Formulation of social integration studies during the last three decades
Subject Areas : Special
Parviz Salari Sardari
1
,
Abazar Ashtari Mehrjardi
2
,
Akbar Ashrafi
3
1 - PhD student in the field of sociology, political orientation, Azad University, Tehran, Tehran, Iran.
2 - Associate Professor, Department of Science and Technology, Institute of Cultural, Social and Civilization Studies, Tehran, Iran
3 - Assistant Professor, Department of Political Science, Islamic Azad University, Tehran Center, Tehran, Iran
Keywords: Social Integration, Meta-analysis, Social Capital, Ethnic and Religious Divergence, Ethnic and Religious Convergence,
Abstract :
Social integration is related to one's position in the social topography and one's capabilities and opportunities to apply those capabilities. Also, it is important to consider the position or position a person ascribes to himself in the social topography and how he perceives himself in the social context. The variable of social integration includes sense of belonging and perceived social support. The purpose of this article is to know the social convergence and the factors affecting it, despite the large volume of articles, books and writings about policy making and ethnic management in Iran, a general analysis of these researches has not been done so far. Accordingly, the method of the article is meta-analysis-quantitative. The purpose of this method is to integrate, systematically review and unify the studies conducted in a specific research field. Its statistical population is 46 studies, of which 37 samples of research documents were selected with the aim of combining and identifying its impact.
Data analysis in the form of social convergence index and 9 dimensions showed that the variables with a significant impact include religiosity and national cohesion, - ethnic relations and national security, - social, political, cultural and historical factors, - social capital, - ethnic divergence and religious, tourism situation, collective identity, national unity and variables without significant influence including the social exclusion of women and barriers to integration, theoretical debates on integration
1. سلیمانی، زهرا، منتظرالقائم، اصغر، و پیرمرادیان، مصطفی. تبیین تاریخی مولفه های همگرایی از منظر امام جواد(علیه السلام). پژوهش های تاریخی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان)، پیاپی 49، (1400).
2. صفایی، عزت الله و بهیان، شاهپور و جهانبخش، اسماعیل. بررسی جامعه شناختی نقش عوامل سیاسی و اجتماعی (طرحواره های قومیتی) موثر بر ایجاد همگرایی قومی در میان گروه های قومی ساکن شهر اهواز (1400).
3. خنجرخانی، مسعود. چالش وحدت اجتماعی: تحلیلی بر امکانسنجی آموزش همگرایی در ایام فاصله گذاری، نشریه مطالعات اجتماعی ایران، بهار. دوره پانزدهم - شماره 1 ب، صفحات : از 112 تا 124، (1400).
4. چگینی، محمد، دانیالی،، تهمینه، & اسماعیل پورروشن، علی اصغر. نقش دین اسلام در همگرایی قوم بلوچ و تأثیر بر امنیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان. جغرافیایی سرزمین شماره 72، (1400).
5. جوکار، کیوان، بخشایشی اردستانی، احمد، باقری، فردین، & الله کرم، عبدالحسین. بررسی وضعیت واگرایی و همگرایی اقلیتهای قومی و مذهبی در کشور (مناطق کرد نشین و بلوچ نشین). توسعه پایدار محیط جغرافیایی، 3(5)، (1400).
6. رضائیان، علی، وثوقی، منصور، ساروخانی، باقر. مطالعه جامعه‌شناختی حوزه‌های همگرایی و واگرایی هویت ملی و هویت قومی (مطالعه موردی: قوم لک). تغییرات اجتماعی - فرهنگی، 16(2)، 18-36. (1398).
7. برزگر، نصرت و لطفی، حیدر و حسن آبادی، داود و رضویان، محمد تقی، نقش سیاست های قومی و مذهبی در مشارکت اقوام در امنیت، توسعه همه جانبه و همگرایی با تاکید بر ترکمن های شمال و شمال شرق ایران. (1398).
8. رحمانی ساعد، هادی؛ پورتقی، محمد؛ تنهایی، علیرضا. دین اسلام به عنوان مولفه همگرایی قوم بلوچ با حاکمیت و تاثیر آن بر امنیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان، نشریه دانش امنیتی، پاییز و زمستان ، سال پنجم- شماره 9(ISC) . ص 62-33. (1397).
9. اشتری مهرجردی، اباذر. تبیین عوامل اجتماعی اخلاق کار (مورد مطالعه: اعضای هیات علمی دانشگاه‌های شهر تهران)، نشریه صنعت و دانشگاه. شماره 55-56، (1401).
10. متقی، افشین، حیدری، جهانگیر، و نیکجو، ایرج. (1396). مدل سازی همگرایی قومی بر اساس نیازسنجی مدیران سیاسی و مطالبات شناسی اقوام (مطالعه موردی: استان کردستان). پژوهشهای جغرافیای انسانی (پژوهش های جغرافیایی)49، (1396).
11. گوهری مقدم، ابوذر، بشیری لحاقی، میثم. کاربست نظریات همگرایی در طراحی مدل همگرایی منطقهای در حوزه همسایگی جمهوری اسلامی ایران. دانش سیاسی،(1396).
12. باصری، احمد، عباسیان، شیرزاد، کریمی، بهروز. (1396). رابطه بین سرمایه اجتماعی و همگرایی قومیتی در استان آذربایجان غربی. فصلنامه مدیریت بحران و وضعیت های اضطراری. 9(34). 115-141. (1396).
13. طلوعی، هادی. رابطه مناسبات قومی و امنیت در استان سیستان و بلوچستان. نشریه سیاست(دانشگاه تربیت مدرس)، تابستان– شماره 10(1395).
14. امینی زاده، سینا، بوستانی، داریوش. (1395). همگرایی و واگرایی هویتهای ملی، مذهبی و جهانی (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان). توسعه اجتماعی، 10(3)، 111-138. (1395).
15. امین صارمی، نوذر و محمدی اطهر، علیرضا و طالبی، رضا. همگرایی قومی-مذهبی مرزنشینان و نقش آن در امنیت پایدار مرز ایران و پاکستان،(1395).
16. لطفی، حیدر؛ شادی، محمدعلی؛ مدینهای بناب، سیدامیر.1395. همگرایی جمعی و خلق وخوی اجتماعی ساکنان حاشیهی خلیج فارس با تاکید بر گردشگری. نشریه مطالعات خلیج فارس، پاییز 1395، شماره 7، ص 22-41، (1395).
17. سیده رویا ،بارسلطان،1394،بررسی عوامل موثر بر همگرایی قومیتها با تاکید بر ساختار امنیت کشور ایران،(1394).
18. میرلطفی، محمودرضا، علوی زاده، سیدامیرمحمد، هدایتی امین، خورشید. بررسی انسجام اجتماعی در حفظ امنیت مرزی با تأکید بر تنوع قومی ـ مذهبی مطالعه موردی: شهرستان زابل. فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای. 5(19).75-70. (1394).
19. نقدی، اسداله، احمدی، امید علی، سلطانی عزت، محمود. بررسی جامعه‌شناختی میزان همگرایی قومیتهای (فارس، ترک، لر) استان همدان. تحلیل اجتماعی نظم و نابرابری اجتماعی.7(1).131-154. (1394).
20. معنوی، احمد و زمانی، لیلا. جایگاه گردشگری مذهبی در ایجادهمگرایی درمنطقه خلیج فارس. مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس، 2(6)، 127-148، (1394).
21. صابری، فاطمه. همگرایی از منظر تاریخی و بررسی ریشه های این مکتب از دیدگاه متفکرین کلاسیک. نشریه پژوهش ملل. اسفند 1394 ، دوره اول - شماره 3. ص22-17. (1394).
22. سرور، رحیم، موسوی، میرنجف، باقری کشکولی، علی. تحلیل رابطه سرمایه اجتماعی و احساس همگرایی قومی در شهر ارومیه (مطالعة موردی: قوم کرد وترک). فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش های نو در جغرافیای انسانی.7(1).55-68. (1393).
23. عبدی، عطاءالله، مقصودی، مجتبی. همگرایی در آذربایجان. فصلنامه مطالعات ملی، 14(53)، 51-72. (1392).
24. کاظمی تاری، تقی. عنوان فارسی: تاثیر زمینه های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی بر همگرایی پیروان ادیان مختلف در ایران (مطالعه موردی ارمنی¬ها) (عنوان عربی: أثر الأرضیات التاریخیة و الثقافیة و الإجتماعیة علی التعامل بین أتباع الأدیان المختلفة فی إیران (الأرمن کنموذج)). آفاق امنیت، 4(12)، (1390).
25. واعظی، محمود. هویت جمعی و همگرایی اروپایی. نشریه پژوهش¬نامه سیاست خارجی، آبان 1389 - شماره 27، ص48-21. (1389).
26. خادمی، دکتر علی. بررسی میزانو رابطهی امنیت اجتماعی و همگرایی قومیتهای آذری و کرد در شهر ارومیه. تغییرات اجتماعی - فرهنگی، 5(2)، (1388).
