Manuscript ID : 1402023042332 Visit : 1800 Page: 1 - 28

Article Type: Original Research

The values of the Muslim human and their expression in the architecture of the Iranian Islamic house (case study: historical houses in city of Yazd)

Subject Areas : Islamic Architecture

mahshid radaei ¹ , minoo gharehbaglou ² , mohammad ali key nejhad ³ , Farhad Ahmadnejad ⁴ , hamed beyti ⁵

1 - Ph.D Student in Islamic Architecture, Department of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
2 - Professor, Department of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
3 - Professor, Department of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
4 - Assistant Professor, Department of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
5 - Associate Professor, Department of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.

Received: 2023-05-20 Accepted : 2023-12-03 Published : 2024-02-06

Keywords: Value, Muslim Human, Iranian Islamic Architecture, Historical Houses, Yazd,

Abstract :

Human has values that can play a role in the formation of Iranian Islamic house architecture. Ignoring the hidden values in the experiences of our past is becoming more visible every day. The question that was raised was: How are human values manifested in the architecture of Iranian Islamic houses? The purpose of the research was to identify the human values governing Iranian-Islamic houses, to explain the relationship between human values with the Iranian-Islamic lifestyle, and its manifestation in the architecture of the historical houses of Yazd City as the case studies. This research was qualitative and practical in terms of purpose, and it was conducted by combining logical reasoning methods, descriptive-analytical and historical studies, and based on library documents and sources. We analyzed human values based on Islamic culture in house architecture in 5 axes: human relationship with God - human relationship with self - human relationship with society and others - human relationship with nature - human relationship with history. After extracting Islamic teachings, 6 examples of historical houses in Yazd City were selected and analyzed in terms of Islamic teachings in the field of human values. The results of the study showed that human values in the form of respect for the elderly, guest rights, good neighborliness, avoidance of extravagance, hierarchy, etc., were manifested in the historical houses of Yazd city. Iranian-Islamic buildings are a dynamic collection that must be constantly evolving and adapt to the needs of the residents, Iranian-Islamic concepts, principles, and human values. Therefore, by extracting human values from the pure architecture of the past, updating and restoring it, and updating and spreading it, the architecture of contemporary houses can be shaped in sync with human values.

References:

