیمگیری و تصمیمسازی، تأثیرگذارترین پیشران است که به طور مستقیم بر اصلاح نظام بروکراسی مؤثر است. اصلاح نظام بروکراسی به عنوان یک پیشران بر اصلاح ساختار اقتصاد اثرگذار است و اصلاح ساختار اقتصاد نیز به عنوان یک پیشران بر پیشران حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی مؤثر است. این پیشرانها نهتنها خود بهتنهایی عوامل کلیدی و به تعبیر دیگر، پیشران توسعه اقتصادی هستند، بلکه با تأثیرگذاری و تأثیرپذیری از دیگر پیشرانها، اثرات بیشتری بر توسعه اقتصادی کشور میگذارند. در این میان پیشران بهبود تعاملات بینالمللی و منطقهای و رفع مناقشات که بالاترین میانگین را دارد، جزء پیشرانهای تأثیرپذیر است. پیشران اصلاح کیفیت نظام قضایی هرچند پیشرانی مهم است، در تأثیرپذیری و تأثیرگذاری، روابطی را با سایر پیشرانها نشان نمیدهد که از این منظر، پیشران مستقلی به شمار میرود و خود بهتنهایی توسعۀ اقتصادی را بهبود میبخشد.
بررسی تأثیرات غیر مستقیم نیز نشان میدهد که پیشران نظام تصمیمگیری و تصمیمسازی به عنوان یک پیشران توسعه اقتصادی، بر دو پیشران حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی و پیشران اصلاح ساختار اقتصادی تأثیر میگذارد و از اینجهت میتواند نقش مهمی در توسعۀ اقتصادی داشته باشد. پیشران اصلاح نظام بروکراسی نیز میتواند حمایت از سرمایهگذاری داخلی بخش خصوصی را تحت تأثیر قرار دهد و پیشران مهمی در توسعه اقتصادی تلقی شود.
در بررسی پایداری نشان داده شد که سیستم ناپایدار است و این به معنی آن است که رابطه تأثیرگذاری و تأثیرپذیری میان پیشرانها که در اینجا به دست آمده، پایدار نیست؛ به این معنا که این شرایط میتواند به سبب عوامل دیگری دچار دگرگونی شود و روابط کنونی تغییر کند. بنابراین در سیاستگذاری و برنامهریزی باید مورد توجه قرار گیرد که این روابط در شرایط فعلی حاکم است.
پیشنهادهای اجرایی
بر اساس نتایج این پژوهش لازم است تا هدفگذاریها و اولویتبندیهای توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور به شرح زیر تنظیم شود.
1. اصلاح نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری در سطح کلان نظام بر اساس دیدگاههای موجود و تجربههای بشری و بهبود وضعیت این نظام بر اساس شاخصهای موسوم به حکمروایی
2. مشخص کردن سطح معینی از تعامل بینالمللی در منطقه و جهان به منظور تعیین جایگاه ایران در جهان در ابعاد مختلف درآمد سرانه، اشتغال، سرمایه انسانی و اجتماعی و دیگر شاخصهای انسانی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بهویژه شاخصهایی چون فقر چندبعدی. تعاملات بینالمللی لازم است در اسرع وقت بر اساس هدفی معین و قابل پیشبینی تنظیم شود تا تمام اجزای اقتصاد ملی و عناصر فعال اقتصادی، حرکت بلندمدتی را بر اساس آن سامان دهند و کشور در مسیر توسعه قرار گیرد.
3. اصلاح نظام دیوانسالاری از این منظر مهم است که بسیاری از کارشناسان، این نظام را مانع اجرای برنامههای توسعه و سیاستهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی میدانند.