27. کریمی، علی. درآمدی نظری بر کاربرد و نقد نظریه چهارچوب سازی در تحلیل پویش های قومی. مطالعات ملي - دوره: 10 - شماره 4 :33 -52، (1388).
28. خلیلی عراقی، سید منصور؛ مسعودی، ناهید. تئوری همگرایی و جایگاه ایران. نشریه جستارهای اقتصادی ایران، پیاپی 6 (پاییز و زمستان 1385). ص110-81. (1385).
29. توسلی، غلامعباس، قاسمی، یار محمد. هویت های جمعی و جهانی شدن. نامه علوم اجتماعی، 24، (1383).
30. پیتربورک؛ نوذری، حسین علی.1376. ضرورت همگرایی جامعه شناسی و تاریخ؛ نگاهی به رابطه نظریه اجتماعی و تاریخ. نشریه تاریخ معاصر ایران ، تابستان 1376 – شماره2. ص122-93. (1376).
31. آب خضر، اصغر و متفکر، حسین. بررسی تاثیر مراسم و مناسبتهای ملی در تقویت همبستگی و وحدت ملی با تاکید بر تربیت اجتماعی جوانان،(1373).
32. فرهمند، مهناز، سعیدی مدنی، سید محسن، سهندی خیلفه کندی، مهناز. مطالعۀ تطبیقی انسجام اجتماعی بین دو قومیت آذری و کُرد (مورد مطالعه: شهرهای سنندج و تبریز). بررسی مسائل اجتماعی ایران، (1394).
33. نوعی باغبان، سیدمرتضی، آقاحسینی، علیرضا، و امام جمعه زاده، سیدجواد. بررسی تاثیر دینداری درونی و بیرونی بر انسجام ملی (مطالعه موردی: شهروندان شهر مشهد). راهبرد اجتماعی فرهنگی، 4(14)، 163-183، (1394).
34. مرادی حقیقی، فائزه، و موثقی گیلانی، سیداحمد. کارکرد اجتماعی و فرهنگی مذهب در توسعه اقتصادی مالزی. مطالعات روابط بین الملل (پژوهشنامه روابط بین الملل)، (1394).
35. جهانی، داریوش؛ عزتی، عزت الله؛ نامی، محمدحسن. 1396. میزان تاثیر مولفه های فرهیگی اجتماعی و اقتصادی بر همگرایی مردم استان های کردنشین ایران. نشریه مطالعات ملی بهار ص68-53، (1396).
36. قاصد، مهدی، زنجانی، حبیب الله، کلدی، علیرضا. بررسی عوامل سیاسی- اجتماعی مؤثر در همگرایی های قومی (مطالعه ی موردی: قومیت های شهرستان ارومیه). مطالعات جامعه شناختی شهری.9(30)-125-150، (1398).
37. برزگر، نصرت، لطفی، حیدر، حسن آبادی، داود، رضویان، محمد تقی. نقش سیاستهای قومی و مذهبی در مشارکت اقوام در امنیت، توسعه همه جانبه و همگرایی با تأکید بر ترکمنهای شمال و شمال شرق ایران. فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای).9(34).433-455. (1398).
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته
* دانشجوی دکتری رشته جامعهشناسی گرایش سیاسی دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران parviz.salari.s@gmail.com
** استادیار گروه علم و فناوری، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی، تهران، ایران ashtari@iscs.ac.ir
*** استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تهران، ایران akb.ashrafi@iauctb.ac.ir
تاریخ دریافت: 07/03/1403 تاریخ پذیرش: 16/03/1403
چکیده
همگرایی اجتماعی به موقعیت یک فرد در توپوگرافی اجتماعی و تواناییها و فرصتهای فرد برای به کارگیری آن قابلیتها مرتبط است. همچنین، در نظر گرفتن موقعیت یا موقعیتی که فرد در توپوگرافی اجتماعی به خود نسبت می‌دهد و اینکه چگونه خود را در بافت اجتماعی درک می‌کند، بسیار مهم است. متغیر همگرایی اجتماعی شامل احساس تعلق و حمایت اجتماعی درک شده است. هدف این مقاله شناخت همگرايي اجتماعي و عوامل موثر بر آن است که با وجود حجم کثيري از مقاله‌ها، کتب و نوشته‌ها درباره سياستگذاري و مديريت قومي در ايران، تاکنون تحليل کلي بر اين پژوهشها صورت نگرفته است. بر همین اساس روش مقاله، فراتحلیل-کمی است. هدف این روش، انسجام‌بخشی، مرور نظام‌مند و یکدست‌سازی مطالعات صورت گرفته در یک حوزه معین پژوهشی است. جامعه آماری آن 46 پژوهش که 37 نمونه سند پژوهشی باهدف ترکیب و شناسایی میزان تأثیر آن انتخاب شدند.
تجزیه و تحلیل دادها در قالب شاخص همگرایی اجتماعی و 9 بعد نشان داد، متغیرهای دارای تأثیر معنی‌دار شامل دینداری و انسجام ملی، -مناسبات قومی و امنیت ملی، -عوامل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی، -سرمایه اجتماعی، -واگرایی قومی و مذهبی، -وضعیت گردشگری، -هویت جمعی، وحدت ملی و متغیرهای فاقد تأثیر معنی‌دار شامل وضعیت طرد اجتماعی زنان و موانع همگرایی، -مباحث نظری همگرایی بوده است.
واژههای کلیدی: همگرایی اجتماعی، فراتحلیل، سرمایه اجتماعی، واگرایی قومی و مذهبی، همگرایی قومی و مذهبی.
نوع مقاله: علمی
1- بیان مساله
نویسنده عهدهدار مکاتبات: اباذر اشتری مهرجردی Ashtari@iscs.ac.ir |
جنبههای مشابهی از یکپارچگی اجتماعی را در بر می‌گیرند. احساس تعلق به عنوان میزانی تعریف می‌شود که افراد احساس میکنند با ارزش، پذیرفته شده و در یک سیستم یا محیط اجتماعی قرار می‌گیرند. پذیرفته شدن منجر به احساس شادی، رضایت و آرامش و طرد شدن یا نادیده گرفته شدن منجر به احساس اضطراب، افسردگی، اندوه، حسادت و تنهایی می‌شود. گمان می‌رود که طرد اجتماعی و فقدان تعلق شایع‌ترین و مهم‌ترین علت اضطراب باشد. فقدان تعلق همچنین با سطوح بالاتر بیماری روانی و جسمی و آسیب پذیری بیشتر در برابر مشکلات رفتاری مانند جرم و جنایت و خودکشی مرتبط است (کوپر و همکاران1، 2022). حمایت اجتماعی ادراک شده درجه‌ای است که فرد احساس می‌کند نیاز او به
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته/ اباذر اشتریمهرجردی و همکاران 2 |
يکي از مهمترين عوامل مؤثر بر وفاق و انسجام اجتماعي، داشتن احساس تعلق و تعهد بالا به ارزش‌ها و ميراث فرهنگي يک جامعه است؛ از اين رو همه دولت‌ها در پي شناساندن تاريخ و فرهنگ خود به مردمان سرزمين خود هستند تا از اين طريق يکپارچگي در سطح ملي دست يابند [23]. هويت قومي نيز همچون هويت ملي، بخشي از هويت كلي فرد راتشكيل مي‌دهد. ايران كشوري باتنوع فرهنگي و قومي بسيار است. مطالعات انجام شده درسطح ملي درباره اقوام نشان مي‌دهد كه برخي از اقوام احساس نابرابري قومي قوي تري نسبت به ديگران دارند. و اين احساس ممكن است به حالتي از بيزاري نسبت به قوميت‌هاي ديگر بينجامد. هويت قومي به طور كلي يك قضيه اجتماعي است كه هم با اهميت بودن آن و احساس برتري آن تأثيرات منفي براي انسجام ملي و در نهايت گرايش به خودمختاري و تحجر هويت و نگرش بسته و محدود به تغييرات دارد و هم كم اهميت بودن هويت قومي پيامدهايي دارد؛ ازجمله احساس طرد در مقايسه با ساير اقوام و در نهايت احساس بيگانگي و نابودي سرماية فرهنگي است [6]. بنابراين انسجام مقوله‌اي است اجتناب ناپذير، سيال، نسبي و خودجوش که با همفکري، همياري و هماهنگي داوطلبانۀ افراد جامعه در مناسبات گوناگون فرهنگي، مذهبي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي پيش روي افراد قرار مي‌گيرد. انسجام موقعيتي است که در آن افراد جامعه با تعهدات مشترک اجتماعي و فرهنگي به يکديگر پيوند مي‌خورند. انسجام اجتماعي در حوزۀ تعاملي معين، شکل و معنا پيدا مي‌کند. گوناگوني و تنوع جامعۀ ايراني، به انحاي مختلف، بر امکان و استعداد برقراري انسجام اجتماعي تأثير گذاشته است. امروزه از مفهوم انسجام ملي و اجتماعي به عنوان اهرمي توفيق آفرين و اساس هويت و اعتبار جامعه، اقبال فراواني شده است [23]. شكافهاي قومي، مذهبي و زباني به دليل ماهيت هويتي شان، از آنجا كه منشأ خواسته‌هايي است كه تحقق آنها از طريق گفتگو بسيار مشكل و در مواردي غير ممكن است، مي‌توانند منشأ به خشونت كشيده شدن قلمرو سياست و ناپايداري نظام سياسي باشند. بررسي وضعيت جوامع ناهمگن نشان مي‌دهد كه شكافهاي قومي، مذهبي و زباني يكي از مهمترين منابع كشمكش و منازعه سياسي در آنها بوده است. تنها جوامعي كه روند ملت‌سازي را به شيوه موفقيت آميزي تجربه كرده اند، توانسته اند شكافهاي قومي، مذهبي و زباني را كم اثر نمايند. در اين جوامع خشونت‌هاي سياسي به تدريج جاي خود را به مشاركتها و پيكارهاي سياسي نهادينه شده و غير خشن داده اند. با تثبيت شكافهاي اجتماعي، به تدريج از فعاليت مخرب آنها كاسته شده و مشاركت سياسي شكل نويني به خود گرفته است [19].