قرآن کریم نهج البلاغه آیت اللهی، محمد حسین و نفیسه مصون و فرناز اخوان و فاطمه آقایی (1393) «بررسی ترفندهای آسایش اقلیمی هفت دری خانه رسولیان یزد بر مبنای کتاب MEEB»، اولین همایش ملی عمران، معماری و توسعه پایدار.
آرین، سمیه و مریم فرج پور و علی قمری (1396) «بررسی تأثير خانه‌ها با الگوهای معماری ایرانی اسلامی بر ایجاد آرامش»،كنفرانس ملي پژوهش هاي كاربردي در عمران معماري و شهرسازي.
آزادارمكي تقي و امیر ملكي (1386) «تحليل ارزش هاي سنتي و مدرن در سطوح خرد و كلان»، نشریه نامه علوم اجتماعی، دوره جديد، شماره پياپي 30، صص 97- 121.
آزادارمكي تقي و سید مهدی اعتمادی فر (1389) «پایگاه خانوادگی و کیفیت ارزشهای مذهبی در ایران»، مجله جامعه شناسی معاصر، سال دوم،شماره دوم.
آل بویه، طاهره (1388) «ارتباط انسان با خود»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره59.
آنتونی گیدنز (۱۳۷۶) جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشرنی.
امیری، اعظم و سیدعلی آل یاسین و لیلا امیری (1395) «تطبیق ارزش‌های انسانی از منظر مثنوی معنوی و قرآن»، کنگره بین‌المللی زبان و ادبیات.
استاجی، زهرا و همکاران (۱۳۸۶) «بررسی سبک زندگی در ساکنین شهر سبزوار»، مجله دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی سبزوار، دوره سیزدهم، شماره 3، صص ۱۳۴ – ۱۳۹.
ارژمند محمود و سميه خاني (1391) «نقش خلوت در معماري خانه ايراني»، مجله مطالعات شهر ايراني اسلامي، دوره 2، شماره 7، صص 27-38.
ايلکا شاهين, منصوري بهروز, نصيرسلامي، سيدمحمدرضا, صارمي سيدعلي اكبر (1394) «تبيين مفهوم مسکن و سکونت در رويکرد پديدارشناسي و رهيافت پارادايم‌هاي فرهنگي زيستي»، نشریه مديريت شهري، دوره 14، شماره 39، ص 165.
بيگدلي، حامد و محمد باقري و فرخ اسدي (1397)« بررسي نقش خلوت در معماري خانه هاي سنتي»، نشریه معماری شناسی، دوره 1، شماره4.
پاپینو، دیوید (1395) طبیعت گرایی (دانشنامه فلسفه استنفورد70)، مترجم حسن امیری آرا، ققنوس.
توکلی، یاسین (1394) «فرهنگ اسلامی تعامل انسان با طبیعت و محیط زیست از منظر قرآن کریم»، نهمین همایش بین المللی پژوهش‌های قرآنی.
تفکر، مینا، علی آبادی، مرتضی (1392) «بررسی و تحلیل تاثیرات متقابل سیر تحول ارزش هاي جامعه ي ایرانی بر شکل گیري کالبدي معماري ایرانی- اسلامی (از دوران صفویه تا دوران معاصر)»، همایش ملی معماري و شهرسازي انسانگرا (دانشگاه آزاد اسلامی قزوین).
تری یاندیس و س.
هری (1378) فرهنگ و رفتار اجتماعی، ترجمه: نصرت فتی، تهران، رسانش.
جاویدی‌نژاد، مهرداد و سید احسان موسوی (1399) «خوانش رابطه انسان و طبیعت در معماری خانه، در گذار از سنت به مدرنیته»، هفتمین کنفرانس ملی پژوهش‌های کاربردی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری و ششمین نمایشگاه تخصصی انبوه سازان مسکن و ساختمان استان تهران.
جوادي آملي، آيت الله عبدالله (1389) جامعه در قرآن، تفسير موضوعي قرآن كريم، چاپ سوم، مرکز نشر اسرا.
جعفري ‌تبريزي، محمدتقي (1378) انسان و رسالت انسانی، گردآورنده: محمدرضا جوادي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 76 صفحه، چاپ 1.
چانی، دیوید (۱۳۷۸) سبک زندگی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حجت، عیسی (1382) آموزش معماری و بی ارزشی ارزشها»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 14، تابستان 1382، صص 63-75.
حجت، عیسی و آزاده آقالطیفی (1389) «تاملی در نقش مخاطب در کیفیت معماری امروز ایران»، نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، شماره 42، دوره 2،35-25 حبیب، فرح (1385) «کندوکای در معنای شکل شهر»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 25، بهار 1385، صص 5-14.
حبیب، فرح و اکرم حسینی (1389) «تحلیلی از معماری معاصر ایران در رویارویی با پدیده جهانی شدن»، نشریه هویت شهر، سال چهارم، شماره 6، صص 29- 38.
حیاتی، حامد و بهزاد وثیق و شیوا مدنی زاده (1397) «تجلی مؤلفه هاي اخلاقی در معماري خانه هاي سنتی اقلیم گرم و خشک ایران»، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال13، شماره 4، صص 1-7.
حاجی قاسمی، کامبیز (1390) «تاملی در مفهوم معماری اسلامی ایران و راه فهم آن»، نشریه صفه، بهار 1390، شماره52، صص 7-18.
صبا، سامان (1398) «جایگاه ارزش‌های انسانی در ارزیابی فرآیندهای شکل دهنده به مکان در فضاهای باز مسکونی (مورد پژوهی شهر تبریز)»، پایان نامه دکتری معماری اسلامی، دانشکده شهرسازی و معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
صاحب محمديان منصور (1386)« سلسله مراتب محرميت در مساجد ايراني»، نشریه هنرهای زیبا، بهار 1386، دوره - شماره29، صص 59- 68.
صدرا، علی رضا و علی قنبری (1387) ارزش‌های حاکم بر جامعه ایرانی، مرکز تحقیقات استراتژیک، تهران.
دث، ژان ون و الینور اسکار بروگ (1378) چیستی ارزش، ترجمه اصغر افتخاری، قبسات، سال چهارم.
داعي پور، زینب (1393) «رابطه حضور طبيعت و افزايش حس تعلق در خانه هاي سنتي ايران»، مجله باغ نظر، پاييز 1393، دوره 11، شماره 30، صص 49-58.
راسخی، فروزان (1378) «ارتباط انسان و طبیعت در اسلام و آیین دائو»، فصلنامه هفت آسمان، شماره 2.
هاشمی زرج آباد، حسن و عابد تقوی و ذبیح الله مسعودی (1393) «درون گرایی و بازتاب اصل محرمیت در معماری ایرانی- اسلامی نمونه پژوهش میدانی: خانه‌های تاریخی بیرجند»، دوره 9،شماره 2- شماره پیاپی 34بهمن 1393، صص 123- 146.
راپاپورت، آموس (1388) انسان شناسی مسکن، ترجمه خسرو افضلیان، تهران، حرفه هنرمند.
شارون، جوئل (1379) ده پرسش از دیدگاه جامعه شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری کاشانی، تهران، نشرنی.
شیروانی دستگردی، احمدرضا و زیبا کشکولی (1396) «بررسی نقش حیاط خانه‌های سنتی ایرانی در بهداشت روان»، پنجمین کنگره بین المللی عمران، معماری و توسعه شهری.
شریفی، احمد حسین (1391) «سبک زندگی به عنوان شاخصی برای ارزیابی سطح ایمان»، مجله معرفت فرهنگی اجتماعی، سال سوم، شماره 3، صص 49- ۶۲.