4. اصلاح ساختار اقتصادی کشور نیز لازم است به سرعت بر اساس ظرفیتهای موجود و بالقوه بازسازی شود تا از وابستگیهای گسترده به خامفروشی رها شده، به اقتصاد مبتنی بر دانایی و نوآوری و خلاقیت تبدیل شود. اصلاح ساختار اقتصادی با کاهش وابستگی کشور به منابع طبیعی، با محوریت تولید بهویژه تولید صنعتی و کاهش انحصارها بهویژه دولتی و شبهدولتی و افزایش مشارکت مردم و بخش خصوصی میتواند موجب رشد پایدار رفاه اجتماعی شود. این اصلاحات شامل اصلاحات نهادی نیز میشود که تبدیل فرهنگ رانتی به
فرهنگ کارآفرینی، فرهنگ واسطهگری به فرهنگ تولیدی از آن جمله است.
5. اصلاح نظام قضایی در چارچوب اهداف توسعهای به منظور حمایت از حقوق مالکیت، عدالت اجتماعی و حمایت از نفوذ قراردادها.
حمایت از سرمایهگذاری بخش خصوصی با سازوکارهای کارآمد و اثربخش به عنوان مهمترین محور توسعه اقتصادی به معنای مشارکت عمومی در اقتصاد است.
ايوبيپور، محمد و محمدرحیم عيوضي (1398) «تعيين پيشرانهاي تمدنسازي نوين اسلامي با رويكرد تحليل تأثير متقاطع»، مطالعات بنيادين تمدن نوين اسلامي، دوره دوم، شماره 1، صص 387-400.
تقیلو، علیاکبر و دیگران (1395) «پیشرانهای توسعه روستایی ایران»، برنامهریزی و آمایش فضا، دوره بیستم، شماره 4، صص 1-28.
خاوری، سعید و دیگران (1396) «کاربرد نظریه اقتصاد ساختاری جدید در توسعه اقتصادی ایران در قالب چارچوب GIF جهت تعیین بخشهای پیشران»، فصلنامه سیاستگذاری اقتصادی دوره نهم، شماره 17، بهار و تابستان، صص 233-268.
دژپسند، فرهاد (1384) «عوامل مؤثر بر رشد اقتصادی ایران»، پژوهشنامه اقتصادی، سال پنجم، شماره 18، صص 13-47.
رحمانی، اسرین و دیگران (1397) «مقدمهای بر معیارهای انتخاب دانشهای پیشران»، مدیریت اطلاعات، دوره سیوچهارم، شماره 2، صص 487-516.
رفیعی، حسن، مدنی قهفرخی سعید، وامقی مروئه (1387) «مشکلات اجتماعی در اولویت ایران»، مجله جامعهشناسی ایران، دوره نهم، شماره 1 و2، صص 151-160.
روحانی، آرش و سعید آجرلو (1394) آموزش نرمافزار:MICMAC قابل استفاده در پروژههای سناریونویسی و آیندهپژوهی.
رهنما، محمدرحیم و دیگران (1397) «شناسایی و تحلیل پیشرانهای مؤثر بر توسعه منطقهای استان البرز با رویکرد برنامهریزی سناریو مبنا»، مجله آمایش سرزمین، دوره دهم، شماره اول، بهار و تابستان، صص 139-166.
شيروانی ناغانی، مسلم و روحالله بيات (1397) «شناسایی و تحليل پيشرانهای روند بهبود ارزش افزوده اقتصادی در راستای آیندهنگاری شرکتها»، راهبرد، سال بیستوپنجم، شماره 86، صص 49-69.
صادقی، احمد و مرهان سعیدیاقدم (1393) «شناسایی و رتبهبندی عوامل مؤثر بر توسعه نیافتگی اقتصاد ایران نزد نخبگان با استفاده از روش تلفیقی تصمیمگیری آزمون و خطا و فرایند تحلیل شبکهای فازی»، سیاستگذاری پیشرفت اقتصادی دانشگاه الزهرا(س)، سال دوم، شمارة 5، صص 117-156.
صالحي، قاسم و دیگران (1399) «شناسايي و اولويتبندی اثرگذارترين عوامل و پیشرانهای رشد اقتصادی در ايران»، مطالعات اقتصاد اسلامی، سال سیزدهم، شماره اول (پیاپي 25)، صص 339-366.