در باب اهمیت این مقاله میتوان گفت چالشهای فرهنگی-مذهبی و قانونیِ آنهایی که از احساس طرد
میکنند میتواند موانع و محرومیتهایی را برای افراد افزایش دهد. در این میان چنانچه افراد از گردونه اجتماعی(همگرایی) باز بمانند، متعاقبا دچار گونهای از طرد شده که در ادامه، عامل بیمشارکتی، کممشارکتی و یا حرکات اعتراضی میگردد. این شرایط از یک سوی برهم زننده ثبات و نظم جامعه است و از سوی دیگر تحرک و خلاقیت و نوآفرینیهای مهم در حیات سیاسی را بههمراه دارد.
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته/ اباذر اشتریمهرجردی و همکاران 3 |
مديريت سياسي در ايران، چه قبل از پيروزي انقلاب اسلامي و چه بعد از آن همواره به منظور تنظيم و کنترل روابط گروههاي قومي، به تدوين سياستهاي قومي اقدام کرده است. سياستهاي مزبور به رغم اشتراک در هدف غايي خود که همان انسجام بخشي و ايجاد حس همبستگي در اقوام گونا گون بوده، در برخي از اجزا، عناصر و شيوه‌هاي اجرا نقاط قوت و ضعف‌هايي وجود دارد. بنابراين بررسي وضعيت انسجام اجتماعي مي‌تواند به حل مسائل اجتماعي، بر ساخت توافق عمومي، هموارکردن مسير توسعه و توسعۀ اجتماعي منجر شود. از اينرو، شناخت همگرايي اجتماعي و عوامل موثر بر آن نيازمند واکاوي جدي است. با وجود حجم کثيري از مقاله‌ها، کتب و نوشته‌ها درباره سياستگذاري و مديريت قومي در ايران، تاکنون تحليل کلي بر اين پژوهشها صورت نگرفته است. در اين مقاله سعي بر آن دارد که با ارائه شواهد كمي و تلفيق يافته‌هاي پژوهشي چشم‌انداز کلي این حوزه برساخت شود.
2- چارچوب تئوریک
تغییرات مداوم در جوامع معاصر اعضای خود را به چالش می‌کشد تا آماده سازگاری باشند. کنشگران اجتماعی در جست‌وجوی دائمی استراتژی‌های جدید همگرایی هستند و اغلب تمام مهارت‌های خود را متمرکز کنند تا از فرصتهای موجود استفاده کنند. همگرایی اجتماعی، طرد اجتماعی و سرمایه اجتماعی عوامل تعیین کننده‌ای را پوشش می‌دهند که موقعیت خاصی را در محیط اجتماعی تعیین میکنند. علیرغم اینکه دیدگاه یکپارچگی اجتماعی فاقد مبنای نظری و تجربی جامع است، چارچوبی مفید برای مطالعات پربار فرآیندهای قومی است. مزیت دیدگاه همگرایی از تمرکز آن بر ابعاد مختلف اجتماعی ناشی می‌شود که در تکامل گروه های قومی حیاتی هستند (برسنویایوته4، 2003).
در سطح نظری، یکپارچگی اجتماعی اصولی را نشان می‌دهد که به موجب آن افراد (کنشگران، عاملان یا سوژه‌ها) در فضای اجتماعی به یکدیگر پیوند می‌خورند و به روابط میان کنشگران اشاره دارد، یعنی اینکه کنشگران (کارگزاران) چگونه قوانین اجتماعی را می‌پذیرند. ادغام یک سیستم اجتماعی به معنای تعامل متقابل بخش های یک ساختار اجتماعی معین است. صرف نظر از معنای مستقیم ادغام به عنوان یک کلمه، فرض نمی شود که روابط یا تعاملات هماهنگ باشند. ادغام مفاهیم تعارض و همچنین نظم را در بر می‌گیرد، بنابراین همین مفهوم را میتوان برای اشکال ثبات روابط اجتماعی و جبران تعادل بین واحدها و گروه های اجتماعی مختلف به کار برد. در گسترده‌ترین مفهوم، واژه ادغام برای تعریف تحولاتی استفاده می‌شود که ارتباط عناصر مختلف مرتبط را با کل اجتماعی، سیستم، جامعه یا واحدهای دیگر تعیین میکنند. مفهوم ادغام یک مفهوم اساسی در نظریه های کارکردگرایی است و شیوه‌ای از روابط واحدهای یک سیستم را تعریف می‌کند که به موجب آن از یک سو برای جلوگیری از اختلال در سیستم عمل میکنند و از سوی دیگر آنها برای ارتقای عملکرد آن به عنوان یک واحد همکاری میکنند. مفهوم یکپارچگی در سایر دیدگاه‌های نظری که از مفاهیم دیگری نیز استفاده میکنند، مهم است. اجماع، همبستگی، مکاتبات و غیره. هنگام بحث در مورد فرآیندهای قومی، مفهوم ادغام نه تنها ارتباط تنگاتنگی با فرآیندهای اجتماعی شدن، فرهنگ پذیری و همسان سازی دارد، بلکه بخشی جدایی ناپذیر از سیر و نتیجه این فرآیندها است (روستاس5، 2019).
هنگام توسعه نظریه های یکپارچگی برای جوامع چندفرهنگی معاصر، لازم است از تفاسیر «عینی» تقلیل گرایانه فراتر رفت، یعنی اگر قبلاً تمرکز بر یکپارچگی اقتصادی، سیاسی یا مسکونی بود، در حال حاضر موضوعات تفاوت فرهنگی و روابط متقابل بین افراد و گروه های مختلف در نظر گرفته می‌شود. علاوه بر این، هویت‌ها، نگرش‌ها، رفتار و مشارکت در جامعه، حوزه گروه‌های قومی نه تنها تحت تأثیر اموری است که در محدوده گروه‌های قومی یا در ارتباط با گروه‌های دیگر اتفاق می‌افتد، بلکه تحت تأثیر فرآیندهایی است که در جامعه گسترده است (برسنویایوته6، 2003).
در همین رابطه يکي از اهداف مهم سياستگذاري عمومي حفظ همزيستي مسالمت آميز در جامعه و ايجاد رويه‌هايي از طرق مسالمت آميز و مشروع در مواجهه با تقاضاها است. به رغم عدم امکان حل و فصل قطعي تفاوتها، بهترين اقدامي که مي‌توان انتظار داشت اين است که بتوان تفاوتها را به نحو موفقيت آميزي مديريت کرده يا آنها را به طُرقي تنظيم کرد که به اندازه کافي براي همه گروه‌ها و طرفداران قابل پذيرش باشد و درنتيجه گرايش به تمايز و قطبي شدن جامعه را پيرامون شکاف‌هاي غيرقابل سازش کاهش داد (اسمان7، 2004). همچنین سياست قومي و مذهبي را مي‌توان به منزله مجموعه‌اي از اهداف، راهبردها، رويکردها و اقدام‌ها دانست که حکومت در قبال اقوام موجود در يک جامعه اتخاذ مي‌کند. سياست قومي مشتمل بر اهداف، سياست‌ها، مقاصد روشن و واضح درخصوص نحوه اداره، کنترل و هدايت اقوام مختلف در واحد سياسي است. سياست قومي فعال و جامع بايد موضع خود را نسبت به حوزه‌هاي مختلف اجتماعي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي معين کند. مهمترين واگرايي‌هاي اجتماعي و فرهنگي در سطح استان، ناشي از دو عامل قوميت گرايي و مذهب گرايي است.
واگرايي در مورد قوميت‌ها در جهان اسلام، عمدتاً حاصل سه قوم بزرگ عرب، فارس و ترك است. زبان عربي، زبان تركي و زبان فارسي، همراه با تاريخ و تمدن و فرهنگ مستقل، ساختارهاي اجتماعي متفاوت كه با تعصبات آميخته است و با منافع قومي هر يك از سه قوم مذكور در روابط بين قومي گره مي‌خورد و در نهايت از منافع استعمار جهاني تاثير مي‌پذيرد، زمينه را براي واگرايي‌هاي عميق در جهان اسلام فراهم كرده است. گروهی معتقدند تاثير هويت‌هاي مذهبي بر واگرايي‌هاي جهان اسلام، فراتر از تاثير هويت‌هاي قومي است كه مهمترين هويت‌هاي مذهبي در جهان اسلام معاصر هويت مذهبي اهل سنت و هويت مذهبي شيعه است [21].