عیوضی، محمد رحیم (1386) «فرهنگ اسلامی : مفاهیم، ویژگی‌ها و اصول»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره58.
فلامکی، محمد منصور (1393) ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، ناشر: فضا (وابسته به موسسه علمی و فرهنگی فضا)، چاپ پنجم.
فرح لقا،رویا (1395 ) «عوامل موثر بر حس دعوت کنندگی بر ورودی خانه‌های قاجار شهر آمل»، دومین همایش بین المللی معماری،عمران و شهرسازی در آغاز هزاره سوم.
قره بگلو، مینو (1401) درس نامه سبک زندگی اسلامی و شکل‌گیری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
قره بگلو، مینو و قاسم مطلبی و سامان صبا (1398) «بازشناسی مفهوم ارزش در رابطه انسان و محیط در فضاهای باز سکونتی در معماری سنتی ایران»، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره ۲۴، شماره ۱.
قره بگلو، مینو و مهتاب هاشمی آقاجری، و محمدعلی کی نژاد و حامد بیتی (1399) «سبک زندگی اخلاقی در تعامل با قابلیّتهای محیط در محلات سنتی ایران (مورد مطالعه: محلهِ تاریخی عزب دفتریلر تبریز)»، دوفصلنامۀ اندیشۀ معماری، نشریۀ علمی، سال چهارم، شمارة هشتم، پاییز و زمستان 1399، صص 85-104.
قرائتي، محسن (1387) تفسیر نور، جلد ششم، چاپ نوزدهم، انتشارات مركز فرهنگي درسهايي از قرآن.
كاتب، فاطمه (1384) معماري خانه هاي ايراني، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
کوئن، بروس (1372) مبانی جامعه شناسی، ترجمه و اقتباس: غلامعباس توسلی، رضا فاضل، سمت، تهران.
کریمیان، مهدی و نادر شیخ الاسلامی (1394) «ارزش‌های انسانی و جذابیت سازمان و نقش تعدیل کننده ارتباطات»، کنفرانس بین المللی مدیریت و اقتصاد در قرن 21.
کریمی، علی (1390) حقیقت خانه، رهیافتی به شناخت قدر و منزلت شایسته خانه، رواق نظر، ده مقاله در معماری، تهران، موسسه تالیف ترجمه و نشر آثار هنری متن.
کیس، الکساندر و وین فرید و پیتراچ سند (1379) حقوق محیط زیست (جلد 1)، مترجم محمد حسن حبیبی، ناشر موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
گلي زواره، غلامرضا (1383) «مسكن مكان آرامش و آسايش»، مجله اينترنتي پاسدار اسلام، شماره 275.
گی روشه (۱۳۸۷) مقدمه ای بر جامعه شناسی عمومی جلد اول (کنش اجتماعی)، ترجمه هما زنجانی زاده، سمت.
------- (1395) تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی، نشرنی.
معین، محمد (1371) فرهنگ معین، چاپ نهم، تهران، امیركبیر.
مرتضي، هشام، مشكيني، ابوالفضل، حبيبي، كيومرث (1387) اصول سنتي ساخت و ساز در اسلام، تهران: انتشارات مركز مطالعاتي و تحقيقاتي شهرسازي و معماري.
معماریان، غلامحسین (1384) سیری در مبانی نظری معماری، ناشر سروش دانش.
----------------- (1387) آشنایی با معماری مسکونی ایران گونه شناسی درونگرا، تهران، سروش دانش.
----------------- (1389) «تأثير فرهنگ ديني بر شكل گيري خانه مقايسه تطبيقي خانه»، فصلنامه تحقيقات فرهنگي، دوره 3، ش 2، صص1- 25.
مظاهری، حسین و جمشید ابراهیم پور سامانی و سید داریوش رحیمی (1396) «مولفه‌ها و شاخص‌های سبک زندگی اسلامی»، مجله مطالعات تاریخ و تمدن ایران و اسلام، دوره 2، شماره2، صص 13- 39.
محسنی تبریزی، علیرضا (1373) «بیگانگی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره 12، صص 27- 32.
متقی‌فر، غلامرضا و محمدتقی مصباح‌یزدی (1376) پیش نیازهای مدیریت اسلامی، ناشر: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
نژاد ابراهیمی، احد و محمدرضا پورجعفر و مجتبی انصاری و پیروز حناچی (1392) «ارزش و ارتباط آن با رویکرد مداخله در آثار فرهنگی- تاریخی، مرمت و معماری ایران (مرمت آثار و بافت‌های تاریخی، فرهنگی)»، پاییز و زمستان 1392، سال سوم، شماره 6، صص 79-98.
نورائی، سمیه (1394) «جایگاه ارزش‌های انسانی در معماری اصیل و بومی ایران»، همایش بین المللی معماری، عمران و شهرسازی در هزاره سوم نیازمند، نیما (1397) «کرانمود معماری اسلامی- ایرانی»، اولین همایش بررسی چالش‌ها و ارائه راهکارهای نوین مدیریت شهری نیک گهر، عبدالحسین (1369) مبانی جامعه شناسی، نشر رایزن.
تهران نصر، سيد حسين (1361) سه حكيم مسلمان، ترجمه احمد آرام، تهران، شركت سهامي كتابهاي جيبي.
-------------- (1370) انسان و طبيعت، ترجمه عبدالرحيم گواهي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي -------------- (1375) هنر و معنويت اسلامي، ترجمه رحيم قاسميان، تهران، دفتر مطالعات ديني هنر.
نوربري شولتز، كريستيان (1381) مفهوم سكونت، به سوي معماري تمثيلي، محمود ياراحمدي، تهران، آگه.
وثيق، بهزاد و آزاده پشوتني‌زاده و محمدرضا بمانيان (1388) «مکان و مسکن در منظر اسلام»، نشریه پژوهش‌هاي ميان رشته اي قرآن كريم، دوره1، شماره3، صص 93-101.
ولی زاده اوغانی، محمد باقر و اکبر ولی زاده اوغانی (1391) «تکریم مهمان و جلوة آن در ساختار فضایی خانه‌های سنتی ایران»، مجله معرفت اخلاقی سال سوم پاییز و زمستان 1391، شماره 12، صص 103-116.
هاشم پور، پریسا (1391) «پایداری فرهنگی خانه-ظهور عناصر پایدار فرهنگی برای ارتقاء کیفی خانه»، رساله دکتری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
El Husseiny, A. M., & El Husseiny, A. A. (2012) Spirituality and Social Values vs. Material Formalism: An approach to a human architecture. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 68, 710-722.
Williams, A. E., & Williams, P. O. (2019) Values-based architecture as a regenerative approach to the human–environment relationship. International Journal of Design & Nature and Ecodynamics, 14 (1), 63-74.
Williams, A. E. (2016) Towards a methodology for values-based architecture. Eco-Architecture VI: Harmonisation between Architecture and Nature, 161, 1.
Young, K. (1949) Sociology: a study of society and culture. American Book Company.