صدیقی، الهام و سلمان ماهینی و عبدالرسول میرکریمی و سیدحامد دلیری و حسن فث برایان (1398) «شناسایی و تحلیل پیشرانهای کلیدی آمایش منطقهای بر اساس آیندهپژوهی در شهرستان گرگان»، آمایش سرزمین، دورة یازدهم، شمارة 2، صص 205-233.
طالبیان، حامد و دیگران (1394) «تحلیل ساختاری به روش میکمک فازی در آیندهنگاری راهبردی ایران»، فصلنامه آیندهپژوهی ایران، دوره دوم، شماره 1، صص 75-104.
عزتپناه، بختيار (1399) «تبيين نيروهاي پيشران مؤثر بر آينده توسعه صنعت گردشگري در شهرهاي مرزي (مطالعه موردي: شهر بانه)»، فصلنامه گردشگري شهري، دورة هفتم، شمارة 1، صص 69-87.
علیاکبری، اسماعیل (1399) «تحلیل ساختاری پیشرانهای توسعه شهری دانشبنیان (مطالعه موردی: کلانشهر تهران)»، پژوهش و برنامهریزی شهری، سال یازدهم، شمارۀ 42، صص 10-21.
علیبیگی، جواد و دیگران (1397) «تهیه نقشۀ پیشرانهای اصلی برای آیندهپژوهی راهبردی، اثرات اجرای طرح سامانۀ گرمسیری بر توسعه دشتهای مهران و گدارخوش در راستای مدیریت برنامهریزی»، پژوهشهاي مديريت راهبردي، سال بیستوچهارم، شماره 70، صص 145-167.
کلمن، ﺟﯿﻤﺰ (1377) ﺑﻨﯿﺎدﻫﺎي ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎعی، ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻨﻮچهر ﺻﺒﻮري، ﺗﻬﺮان، نشرنی.
محمودزاده، محمود و مهدی فتحآبادي (1395) «عوامل پیشران بهرهوري کل عوامل تولید در صنایع تولیدي ایران»، تحقیقات مدلسازي اقتصادي، شماره 26، صص 141-165.
مولایی، محمدمهدی و حامد طالبیان (1395) «آیندهپژوهی مسائل ایران با روش تحلیل ساختاری»، فصلنامه مجلس و راهبرد، سال بیستوسوم، شماره 86، تابستان، صص 5-32.
هایامی، یوجیرو (1380) اقتصاد توسعه از فقر تا ثروت ملل، ترجمه غلامرضا آزاد، تهران، نشرنی.
هانت، دايانا (1376) نظريههاي اقتصاد توسعه، ترجمه غلامرضا آزاد، تهران، نشرنی.
Boeke, J.H. (1953) Economics and Economic Policy of Dual Societies, P. 3.
http://www.ayandeban.ir/1397/05/iran-1397/.
Myrdal Gunnar, (1973) Against the Stream: Critical Essays on Economics (New York: Pantheon Books).
Siyal Saeed, Siyal Abdul Waheed, Rasheed Muhammad Imran, Asif Mubeen, Ali Madad, Suleiman Amran Said; (2016) Critical Success Factors for Economic Development & Growth in Developing Countries: A Case Study of Pakistan; European Online Journal of Natural and Social Sciences; Vol 5, No 4.
Solow, R. M. (1956) A contribution to the theory of economic growth. The Quarterly Journal of Economics, 70(1), pp 65- 94.
Mullainathan, S., and R. Thaler, (2001) "Behavioral Economics", in N. Smelser and P. Baltes, eds., International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences, Amsterdam: Elsevier.
[1] * نویسنده مسئول: استادیار گروه اقتصاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی، ایران
[2] ** استادیار گروه جامعهشناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی، ایران
[3] *** استادیار گروه اقتصاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی، ایران
[4] . Siyal
[5] . Matrix of Direct Influence (MDI)
[6] . MPDI
[7] . MII
[8] . MPII
[9] . gorden