بررسي‌هاي انجام شده نشان دهنده اين واقعيت است که متغيرهاي متعددي از جمله: شرايط و وضعيت علم و دانش و ميزان باسوادي وآگاهي مردم قلمرو سرزميني؛ شرايط توپولوژيک و نحوه استقرار گروههاي قومي در عمق يا حاشيه ومرزهاي کشور؛ شرايط ژئوپليتيکي و وضعيت مرزها و ميزان آسيبپذيري در برابر قدرت‌هاي خارجي؛ ميزان تشابه يا تفاوت گروههاي قومي مستقر در مرزها يا با ساکنان مرزي کشور همجوار؛ تعداد گروههاي قومي و ميزان جمعيت آنها؛ سياسي و فعال شدن شکاف‌هاي قومي؛ پيشينه دولت ملي، سابقه و نحوه شکل‌گيري دولت مدرن مورد توجه قرار مي‌گيرد.
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته/ اباذر اشتریمهرجردی و همکاران 4 |
راه حل‌هاي همگرايي، به گونه‌اي كه بتواند در مواجه با چالش‌هاي واگرايي فائق آيد و زمينه را براي گسترش تمدن نوين اسلامي در همه هويت‌هاي قومي و مذهبي جهان اسلام فراهم كند در سه محور راه حل تقريب، راه حل همگرايي يا برقراري روابط استراتژيك و راه حل تمدني با تكيه بر عوامل زايش تمدن قابل بررسي است. در تقريب مذاهب، اصل و هدف مشترك، ايجاد مودت و اخوت اسلامي است. راه حل همگرايي براي حل چالش‌هاي قومي از طريق روابط استراتژيك اقتصادي و سياسي و فرهنگي با ابتناء بر اشتراكات فرهنگي و منافع متقابل و مشترك صورت مي‌گيرد. و در راه حل تمدني عمدتاً بر ظرفيت‌ها و استعدادهاي تمدني متكي است. در اين راه حل آن چه مورد تاكيد است اتخاذ تصميم و عمل از موضع عوامل، ظرفيت‌ها، مؤلفه‌هاي تمدن ساز و يا پيشران‌هايي است كه تمدن را بدون اينكه نيازمند امتياز دادن به قوميت‌ها و مذاهب مدعي و يا به حساب آوردن آنها باشد، توسعه مي‌دهد و چالش‌ها و از جمله چالش‌هاي واگرايي را از سر راه خود برداشته و يا مديريت مي‌كند.
[1] . Cooper, K., Bertola, M., Aranyush, J., Pheasant-Dumont, J., & Richards, V
[2] . Stack-Cutler, H. L., Parrila, R. K., & Torppa, M
[3] . Xiang, G., Teng, Z., Li, Q., Chen, H., & Guo, C
[4] . Beresnevièiûtë
[5] . Rostas
[6] . Beresnevièiûtë
[7] . Esman
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته/ اباذر اشتریمهرجردی و همکار ان 5 |
ردیف | نویسنده و سال | عنوان | استان | گروه مورد مطالعه | نمونه | شیوه نمونه گیری | متغیرهای پژوهش | هویت قومی | مکان | رشته نویسندگان | نوع سند | |
| سلیمانی و همکاران، (1400) | تبیین تاریخی مؤلفه های همگرایی از منظر امام جواد(ع) | * مدینه زمینه تاریخی صدر اسلام | کتاب های تاریخی، حدیثی و رجالی | مرور منابع و مطالعات مرتبط | هدفمند | همگرایی، واگرایی، راهبرد، جریان های فکری | فاقد نگاه قومی، اندیشه بنیادین اسلامی | زمینه تاریخی صدر اسلام
| تاریخ | تحلیل محتوا | |
|
صفایی و همکاران (1400) | بررسي جامعه شناختي نقش عوامل سياسي و اجتماع (طرحوارههای قوميتي) موثر بر ایجاد همگرایي قومی
| خوزستان | شهروندان 18 تا 65 سال در اهواز | 384 نفر | تصادفی | پایگاه اجتماعی-اقتصادی، امنیت اجتماعی، سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی، تنوع قومی، نظارت اجتماعی | بختیاری- فارس | اهواز | جامعه شناسی | کمی | |
| خنجرخانی (1400) | چالش وحدت اجتماعی: تحلیلی بر امکانسنجی آموزش همگرایی در ایام فاصله گذاری اجتماعی |
| مقاله | 35 مقاله | تصادفی | وحدت اجتماعی، آموزش همگرایی، فاصله گذاری اجتماعی | اقوام مختلف |
| روانشناسی | تحلیل محتوا/فراتحلیل | |
| چگینی و همکاران. (1400) | نقش دین اسلام در همگرایی قوم بلوچ و تاثیر بر امنیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان | سیستان و بلوچستان | مسئولان و کارشناسان سیاسی، امنیتی، فرهنگی و اقتصادی | 54 نفر | تمام شمار | دین اسلام، همگرایی و امنیت اجتماعی قوم بلوچ | بلوچ | استان سیستان و بلوچستان | جغرافیا | کمی | |
| جوکار و همکاران. (1399) | بررسی وضعیت واگرایی و همگرایی اقلیتهای قومی و مذهبی در کشور (مناطق کرد نشین و بلوچ نشین) | گستره جغرافیایی وسیع | قوم کرد و قوم بلوچ | 350 نفر | تصادفی | واگرایی قوم کرد، واگرایی قوم بلوچ، | کرد و بلوچ | کردستان، کرمانشاه، ایلام، آذربایجان غربی، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان | علوم سیاسی | کمی | |
| رضائیان و همکاران، (1398) | مطالعه جامعه شناختی حوزه های همگرایی و واگرایی هویت ملی و هویت قومی (مطالعه موردی: قوم لک) | لرستان- کرمانشاه-ایلام- همدان | قوم لک | 397 | خوشه ای چند مرحله ای | هویت قومی- هویت ملی- همگرایی- واگرایی- رضایت از زندگی-رضایت از دیگری-قوم مداری- علائق قومی- احساس محرومیت | مردمان لک ساکن ایران | دلفان-کوهدشت- هرسین- کرمانشاه- هلیلان- نهاوند | جامعه شناسی | کمی | |
| قاصد و همكاران.(1398) | عوامل سياسي- اجتماعي مؤثر در همگرايي‌هاي قومي (مطالعه موردي: قوميت‌هاي شهرستان اروميه) | آذربایجان شرقی | آذری، کردی، آشوری، ارمنی | 15نفر | هدفمند | همگرایی قومی، امنیت | قومیت های شهرستان ارومیه | ارومیه | جامعه شناسی |
| |
| برزگر و همکاران، (1398) | نقش سیاستهای قومی و مذهبی در مشارکت اقوام در امنیت، توسعه همه جانبه و همگرایی با تأکید بر ترکمنهای شمال و شمال شرق ایران | گلستان و خراسان شمالی | قوم ترکمن | 50 مقاله | تصادفی | مشارکت سیاسی و اقتصادی، همگرایی | ترکمن | استان گلستان و خراسان | جغرافیا | کیفی | |
| رحمانی ساعد و همکاران، (1397) | دین اسلام به عنوان مولفه همگرایی قوم بلوچ با حاکمیت و تاثیر آن بر امنیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان | سیستان و بلوچستان | مسئولان و کارشناسان امنیتی و فرهنگی | 130 | تصادفی | دین اسلام- امنیت اجتماعی | بلوچ | استان بلوچستان | امنیت- مدیریت | کمی | |
| متقی و همکاران، (1396) | مدلسازی همگرایی قومی براساس نیازسنجی مدیران سیاسی و مطالبات شناسی اقوام (مطالعۀ موردی: استان کردستان) | استان کردستان | مدیران سیاسی و شهروندان استان کردستان | 54 نفر مدیر سیاسی- 189 نفر شهروند | خوشه ای چند مرحله ای | شاخص های (شاخص، تقسیمات کشوری، مشارکت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) | کرد | کردستان | جغرافیای سیاسی- تاریخ | کمی-کیفی | |
| گوهری مقدم و بشیری لحاقی (1396) | کاربست نظریات همگرایی در طراحی مدل همگرایی منطقه ای در حوزه همسایگی جمهوری اسلامی ایران | عراق، عمان افغانستان، ارمنستان-روسیه، پاکستان، آذربایجان، ترکیه، ترکمنستان، قزاقستان و کویت- عربستان سعودی، بحرین، امارات و قطر | کارشناسان، اساتید دانشگاه | 21 نفر | هدفمند | مدل پیشنهادی بر اساس دسته بندی تعاملات در سه حوزه مفاهمه، معامله و مقابله | فاقد نگاه قومی | ایران و همسایگانش | علوم سیاسی | کیفی | |