Full-Text:

فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»

شماره پنجاه و یکم، بهار 1402: 32-1

تاريخ دريافت: 30/02/1402

تاريخ پذيرش: 12/09/1402

نوع مقاله: پژوهشی

ارزش‌های انسان مسلمان و نمود آن در معماری خانه ایرانی اسلامی

(نمونه موردی: خانه‌های تاریخی شهر یزد)¹

مهشید ردائی²

مینو قره بگلو³

محمدعلی کی‌نژاد⁴

فرهاد احمدنژاد⁵

حامد بیتی⁶

چکیده

انسان حائز ارزش‏هایی است که می‌تواند در شکل‏گیری معماری خانه ایرانی اسلامی نقش داشته باشد. بی‌توجهی به ارزش‌های نهفته در تجارب گذشتگان‌مان هر روز بیش از پیش نمایان می‌شود. سوالی که مطرح گردید: ارزش‌های انسانی چگونه در معماری خانه ایرانی اسلامی نمود یافته است؟ هدف پژوهش، شناسایی ارزش‏های انسانی حاکم بر خانه‌های ایرانی‌اسلامی، تبیین ارتباط ارزش‌های انسانی با سبک زندگی ایرانی- اسلامی و نمود شکلی آن در معماری خانه‌های تاریخی شهر یزد به عنوان نمونه مورد مطالعه است. پژوهش از نوع کیفی، از حيث هدف کاربردی و روش تحقيق، با ترکیب روش استدلال منطقی، مطالعات توصیفی- تحلیلی و تاریخی و بر پایه اسناد کتابخانه‌ای قرار گرفته بود. ارزش‏های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در معماری خانه را در 5 عرصه: ارتباط انسان با خدا- ارتباط انسان با خود- ارتباط انسان با جامعه و دیگران- ارتباط انسان با طبیعت- ارتباط انسان با تاریخ مورد واکاوی قرار دادیم. بعد از استخراج آموزه‌های اسلامی،6 نمونه از خانه‌های تاریخی شهر یزد، انتخاب و نمود آموزه‌های اسلامی در حوزه ارزش‌های انسانی مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج مطالعه نشان داد که ارزش‌های انسانی به شکل تکریم پیران، حقوق مهمان، حسن همجواری، پرهیز از اسراف، سلسله مراتب و... در خانه‌های تاریخی شهر یزد نمود یافته است. بناهای ایرانی- اسلامی مجموعه‌ای پویاست که باید همواره در حال تحول بوده و خود را با نیازهای ساکنان، مفاهیم، اصول و ارزش‌های انسانی ایرانی- اسلامی وفق دهد. از اینرو با استخراج ارزش‌های انسانی از معماری ناب گذشته، بروزرسانی و اشاعه آن، معماری خانه‌های معاصر را می‌توان همگام با ارزش‏های انسانی شکل داد.

واژگان کلیدی: ارزش‌، انسان مسلمان، معماری ایرانی اسلامی، خانه‌های تاریخی، یزد.

مقدمه

امروزه در خانه‌ها کمتر به بعد کیفی، تاًمین ارزش‏های انسانی و استفاده از تجارب گذشتگان پرداخته می‌شود. امروزه چگونگی شکل‏گیری اثر معماری یکی از اصلی‏ترین دغدغه‏های معمار معاصر است. به نظر می‌رسد معماران مسلمان سعي داشتند با حفظ اعتقادات ديني و اسلامي خود، جلوه‌ای از ارزش‌های انسانی را در قالب معماري نمايش دهند. دوری تاريخي روزگار معاصر از سیر تكامل دستاوردهاي پیشكسوتان معماري، موجب تولید فضايي گاهأ به دور از ارزش‏های انسانی گرديده و با ورود به عصر جدید، تمدن معاصر و راهیابی تفکرات و اندیشه‌های مغرب زمین به نظام اجتماعی و متعاقبأ معماری ایران، اندیشه‌های اسلامی و ارزش‏های انسانی بر مبنای شریعت اسلام در آثار مورد کم‌توجهی قرار گرفت و تضعیف نقش ارز‏ش‌های انسانی در معماری بناها به خصوص خانه‌ها، مشکلات روحی، روانی، اجتماعی، اقتصادی و ... را رقم زد. ولی آنچه بسیاری از مخاطبان، معماری ایرانی و اسلامی‌اش می‌خوانند، نزد معماران چیزی نیست مگر تقلیدی سطحی از شکل و ظاهر گذشته معماری ایران (حجت، 1389: 6). سوالی که در این راستا مطرح می‌شود، این است که: ارزش‏های انسانی در معماری خانه ایرانی اسلامی چگونه نمود شکلی یافته است؟