| جهاني و همكاران.(1396) | ميزان تاثير مولفه‌هاي فرهنگي - اجتماعي و اقتصادي را بر همگرايي مردم استان‌هاي کردنشين ايران | آذربایجان غربی- کردستان- کرمانشاه- ایلام | صاحبنظران و نخبگان محلی و قومی | 90 نفر | تصادفی | مولفه های اقتصادی اجتماعی فرهنگی- همگرایی | کرد | آذربایجان غربی- کردستان- کرمانشاه- ایلام | جغرافیای سیاسی |
| |
| باصری و همکاران، (1396) | رابطه بین سرمایه اجتماعی و همگرایی قومیتی در استان آذربایجان غربی | آذربایجان غربی | نخبگان و خبرگان | 100 نفر | هدفمند | سرمایه اجتماعی- همگرایی قومیتی | ترک | اورمیه | مدیریت بحران | کمی | |
| طلوعی .(1395) | رابطه مناسبات قومی و امنیت در استان سیستان و بلوچستان | سیستان و بلوچستان | مقاله | 35 مقاله | هدفمند | امنیت، وهابیت، مناسبات قومی | قومیت های ساکن جنوب شرق ایران | جنوب شرق ایران | علوم سیاسی | تحلیل محتوا | |
| امینی زاده و بوستانی .(1395) | همگرایی و واگرایی هویت های ملی، مذهبی و جهانی (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان) | کرمان | دانشجویان | 380 نفر | خوشه ای چند مرحله ای | هویت مذهبی-هویت ملی- هویت جهانی- مصرف فرهنگی | کرمان | دانشگاه شهید باهنر کرمان | جامعه شناسی | کمی | |
| امین صارمی و همکاران.(1395) | همگرایی قومی-مذهبی مرزنشینان و نقش آن در امنیت پایدار مرز ایران و پاکستان | سیستان و بلوچستان | فرماندهان و سران طوایف، نخبگان و افراد صاحب نفوذ | 65 نفر | هدفمند | همگرایی قومی و مذهبی- امنیت- همگرایی فرهنگی-همگرایی سیاسی- همگرایی ارزشی- | اقلیت ها قومی مرز ایران و پاکستان | هنگ مرزی شهرستان سراوان | جامعه شناسی | کمی | |
| لطفی و همکاران.(1395) | همگرایی جمعی و خلق وخوی اجتماعی ساکنان حاشیه ی خلیج فارس با تاکید بر گردشگری | بحرین، کویت، عراق، عمان، قطر، عربستان سعودی، امارات | متن | 7 کشور | هدفمند | همگرایی اقتصادی، امنیت پایدار، صنعت گردشگری | قوم غالب: عرب | کشورهای حوزه خلیج فارس | جغرافیا – جغرافیای سیاسی | تحلیل محتوا | |
| فیروزآباد
(1395) | بررسی وضعیت طرد اجتماعی زنان روستایی | استان مرکزی | زنان روستایی | 20 نفر | هدفمند | طرد اجتماعی، طرد اجباری، طرد خودخواسته، زنان روستایی | ترکی آذری | روستای چمران از توابع بخش نوبران شهرستان ساوه | مطالعات توسعه اجتماعی | کیفی | |
| بارسلطان .(1394) | بررسی عوامل موثر بر همگرایی قومیت ها با تاکید بر ساختار امنیت کشور ایران | سطح ملی | اقوام ایرانی | 56 مقاله | هدفمند | همگرایی، قومیت، امنیت، امنیت ملی | اقوام ایرانی: فارس، ترک، کرد، لر، بلوچ، عرب | کشور ایران | علوم انتظامی و مطالعات اجتماعی | تحلیل محتوا | |
| نقدی و احمدی .(1394) | بررسی جامعه شناختی میزان همگرایی قومیت های (فارس، ترک، لر) استان همدان | همدان | شهروندان 20-24 | 384 نفر | خوشه ای | همگرایی قومی-سن- درامد- میزان دسترسی به رسانه- میزان مشارکت اجتماعی و سیاسی- میزان رضایت از زندگی- میزان سرمایه اجتماعی- وضعیت فرهنگی و ارتباطی- میزان پذیرش اصول شهروندی- میزان احساس محرومیت نسبی | فارس لر ترک | همدان بهار نهاوند | جامعه شناسی سیاسی | کمی | |
| میرلطفی و همکاران.(1394) | بررسی انسجام اجتماعی در حفظ امنیت مرزی با تأکید بر تنوع قومی مذهبی
| سیستان | خانواده | 380 خانوار | اطلاع یابی از طریق ریش سفیدان، شوراها، دهیاران و معتمدان روستا | داشتن فامیل نزدیک )پدر، مادر، خواهر، برادی، همسر(، تعلق مكانی، تعامل مذهبی قومی، بیگانه نبودن، رضایتمندی، .) آسودگی خاطر، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، اعتماد و اطمینان اجتماعی | بلوچ، سیستانی، بیرجندی ها، یزدی ها، ترک ها، کرمانی، قائنی، نهبندانی | زابل | جغرافیا و برنامه ریزی روستایی | کمی | |
| معنوی و زمانی.(1394) | جایگاه گردشگری مذهبی در ایجاد همگرایی در منطقه خلیج فارس | سواحل خلیج فارس | مقاله | منابع مرتبط | هدفمند | گردشگری، مذهب، همگرایی، خلیج فارس | عرب | منطقه خلیج فارس | سیاستگزاری عمومی |
| |
| صابری . (1394) | همگرایی از منظر تاریخی و بررسی ریشه های این مکتب از دیدگاه متفکرین کلاسیک | زمینه تاریخی | متن | منابع مرتبط | هدفمند | همگرایی، متفکرین کلاسیک، ریشه های تئوری همگرای | فاقد نگاه قومی | زمینه تاریخی | علوم سیاسی | تحلیل محتوا | |
| نوعي باغبان و همكاران.(1394) | تأثير دينداري دروني و بيروني بر انسجام ملي (مطالعه موردي: شهروندان شهر مشهد) | خراسان مرکزی | شهروندان شهر مشهد از تمامی مناطق | 420 نفر | تصادفی | دینداری درونی، بیرونی- انسجام ملی | بومیان مشهد، فارس زبان، ترک، ارامنه | مشهد | علوم سیاسی | کمی | |
| سرور و همکاران.(1393) | تحلیل رابطه سرمایه اجتماعی و احساس همگرایی قومی در شهر ارومیه
| آذربایجان غربی | افراد بالی 18 سال از بین اقوام ترک و کرد | 375 نفر | تصادفی | همگرایی- تنوع قومی- سرمایه اجتماعی | ترک- کرد | مناطق 4 گانه شهر ارومیه | جغرافیا و برنامه ریزی شهری | توصیفی- تحلیلی | |
| آب خضر و حسینی. (1393) | بررسی تاثیر مراسم و مناسبتهای ملی در تقویت همبستگی و وحدت ملی با تاکید بر تربیت اجتماعی جوانان | تهران | مسئولان و کارشناسان حوزه فرهنگی | 50 نفر | هدفمند | مراسم ملی- تقویت همبستگی-وحدت ملی-مذهب- هویت ملی- سرزمین مشترک- زبان مشترک | تنوع قومی
| دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین | تعلیم و تربیت | کمی | |
| فرهمند و همکاران.(1393) | ميزان انسجام اجتماعي دو قوم آذري و کُرد | آذربایجان شرقی- کردستان | زنان و مردان 20تا 64 سال شهرهای تبریز و سنندج | 768 نفر | خوشه ای چند مرحله ای | انسجام اجتماعي -عدالت اجتماعي، وسايل ارتباط جمعي، تحصيلات، شغل، درآمد و سن | کرد و آذری | تبریز و سنندج | جامعه شناسی | کمی | |
| عبدی و
| همگرایی در اذربایجان | آذربایجان | صاحبنظران مربوط به آذربایجان
| 30 نفر | هدفمند | مذهب- آرمان مشترک- زبان فارسی- آیین ها و آداب و رسوم- قهرمانان- تعاملات اجتماعی و فرهنگی- نمادها و نشانه های ملی- حفظ شان و حرمت قومی- استفاده ابزاری نخبگان- تاریخ سازی و نمادپردازی قومی- کاهش سطح احساس تعلق به هویت ملی- رشد شهرنشینی- موقعیت جغرافیایی و ژئوپلتیکی- نابرابری اقتصادی- ضعف مدیریتی | ترک | آذربایجان | جغرافیای سیاسی- علوم سیاسی | کمی | |
| بهرامیان و بهرامیان. (1391) | بررسی رابطه بین همگرایی اقوام (ترک و کرد )و احساس امنیت پایدار در آذربایجان غربی | آذربایجان غربی | کرد و آذری زبان | 500 نفر | خوشه ای چند مرحله ای | احساس امنیت پایدار-همگرایی قوی- سرمایه فرهنگی- محرومیت نسبی- ملی گرایی- دین گرایی- فضای مشترک سیاسی/اداری-تاثیر نخبگان قومی | ترک و کرد | ارومیه- نقده- ماکو- تکاب- شاهیندژ-سلماس- و مهاباد | علوم ارتباطات اجتماعی- پژوهش علوم اجتماعی | کمی | |