برای خلق آینده ریشه‏دار، حفظ گذشته ستودنی، ضروری است (حبیب، 1389: 31). ارزش‏ها، دارای بیشترین تأثير در کنش‎ها بوده و مطالعه ارزش‏های انسان نه تنها در فهم فرهنگ و جامعه‌پذیری اهمیت دارد، بلکه در فهم ساخت روان‏شناختی و جهت‏گیری زندگی افراد نیز مهم است و می‌تواند در شكل‌گيري خانه‌هاي ايراني، جهان‌بيني، حكمت اسلامي، ارزش‏های انسانی و تفكر ارتباط بسيار نزديك با معماری داشته باشد و معماری خانه‌ها با هدف تامین ارزش‏های انسانی، نقش حیاتی در رشد و تعالی جامعه ایفا کند و بناهايي که به دست انسان ساخته مي‌شود، جلوه‏هايي از نگرش او به جهان هستي باشد. خانه‌های تاریخی ایران مکانی سازنده و مناسب به عنوان قرارگاه خانواده از لحاظ عملکردی و کالبدی، مکان شکل‏گیری رفتار، فرهنگ و اخلاق واحد اجتماع است اما معماری مسکن امروز، به دلیل آنکه خصوصیت ایرانی بودن خود را از دست داده و به تبع آن قابلیت پرورش فرهنگ ایرانی از آن سلب شده، ظرف مناسبی برای این مهم نیست. لذا از الزامات معماری ما در عصر حاضر، توجه به معماری تاریخی و احیای آن می‌باشد.

هدف این تحقیق، شناسایی ارزش‌های انسانی حاکم بر خانه‌های ایرانی اسلامی و تبیین ارتباط ارزش‌های انسانی با سبک زندگی ایرانی- اسلامی و نمود شکلی آن در معماری خانه‌های تاریخی شهر یزد به عنوان نمونه مورد مطالعه است. بناهای ایرانی- اسلامی مجموعه‌ای پویاست که باید همواره در حال تحول بوده و خود را با نیازهای زمان و مکان ساکنان خود و البته با استناد به مفاهیم، اصول و ارزش‌های انسانی ایرانی- اسلامی وفق دهد. با توجه به اینکه انسان در هر محیطی به‌ دنبال بهره‌گیریِ حداکثری از قابلیت‌های موجود آن محیط در جهت پاسخ به انواع متعدد ارزش‌ها و نیازهای فردی و اجتماعی خود بوده و سعی می‌کند محیط اطراف خود را هم‌راستا با ارزش‌های وجودی خویش در جهت مطلوب‌تر کردن زندگی، تغییر‌دهد، لذا هدف این است که نمود ارزش‌های انسانی در معماری خانه ایرانی- اسلامی شناسایی شود.

مبانی نظری پژوهش

ارزش‏های انسانی

نقطه آغازین این پژوهش ماهیت انسانی است که در تعامل با محیط پیرامون شکل‌دهنده مکان خواهد بود. موضوع انسان تاکنون از جنبه‌های مختلفی مورد دقت‌نظر اندیشمندان قرار گرفته است. رفتارگرایان مطالعه تجربی بر رفتار آدمی را تنها راه رسیدن به ماهیت انسان می‌دانند. ارزش به عنوان واژه‌ای از مصدر ارزیدن را برابر با مفاهیمی نظیر: بها و قدر، مرتبه و برازندگی، استحقاق، شایستگی و قابلیت آورده‌اند (معین،1371). ارزش در اصطلاح دانش جامعه شناسی، عقایدی است که افراد یا گروه‏های انسانی درباره آنچه مطلوب، مناسب، خوب یا بد است، دارند. ارزش‌های گوناگون، نمایانگر جنبه‌های اساسی تنوع در فرهنگ انسانی است. ارزش‌ها معمولاً از عادت و هنجار، سرچشمه می‌گیرند (گی روشه، ۱۳۸۷: 53). به طور کلی به کارهایی که برای اعضای گروه اهمیت دارند و آرمان مشترک اعضاء گروه تلقی می‌شوند، ارزش می‌گویند. ارزش‌های یک جامعه معمولاً از هنجارهای آن دفاع می‎نمایند و اجازه بروز و ظهور هنجارهای غیر مطلوب را نمی‌دهد. ارزش به صورتی دوگانه در واقعیت وجود دارد: نخست به منزله آرمانی متجلی می‌شود که خواستار پیوستگی است و دعوت به احترام می‌کند. دوم در اشیاء یا رفتارهایی جلوه‌گر می‌شود که آن را به شیوه‌ای عینی یا دقیقاً به شیوه سمبلیک بیان می‌کند (آنتونی گیدنز، ۱۳۷۶: 238). با دقت به تمایز میان ارزش و امر مطلوب، ارزش‏ها، اصولی برای هدایت زندگی و مطلوبیت‌ها، حالت‎های ممکن جهان دانسته می‌شوند که دریافتی از سو گیری‌های ارزشی‏اند. در واقع ارزش‏ها انسان را به جنبه‌هایی از محیط برای توجه و هدف‏هایی برای رسیدن متمایل ساخته، در عین حال معیارهایی برای ارزیابی رفتارها نیز فراهم می‎سازند (تری یاندیس،1378: 68). آلبر کرامی در تعریف واژه ارزش در کتاب فرهنگ جامعه شناسی آورده است: در جامعه‌شناسی پارسونی، نظم اجتماعی بستگی به وجود ارزش‏های عام و مشترکی دارد که مشروع و تعهدآور به حساب می‏آیند و به منزله معیارهایی هستند که نهایت اعمال به وسیله آن‏ها گزیده می‏شود. ارزش دریافتی مشترک، ژرف و ریشه‌دار در جامعه است که به کنش‌ها و رفتار جامعه جهت می‌دهد، با آنکه ممکن است از این ارزش‌ها تعابیر و تفسیرهای متکثری برداشت گردد (کوئن،1372: 39). مفهوم ارزش‏ها به عنوان مکمل نیروهای عاطفی از نیروهای محرک شخصیت دانسته شده و یا نیرویی است که هر فرد می‌تواند در پدیده‌ها ببیند. به این دلیل که نیروهای عاطفی توجیه‌گر چگونگی و ارزش‌ها توجیه‌گر چرایی رفتارها هستند. ارزش‌ها نشان‌دهنده نوعی هویت اجتماعی هستند که سازگاری افراد را با محیط‌شان تسهیل می‌کند. ارزش‏ها از طریق تجربه شخصی افراد شکل گرفته و اهمیت نسبی آنها متاثر از تجربیات منحصر به فرد زندگی فرد می باشد. ارزش‌ها خلاصه‌ای از تجربه پیشین محسوب شده و ارائه دهنده یک استراتژی برای برخورد و رویارویی با گزینه‌های جدید می‌باشند. ارزش‏ها درونی‏ترین لایه‌های شخصیت و نسل هستند و شناخت مطلوب واقعیت‏های درونی هرکس، منوط به شناخت ارزش‏ها و گرایش‎های ارزشی اوست. ارزش‎ها به عنوان شکل‏دهنده پیام‏های نظام رفتاری افراد، دارای بیشترین تأثير در کنش‏های آنها بوده و در جهت‏گیری زندگی افراد مهم است. تعریف بیلسکی و شوارتز (1994 , Bilsky & Schwartz) قابل توجه است: «ارزش‌ها مفاهیم با اعتقاداتی پیرامون رفتار یا حالت‌های مطلوبی هستند که به وضعیت‌های خاصی برتری داده؛ انتخاب با ارزیابی از رفتار و رویدادها را هدایت کرده و با اهمیت نسبی‌شان سازماندهی می‌شوند.» چنین تعریفی از ارزش به عنوان معیاری در هدایت تصمیم‌گیری، کاربرد آن در تحلیل رابطه انسان با محیط‌های ساخته شده را سودمند می‌سازد. در واقع ارزش‌ها در قالب ساختار ارزش‌ها نظام تصمیم‌گیری و مداخله انسان در محیط را، کنترل می‏کنند و بدین ترتیب در فرایند مستمر شکل‏گیری مکان که حاصل تعامل انسان و محیط است، تاثیرگذارند. منشأ ارزش‌ها را باید در نیازها جستجو نمود. یک ارزش نیازهای متعددی را تا حدودی برآورده می‌نماید و تا حدودی مانع از بروز نیازهای دیگری می‌شود، به همین منوال نیمی از نیازها را برآورده ساخته و نیمی دیگر را مسدود می‌نماید. آنچه تا اینجا می‌توان در مورد ارزش‌ها گفت این است که منظور از ارزش، خواسته‌ای مطلوب نیست بلکه استنباط از مطلوب است و سه گزاره در این رابطه قابل طرح است: 1- ارزش، بدون واسطه قابل رویت نیست. 2- ارزش با ملاحظات اخلاقی ارتباط دارد. 3- ارزش، تعبیری از خواستنی‌ها و مطلوب‌هاست.

تعاریف ارزش از دید اندیشمندان

آنچه موجب ابهام بیشتر در مفهوم ارزش می‌گردد، بکارگیری آن توسط بسیاری از پژوهشگران در حوزه‌های گوناگون رشته‌های تخصصی است. (صدرا و قنبری، 1387: 23)

جدول1 : تعریف ارزش از دید اندیشمندان

جنبه غالب	تعریف ارزش	اندیشمند
فرهنگی	آرمان/ مطلوبیت افراد یا رفتارها	(روشه، 1378)
	ملایمت و مخالفت با قوه عاقله (کریمی، 1387)	(آخوندخراسانی)
	تعهدات ما/ اصولی بی چون و چرا و خود توجیه گر/ عامل هماهنگی پاسخها به وضعیت مشابه در افراد با فرهنگ مشترک	(شارون،1379)
اخلاقی	معیار و ضابطه قضاوت اخلاقی درباره امور	(ویلیامز،1387)
	گستره ای از آرمان‌ها و نگرش‌های ضروری برتری دهنده به انگیزه‌ها و اعمال جهت رسیدن به اهداف	Yung,1949
	مطلوبیتی که از مفید بودن یک حقیقت انتزاع می‌شود.	(علامه‏جعفری، 1378)
اجتماعی	عقیده یا باور نسبتا پایدار / عامل ترجیح شیوه رفتاری خاص یا حالت	(روگیج،1369)
	احساسات ریشه‌دار و عمیقی که اعضای جامعه در آن شریک اند./ تعیین کننده اعمال و رفتار جامعه	(کوئن،1372)
	عقایدی پیرامون مهم یا غیر مهم بودن تجربیات و یا درستی و نادرستی آداب و رسوم، افکار و کنش‌ها (روشه، 1378)	(هورتون کولی)
سیاسی	مفاهیم نظری ساخته و تبلیغ شده توسط فرادستان جهت اعتبار و مشروعیت بخشیدن به امتیازات ویژه خود	(مارکس،1363)
حقوقی	هم وزن مفهوم نیاز/ اساسی بیولوژیکی/ تبدیل ارزش‌ها با رشد فرد به ارزش‌های اجتماعی (روشه،1378)	(مازلو)