| کاظمی تاری.(1390) | تأثیر زمینه های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی بر همگرایی پیروان ادیان مختلف در ایران | متن | منابع مرتبط | اسناد تاریخی | هدفمند | ادیان، اقلیت ها، ارمنی ها، مذاهب ایران باستان | ارمنی | زمینه تاریخی | جغرافیای سیاسی | تحلیل محتوا | |
| صفوی .(1389) | وحدت جهان اسلام؛ عوامل موثر در ایجاد همگرایی | گستره ی جغرافیایی کشورهای اسلامی | کشورهای اسلامی | اسناد | هدفمند | عوامل همگرایی، موانع و فقدان مناسبات، ارتباطات اقتصادی | تنوع قومی قاره ای | زمینه تاریخی | جغرافیای سیاسی |
| |
| بشیریان(1388)
| بررسی نقش دموکراسی در توسعه | متن | کشورها | 94 کشور | هدفمند |
|
|
| جامعه شناسی | تحلیل محتوا | |
| خادمی .(1388) | بررسی میزان و رابطه ی امنیت اجتماعی و همگرایی قومیتهای آذری و کرد در شهر ارومیه | آذربایجان غربی | شهروندان کرد و آذری شهر ارومیه | 450 نفر | تصادفی | امنیت اجتماعی- همگرایی قومی- امنیت پایدار | قوم کرد- قوم آذری | مناطق جنوب و غرب شهر ارومیه | علوم اجتماعی | کمی | |
| کریمی .(1388) | کاربرد و نقد نظریه چهارچوب سازی در تحلیل پویش های قومی | کشور | مقاله | منابع مرتبط | هدفمند | چارچوب سازی، پویش قومی، سیاسی شدن فرهنگ | اقوام کشور | زمینه تاریخی | علوم سیاسی | تحلیل محتوا | |
| خلیلی عراقی .(1385) | تئوری همگرایی و جایگاه ایران | تطبیق ایران و جهان | متن | مرور و تحلیل نظریات | هدفمند | آزمون همگرایی، قابلیت های اجتماعی، همگرایی چندگانه، همگرایی مشروط | فاقد نگاه قومی | ایران | اقتصاد | تحلیل محتوا | |
| توسلی و قاسمی.(1381) | مناسبات قومی و رابطه آن با تحول هویت جمعی (نمونه مطالعه: ایلام) | ایلام | کلیه افراد 18 سال به بالا | 595 نفر | خوشه ای چند مرحله ای | تعلق خاطر مشترک به نمادهای ملی- وفاداری مشترک به مردم و وطن و میراث مشترک- هویت منطقه ای- مناسک مذهبی- پرستیژ ایلی- | کرد | ایلات ارکوازی- ملکشاهی- خزل- شوهان- بردره- میش خاص- ده بالایی- عالی بیگی | جامعه شناسی | کمی | |
| کولائی.(1375) | موانع همگرایی در اکو | ایران، ترکیه، پاستان، افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان، ازبکستان، ترکمنستان قرقیزستان، قزاقستان | متن | منابع مرتبط | هدفمند | همگرایی، اقتصادی، سیاسی | فاقد نگاه قومی | کشورهای عضو اکو | حقوق و علوم سیاسی | تحلیل محتوا |
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته/ اباذر اشتریمهرجردی و همکاران 12 |
در جمع‌بندی پژوهشهای گذشته حول محور موضوع مورد مطالعه، میتوان گفت، پژوهشهای بسیاری از دو دهه اخیر تاکنون به بررسی همگرایی و واگرایی قومی / مذهبی پرداختند. این پژوهشها هریک از منظر خاصی به تشریح وضعیت واگرایی و همگرایی قومی / مذهبی توجه داشتند. در این پژوهش معیار برای دسته بندی پژوهشها به صورت موضوعی است. پژوهشهای مطالعه شده را میتوان در9 موضوع دستهبندی کرد.
1- پژوهشهایی که بر نقش دین اسلام و دینداری بر همگرایی قومی و انسجام ملی تاکید داشتند: [1]، [8]، [33]، [34].
2- پژوهشهایی که بر رابطه مناسبات قومی و امنیت ملی تاکید داشتند: [37]، [15]، [13]، [17]، [18]، [6]، [26].
3- پژوهشهایی که بر عوامل اجتماعی-سیاسی- فرهنگی و تاریخی و تاثیر آنها بر همگرایی قومی و دینی تاکید داشتند: [2]، [36]، [5]، [7]، [24].
4- پژوهشهایی که به رابطهی سرمایه اجتماعی و همگرایی قومیتی تاکید کردند: [12]، [22].
5- پژوهشهایی که بر مباحث نظری همگرایی تاکید داشتند: [3]، [10]، [11]، [27]، [28]، [30].
6-پژوهشهایی که بر وضعیت واگرایی و همگرایی قومی و مذهبی تاکید داشتند: [5]، [6]، [14].
7- پژوهشهای [16] و [20] بر جایگاه گردشگری و ایجاد همگرایی جمعی تاکید داشتند.
8- پژوهشهای [31]، [25] و [29] بر هویت جمعی، وحدت ملی و همگرایی تاکید داشتند.
9- [5] بر وضعیت طرد اجتماعی زنان، [9] نقش دموکراسی در توسعه و [11]، موانع همگرایی در اکو تاکید داشتند.
3- روش تحقیق
در این تحقیق از فراتحلیل کمی بهره گرفته‌شده است. فراتحلیل برآورد اندازه اثر مطالعات در یک واحد اصلی است که با ارجاع به مقالات منتشره، سال پژوهش، متغیرهای معنی‌دار با وابسته ارزیابی می‌شود. در این روش که کاربردی است، حالتی گذشته‌نگر دارد، محقق یک نوع برآورد یا اثری از مجموع مطالعات انجام‌گرفته در یک بازمانی زمانی ثابت انجام می‌دهد. معمولاً ضریب همبستگی، حجم نمونه و سطح معنی‌داری، به‌عنوان مهم‌ترین ابزار کار هستند. کسب اطلاعات در این تحقیق، نوعی پرسشنامه معکوس است که در سایت‌های معتبر علمی پژوهشی نمایه علمی شده و دارای اعتبار و سطح روایی محتوایی بالایی دارند. در گام اول بعد از طرح موضوع، شناسایی دامنه متغیرهای مستقل وابسته، متناسب با اهداف و سؤالات، اسناد علمی از سایت‌های داخلی، گردآوری شد و درنتیجه متغیر مستقل بر وابسته شناسایی و جمع‌بندی شدند. سطح روایی و اعتبار تحقیق برحسب ملاک روشی، نظری، تعاریف مفهومی-عملیاتی، نوع آزمون بسته به سطح متغیر مورداندازه‌گیری قرارگرفته و از دو ملاک ورود (معیارهای ورود) و ملاک خروج (معیارهای خروج) برای غربالگری مقالات استفاده‌شده است. برای دریافت و جمع‌آوری مقالات از سایت نورمگز، سیویلیکا، ایران داک و مگ ایران با کلیدواژه فوق، دربازه زمانی 1379 الی 1403، با حجم نمونه 51 تحقیق را شناسایی و بعد از کنترل از حیث روشی، اعتبار، روایی و یافتههای علمی، 37 سند علمی وارد نرم‌افزار شده و اندازه اثر نهایی هر پژوهش و اثر نهایی کل به‌وسیله فرمول فیشر و کوهن برآورد شده است. بعد از دستهبندی اولیه مطالعات، سنخ شناسی و توصیف آن، درنهایت متغیرهای پژوهش که بیش از 2 بار در مطالعات تکرار شده‌اند، برای تعیین اندازه اثر و ضریب همبستگی آن وارد CMA2 شدند.
4- یافتههای پژوهش
یافتههای تحقیق در دودسته توصیفی و تحلیلی ارزیابی شده‌اند.
الف) توصیفی
بازه زمانی پژوهش
در سال1394، بیشترین تحقیقات همگرایی اجتماعی (16.3 درصد)، صورت گرفته است.
جدول2. بازه زمانی پژوهش
سال | فراوانی | درصد |
1400 | 4 | 10.8 |
1399 | 1 | 2.7 |
1398 | 3 | 8.10 |
1397 | 1 | 2.7 |
1396 | 4 | 10.8 |
1395 | 5 | 13.5 |
1394 | 6 | 16.3 |
1393 | 3 | 8.10 |
1392 | 1 | 2.7 |
1391 | 1 | 2.7 |
1390 | 1 | 2.7 |
1389 | 1 | 2.7 |
1388 | 3 | 8.10 |
1385 | 1 | 2.7 |
1381 | 1 | 2.7 |
1375 | 1 | 2.7 |
جمع کل | 37 | 100 |
روش تحقیق
48.7 درصد از پژوهش ها، با روش تحقیق کمی انجام گرفته است.
جدول3. روش تحقیق
نوع روش تحقیق | فراوانی | درصد |
آمیخته | 1 | 2.7 |
کیفی | 4 | 10.8 |
کمی | 18 | 48.7 |
توصیفی-تحلیلی | 1 | 2.7 |
تحلیل محتوا | 13 | 35.1 |
جمع کل | 37 | 100 |
نمونه گیری
51.3% پژوهش ها، باروش نمونه گیری هدفمند صورت گرفته است.
جدول4. شیوه نمونه گیری
شیوه نمونه گیری | فراوانی | درصد |
تصادفی | 9 | 24.3 |
هدفمند | 19 | 51.3 |
خوشه ای چند مرحله ای | 7 | 18.9 |
تمام شمار | 1 | 2.7 |
میدانی(معتمدین و ریش سفیدان جامعه) | 1 | 2.7 |
جمع کل | 37 | 100 |
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته/ اباذر اشتریمهرجردی و همکاران 13 |
رشته نویسندگان
32.5 درصد از پژوهش های انجام شده، در حوزه ی علوم اجتماعی بوده است.
جدول5. زمینه مطالعات
زمینه مطالعات | فراوانی | درصد |
علوم انسانی | 2 | 4.8 |
علوم سیاسی و حقوق | 10 | 23.9 |
علوم انتظامی و امنیتی | 2 | 4.8 |
اقتصاد و مدیریت | 3 | 7.1 |
علوم جغرافیایی | 10 | 23.9 |
علوم تربیتی و روان شناسی | 2 | 4.8 |
علوم اجتماعی | 14 | 32.5 |
جمع کل | 43 | 100 |
* به دلیل انجام برخی مقالات در بیش از یک حوزه مطالعاتی، جمع کل رشته های نویسندگان (43 مورد) به دست آمده است.
رشته نویسندگان شامل (تاریخ، جامعه شناسی، علوم انتظامی، امنیت، روان شناسی، علوم سیاسی، مدیریت، جغرافیای سیاسی، مدیریت بحران، مطالعات اجتماعی، جامعه شناسی سیاسی، سیاستگزاری عمومی، علوم اجتماعی، تعلیم و تربیت، حقوق، اقتصاد، علوم ارتباطات اجتماعی، پژوهش علوم اجتماعی) بوده است.
4- هویت قومی
21 درصد پژوهشها، در میان قوم ترک-آذری بوده است.
جدول6. هویت قومی
قومیت | فراوانی | درصد |
فاقد نگاه بومی | 4 | 6.9 |
تنوع قومیتی-اقوام کشور | 5 | 8.7 |
کرد | 10 | 17.2 |
بلوچ | 8 | 13.8 |
ترک-آذری | 12 | 21 |
فارس | 4 | 6.9 |
ارامنه | 3 | 5.2 |
عرب | 3 | 5.2 |
خراسان جنوبی (نهبندانی، قائنی،کرمانی، بیرجندی) | 3 | 5.2 |
لر | 3 | 5.2 |
ترکمن | 1 | 1.8 |
آشوری | 1 | 1.8 |
لک | 1 | 1.8 |
جمع کل | 58 | 100 |
* به دلیل تنوع قومی در اکثر مطالعات، جمع کل
هویتهای قومی (58 مورد) به دست آمده است.
5- تحلیل یافتهها و نتیجهگیری
یافتههای توصیفی پژوهش در بازه زمانی(1402-1375) مشخص کرد: بیشترین فراوانی تحقیقات همگرایی اجتماعی در ایران در سال 1394 با (16.7%)، زمینه مطالعاتی: علوم اجتماعی (31%)، هویت قومی ترک (21%)، روش تحقیق کمی(50%) و شیوه نمونه گیری هدفمند(50%)، صورت گرفته است.
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته/ اباذر اشتریمهرجردی و همکاران 14 |
جدول7. ابعاد و محورهای همگرایی اجتماعی ایران
sig | Effect size | منابع | مفاهیم اساسی | ابعاد کلان | شاخص کلان |
30.00 | 0.241 | [1] [8]، [33] | همگرایی، واگرایی، راهبرد، جریان های فکری، دین اسلام، امنیت اجتماعی، دینداری درونی، بیرونی |
دینداری و انسجام ملی |
همگرایی اجتماعی
|
50.00 | 0.304 | [37]، [15]، [13]، [17]، [18]، [3]، [26] | مشارکت سیاسی- اقتصادی، امنیت، همگرایی قومی و مذهبی/ فرهنگی/ سیاسی/ارزشی، قومیت، امنیت، امنیت پایدار، امنیت ملی، تعلق مكانی، تعامل مذهبی قومی، بیگانه نبودن، رضایتمندی، آسودگی خاطر، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، اعتماد /اطمینان و امنیت اجتماعی، احساس امنیت پایدار، همگرایی قوی، سرمایه فرهنگی، محرومیت نسبی، ملی گرایی، فضای مشترک سیاسی/اداری، تاثیر نخبگان قومی دین گرایی. |
مناسبات قومی و امنیت ملی
| |
0.001 | 0.321 | [2]، [36]، [3]، [2]، [24] | پایگاه اجتماعی-اقتصادی، امنیت اجتماعی، سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی، تنوع قومی، نظارت اجتماعی، همگرایی قومی، امنیت، احساس امنیت پایدار، همگرایی قوی، سرمایه فرهنگی، محرومیت نسبی، ملی گرایی، دین گرایی، فضای مشترک سیاسی/اداری، تاثیر نخبگان قومی، عوامل همگرایی، موانع و فقدان مناسبات، ارتباطات اقتصادی، ادیان، اقلیت ها، ارمنی ها، مذاهب ایران باستان. |
عوامل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی | |
0.000 | 0.316 | [12]، [22] | تنوع قومی، همگرایی قومیتی، مشارکت اجتماعی، حمایت اجتماعی، همبستگی اجتماعی، تعاملات اجتماعی | سرمایه اجتماعی | |
0.000 | 0.373 | [5]، [6]، [14] | هویت قومی، هویت ملی، واگرایی اقوام کرد و بلوچ، همگرایی/ واگرایی، رضایت از زندگی، رضایت از دیگری، قوم مداری، علائق قومی، احساس محرومیت، هویت مذهبی، هویت ملی، هویت جهانی، مصرف فرهنگی. |
واگرایی قومی و مذهبی | |
0.000 | 0.323 | [16]، [20]
| همگرایی اقتصادی، امنیت پایدار، صنعت گردشگری،گردشگری، مذهب، همگرایی، خلیج فارس.
|
وضعیت گردشگری
| |
0.000 | 0.328 | [31]، [25]، [29] | مراسم و هویت ملی، تقویت همبستگی، وحدت ملی، مذهب، سرزمین و زبان مشترک، تعلق خاطر مشترک به نمادهای ملی، وفاداری مشترک به مردم و وطن و میراث مشترک، هویت منطقه ای، مناسک مذهبی، پرستیژ ایلی. |
هویت جمعی، وحدت ملی | |
0.056 | 0.192 | [9]، [4] | طرد اجتماعی، طرد اجباری، طرد خودخواسته، زنان روستایی، همگرایی، اشتغال و وضعیت اقتصادی | وضعیت طرد اجتماعی زنان و موانع همگرایی | |
0.093 | 0.186 | [3]، [10]، [11]، [27]، [28] | چارچوب سازی، پویش قومی، سیاسی شدن فرهنگ، مفاهمه، معامله و مقابله، آزمون همگرایی، قابلیت های اجتماعی، همگرایی چندگانه، همگرایی مشروط، مشارکت سیاسی/ اجتماعی/ فرهنگی و اقتصادی)، وحدت اجتماعی، آموزش همگرایی، فاصله گذاری اجتماعی. |
مباحث نظری همگرایی |
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته/ اباذر اشتریمهرجردی و همکاران 15 |
منابع
1. سلیمانی، زهرا، منتظرالقائم، اصغر، و پیرمرادیان، مصطفی. تبیین تاریخی مولفه های همگرایی از منظر امام جواد(علیه السلام). پژوهش های تاریخی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان)، پیاپی 49، (1400).
2. صفایی، عزت الله و بهیان، شاهپور و جهانبخش، اسماعیل. بررسی جامعه شناختی نقش عوامل سیاسی و اجتماعی (طرحواره های قومیتی) موثر بر ایجاد همگرایی قومی در میان گروه های قومی ساکن شهر اهواز (1400).
3. خنجرخانی، مسعود. چالش وحدت اجتماعی: تحلیلی بر امکانسنجی آموزش همگرایی در ایام فاصله گذاری، نشریه مطالعات اجتماعی ایران، بهار. دوره پانزدهم - شماره 1 ب، صفحات : از 112 تا 124، (1400).
4. چگینی، محمد، دانیالی،، تهمینه، & اسماعیل پورروشن، علی اصغر. نقش دین اسلام در همگرایی قوم بلوچ و تأثیر بر امنیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان. جغرافیایی سرزمین شماره 72، (1400).