ارزش‌های انسانی در معماری خانه ایرانی اسلامی

ارزش‌های انسانی در معماری خانه را با توجه به تقسیم بندی صورت گرفته در فرهنگ اسلامی در 5 حوزه ارتباط انسان با خدا- ارتباط انسان با خود- ارتباط انسان با جامعه و دیگران – ارتباط انسان با طبیعت- ارتباط انسان با تاریخ، نیز می‌توان مورد واکاوی قرار داد که در ادامه در هر حوزه 5 گانه با توجه به چارچوب نظری پژوهش و آموزه‌های اسلامی به صورت خلاصه مطرح می‌گردد.

ارزش‌های انسانی در ارتباط انسان با خود در معماری خانه ایرانی- اسلامی

خانه براي انسان از چنان اهميتي برخوردار است كه می‌توان آن را مركز دنياي فرد ناميد. در جامعه سنتي ايران خانواده از واحدهاي بنيادين جامعه و خانه محور اصلي يكپارچه خانواده است. به همين دليل خانه چنان طراحي مي‌شد تا از دنياي بيرون جدا باشد و در ساخت آن بيشتر به ارزش‎هاي بنيادي خانواده توجه مي‌شد. در جامعه‎اي كه به شدت متكي بر خانواده است، مفهوم خانه بسيار گسترده‌تر از مكان خصوصي محض است (كاتب،1384 : 48). یکی از مواردی که برای انسان‌ها در خانه آرامش ایجاد می‏کند، بحث ایمنی و امنیت است. امنیت، دوری از هرگونه تهدید و نیز آمادگی برای رویارویی با خطرات است، مفهوم امنیت نسبی و دارای شدت و ضعف است، به این معنا که در برخی موقعیت‌ها (زمان و مکان‌های مختلف) در ذهن افراد ارتقا یا کاهش می‏یابد. امنیت از ضروری‌ترین نیازهای فرد در یک خانه است. همچنین خلوت در خانه از ضروريات هر محيط مناسب براي زيست انسان به شمار مي‌رود. وجود خلوت در محيط زندگي، مي‌تواند به ايجاد زمينه مناسب در ابعاد فردي و اجتماعي بيانجامد. علاوه بر آن، آسايش خانواده و فراهم آمدن امکان ارتباط مناسب اعضاي آن با يکديگر و حتي با ساير نزديکان، نيازمند خلوت در مسکن است؛ چرا که مسکن به معناي جايي که سکينه و آرامش در آن جاري است، نيازمند نوعي خلوت است. ايجاد تعادل ميان خلوت و تعامل اجتماعي امري ضروري است که به وسيله عناصر کالبدي و در بستر فردي و اجتماعي هر جامعه‌اي و مبتني بر ارزش‌هاي فرهنگي آن ميسر مي‌شود (ارژمند و خانی،1391 :31). وجود سلسله مراتب در مسکن، سبب می‌گردد تا در نوع عملکردها و وقوع فعالیت و همچنین در دید و حرکت افراد تنوع حاصل شود و عرصه‌های ورودی اندروني، بیرونی و خدماتی از هم تفکیک گردند. گذر از در و سپس ورود به هشتى (فضایی نیمه عمومی و ایستا)، سپس عبور از دالان و ورود به حیاط و گذر از ایوان نیمه خصوصی و ورود به اتاق خصوصی و بسته، همه نشان‌دهنده وجود نوعی سلسله مراتب حرکتی در مسکن برای رسیدن به آرامش و سکون است. همچنین خودبسندگی یا به کارگیری مواد و مصالح همان منطقه و اقلیم در ساخت بنا و ساده زیستی، پرهیز از تجملات و توجه به سادگی از جمله ارزش‌های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی می باشد.

چارچوب نظری پژوهش با توجه به منابع مورد مطالعه در حوزه ارزش‎های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در ارتباط انسان با خود در معماری خانه را می‌توان در جدول 2مطرح نمود :

جدول 2 : چارچوب نظری پژوهش : ارزش‌های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در ارتباط انسان با خود در معماری خانه ایرانی اسلامی