5. جوکار، کیوان، بخشایشی اردستانی، احمد، باقری، فردین، & الله کرم، عبدالحسین. بررسی وضعیت واگرایی و همگرایی اقلیتهای قومی و مذهبی در کشور (مناطق کرد نشین و بلوچ نشین). توسعه پایدار محیط جغرافیایی، 3(5)، (1400).
6. رضائیان، علی، وثوقی، منصور، ساروخانی، باقر. مطالعه جامعه‌شناختی حوزه‌های همگرایی و واگرایی هویت ملی و هویت قومی (مطالعه موردی: قوم لک). تغییرات اجتماعی - فرهنگی، 16(2)، 18-36. (1398).
7. برزگر، نصرت و لطفی، حیدر و حسن آبادی، داود و رضویان، محمد تقی، نقش سیاست های قومی و مذهبی در مشارکت اقوام در امنیت، توسعه همه جانبه و همگرایی با تاکید بر ترکمن های شمال و شمال شرق ایران. (1398).
8. رحمانی ساعد، هادی؛ پورتقی، محمد؛ تنهایی، علیرضا. دین اسلام به عنوان مولفه همگرایی قوم بلوچ با حاکمیت و تاثیر آن بر امنیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان، نشریه دانش امنیتی، پاییز و زمستان ، سال پنجم- شماره 9(ISC) . ص 62-33. (1397).
9. اشتری مهرجردی، اباذر. تبیین عوامل اجتماعی اخلاق کار (مورد مطالعه: اعضای هیات علمی دانشگاه‌های شهر تهران)، نشریه صنعت و دانشگاه. شماره 55-56، (1401).
10.
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته/ اباذر اشتریمهرجردی و همکاران 16 |
11. گوهری مقدم، ابوذر، بشیری لحاقی، میثم. کاربست نظریات همگرایی در طراحی مدل همگرایی منطقهای در حوزه همسایگی جمهوری اسلامی ایران. دانش سیاسی،(1396).
12. باصری، احمد، عباسیان، شیرزاد، کریمی، بهروز. (1396). رابطه بین سرمایه اجتماعی و همگرایی قومیتی در استان آذربایجان غربی. فصلنامه مدیریت بحران و وضعیت های اضطراری. 9(34). 115-141. (1396).
13. طلوعی، هادی. رابطه مناسبات قومی و امنیت در استان سیستان و بلوچستان. نشریه سیاست(دانشگاه تربیت مدرس)، تابستان– شماره 10(1395).
14. امینی زاده، سینا، بوستانی، داریوش. (1395). همگرایی و واگرایی هویتهای ملی، مذهبی و جهانی (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان). توسعه اجتماعی، 10(3)، 111-138. (1395).
15. امین صارمی، نوذر و محمدی اطهر، علیرضا و طالبی، رضا. همگرایی قومی-مذهبی مرزنشینان و نقش آن در امنیت پایدار مرز ایران و پاکستان،(1395).
16. لطفی، حیدر؛ شادی، محمدعلی؛ مدینهای بناب، سیدامیر.1395. همگرایی جمعی و خلق وخوی اجتماعی ساکنان حاشیهی خلیج فارس با تاکید بر گردشگری. نشریه مطالعات خلیج فارس، پاییز 1395، شماره 7، ص 22-41، (1395).
17. سیده رویا ،بارسلطان،1394،بررسی عوامل موثر بر همگرایی قومیتها با تاکید بر ساختار امنیت کشور ایران،(1394).
18. میرلطفی، محمودرضا، علوی زاده، سیدامیرمحمد، هدایتی امین، خورشید. بررسی انسجام اجتماعی در حفظ امنیت مرزی با تأکید بر تنوع قومی ـ مذهبی مطالعه موردی: شهرستان زابل. فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای. 5(19).75-70. (1394).
19. نقدی، اسداله، احمدی، امید علی، سلطانی عزت، محمود. بررسی جامعه‌شناختی میزان همگرایی قومیتهای (فارس، ترک، لر) استان همدان. تحلیل اجتماعی نظم و نابرابری اجتماعی.7(1).131-154. (1394).
20. معنوی، احمد و زمانی، لیلا. جایگاه گردشگری مذهبی در ایجادهمگرایی درمنطقه خلیج فارس. مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس، 2(6)، 127-148، (1394).
21. صابری، فاطمه. همگرایی از منظر تاریخی و بررسی ریشه های این مکتب از دیدگاه متفکرین کلاسیک. نشریه پژوهش ملل. اسفند 1394 ، دوره اول - شماره 3. ص22-17. (1394).
22. سرور، رحیم، موسوی، میرنجف، باقری کشکولی، علی. تحلیل رابطه سرمایه اجتماعی و احساس همگرایی قومی در شهر ارومیه (مطالعة موردی: قوم کرد وترک). فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش های نو در جغرافیای انسانی.7(1).55-68. (1393).
23. عبدی، عطاءالله، مقصودی، مجتبی. همگرایی در آذربایجان. فصلنامه مطالعات ملی، 14(53)، 51-72. (1392).
24. کاظمی تاری، تقی. عنوان فارسی: تاثیر زمینه های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی بر همگرایی پیروان ادیان مختلف در ایران (مطالعه موردی ارمنیها) (عنوان عربی: أثر الأرضیات التاریخیة و الثقافیة و الإجتماعیة علی التعامل بین أتباع الأدیان المختلفة فی إیران (الأرمن کنموذج)). آفاق امنیت، 4(12)، (1390).
25. واعظی، محمود. هویت جمعی و همگرایی اروپایی. نشریه پژوهشنامه سیاست خارجی، آبان 1389 - شماره 27، ص48-21. (1389).
26. خادمی، دکتر علی. بررسی میزانو رابطهی امنیت اجتماعی و همگرایی قومیتهای آذری و کرد در شهر ارومیه. تغییرات اجتماعی - فرهنگی، 5(2)، (1388).
27. کریمی، علی. درآمدی نظری بر کاربرد و نقد نظریه چهارچوب سازی در تحلیل پویشهای قومی. مطالعات ملي - دوره: 10 - شماره 4 :33 -52، (1388).
28. خلیلی عراقی، سید منصور؛ مسعودی، ناهید. تئوری همگرایی و جایگاه ایران. نشریه جستارهای اقتصادی ایران، پیاپی 6 (پاییز و زمستان 1385). ص110-81. (1385).
29.
صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته/ اباذر اشتریمهرجردی و همکاران 17 |
30. پیتربورک؛ نوذری، حسین علی.1376. ضرورت همگرایی جامعه شناسی و تاریخ؛ نگاهی به رابطه نظریه اجتماعی و تاریخ. نشریه تاریخ معاصر ایران ، تابستان 1376 – شماره2. ص122-93. (1376).
31. آب خضر، اصغر و متفکر، حسین. بررسی تاثیر مراسم و مناسبتهای ملی در تقویت همبستگی و وحدت ملی با تاکید بر تربیت اجتماعی جوانان،(1373).
32. فرهمند، مهناز، سعیدی مدنی، سید محسن، سهندی خیلفه کندی، مهناز. مطالعۀ تطبیقی انسجام اجتماعی بین دو قومیت آذری و کُرد (مورد مطالعه: شهرهای سنندج و تبریز). بررسی مسائل اجتماعی ایران، (1394).
33. نوعی باغبان، سیدمرتضی، آقاحسینی، علیرضا، و امام جمعه زاده، سیدجواد. بررسی تاثیر دینداری درونی و بیرونی بر انسجام ملی (مطالعه موردی: شهروندان شهر مشهد). راهبرد اجتماعی فرهنگی، 4(14)، 163-183، (1394).
34. مرادی حقیقی، فائزه، و موثقی گیلانی، سیداحمد. کارکرد اجتماعی و فرهنگی مذهب در توسعه اقتصادی مالزی. مطالعات روابط بینالملل (پژوهشنامه روابط
بینالملل)، (1394).
35. جهانی، داریوش؛ عزتی، عزتالله؛ نامی، محمدحسن. 1396. میزان تاثیر مولفه های فرهیگی اجتماعی و اقتصادی بر همگرایی مردم استان های کردنشین ایران. نشریه مطالعات ملی بهار ص68-53، (1396).
36. قاصد، مهدی، زنجانی، حبیبالله، کلدی، علیرضا. بررسی عوامل سیاسی- اجتماعی مؤثر در همگرایی های قومی (مطالعهی موردی: قومیتهای شهرستان ارومیه). مطالعات جامعه شناختی شهری.9(30)-125-150، (1398).
37. برزگر، نصرت، لطفی، حیدر، حسنآبادی، داود، رضویان، محمد تقی. نقش سیاستهای قومی و مذهبی در مشارکت اقوام در امنیت، توسعه همه جانبه و همگرایی با تأکید بر ترکمنهای شمال و شمال شرق ایران. فصلنامه جغرافیا (برنامهریزی منطقهای).9(34).433-455. (1398).