روابط اثرگذار بر ارزش	ابعاد ارزش	آموزه‌های اسلامی	منبع آیه / حدیث	ارزش‌های انسانی	نمود آموزه‎های اسلامی در معماری خانه
رابطه انسان با خود رابطه انسان با خود	فردی فردی	خوشبخت، كسى است كه براى نفس خود خلوت و فراغتى يابد و به كار اصلاح آن پردازد.	امام صادق (ع) (غرر الحكم : ۱۴۱۴)	حریم خصوصی و فضای خلوت	رسیدن به خلوت مناسب و ایجاد محیطی امن در خانه برای زنان و سایر افراد خانواده که از طریق درون‌گرایی و پوشاندن خانه در مقابل افراد و عوامل بیگانه بیرونی ایجاد می‌شود. تفکیک عرصه خصوصی از عمومی در خانه‌ها با ایجاد هشتی، حیاط اندرونی و بیرونی، دالان، پیش ورودی و ...
		ای علی! سه چیز نجات بخش است: نگهداری از زبانت، گریه و زاری بر لغزش هایت و خانه‌ات را پناهگاه خود ساختن	تحف العقول، ترجمه حسن زاده، ص ۱۵، سفارش پیامبر (ص) به حضرت على (ع)
		گوشه‌گيرى، عبادت است. (أعلام الدين : ۳۴۱)	پيامبر خدا (ص) (غرر الحكم : ۱۴۱۴)
		گوشه‌گيرى، برترين خصلت زيركان است.	امام على (ع) (غرر الحكم : ۱۴۱۴)
		از امام صادق (ع)پرسیدم: در پشت بامی که دیوار ندارد می‌توان خوابید؟ فرمودند: جدم رسول خدا (ص) از خوابیدن در پشت بام بی‌دیوار نهی فرمود. گفتم: اگر از سه جانب دیوار و حفاظ داشته باشد کافی است؟ فرمودند: نه، باید از چهار طرف به صورت حصار باشد. گفتم: ارتفاع دیوار تا چه حد کافی است؟ فرمودند: کم‌ترین حد ارتفاع سه وجب (۸۰ سانت) خواهد بود.	امام صادق (ع) گزیده کافی، ج 6 ص ۴۳
		خارج شدن از حمام گرم به مکان سرد موجب ضرر به بدن است و خداوند ایجاد فاصله بین فضای گرم و سرد حمام را به این دلیل قرار داده است که انسان را از مرض ناگهانی سالم نگه دارد.	امام صادق (ع)	سلامت و ایمنی	جهت کنترل نوسان دما، ایجاد فضاهای باز، نیمه باز و بسته با رعایت سلسله مراتب در خانه‌ها (حیاط- تالار- اتاق)
		زنان را در اتاق‌های رو به خیابان جای ندهید. نباید غرفه‌ها و بالاخانه‌های منزل برای آنها قرار داده شود تا زمینه دیده شدن آنها برای مردان از میان برود.	پيامبر خدا (ص)	امنیت	تامین امنیت ساکنین،کسب اجازه در ورود به فضای خصوصی دیگران با ایجاد درهای دارای دو حلقه و کوبه. قرار ندادن اتاق دختران و زنان در معرض دید
		کسانی که می‌خواهند سرزمینی آباد، آزاد و مستقل داشته باشند باید قبل از هر چیز به مسئله امنیت بپردازند.	سوره نحل : آیه 112	امنیت
		خداوند متکبران را دوست ندارد	سوره نمل آیه 22	تواضع، فروتنی و ساده زیستی	نمای ساده سطوح خارجی بنا با خشت و آجر (مصالح بومی منطقه) تزیین جزئی سردر با همان مصالح آجر و گچ، در سطح جزئی به دلیل عدم تفاخر. همچنین خصوصیات حجمی و ارتفاع خانه‌ها به گونه‌اي بود که هیچ گونه تفاوتی بین ثروتمندان و قشر متوسط یا ضعیف مالی وجود نداشت.
		من آنان را که از روی کبر دعوی بزرگی کنند از آیات رحمتم روی‌گردان کنم.	سوره اعراف آیه 146
		هیچ انسانی تکبر یا گردنکشی نکرد مگر به واسطه ذلت و حقارتی که در خود یافت.	امام صادق (ع)
		چه بد بنده‏ای است آن که تکبر ورزد و برتری جوید او خدای جبار و برتر را از یاد برده است. چه بد بنده‏ای است آن که خودستایی و غرور پیشه کند. او خدای بزرگ و متعال را از یاد برده است. چه بد بنده‏ای است آن که در بی‌خبری و فراموشی به سر برد. او گورهای پوسیده و ویران را از یاد برده است. چه بد بنده‏ای است آن که گردنکشی و طغیان کند و آغاز و انجام خود را از یاد برده است	پيامبر خدا (ص)
		هر کس به اندازه‏ای که او را کفایت می‌کند، قناعت کند، به آسایش و نظم می‌رسد و در آسودگی و رفاه منزل می‌گیرد.	امام علی (ع) نهج البلاغه، حکمت ۱۳۷۱
		خانه مؤمن از نی است و غذایش تکه‌های نان خشک و موی سرش پریشان و پیچیده و لباسش کهنه و دلش خاشع است و سلامت را با هیچ چیز عوض نمی‌کند.	مشکات الأنوار، ترجمه هوشمند و محمدی، ص67 از پیامبر اکرم (ص)	قناعت و بهره‌گیری از مصالح موجود	ساخت خانه با مواد و مصالح بوم‌آورد که علاوه بر سهولت در حفظ و نگه‌داری آن، با شرایط اقلیمی منطقه هماهنگ باشد و در هزینه‌ها صرفه‌جویی شود.

ارزش‌های انسانی در ارتباط انسان با جامعه و دیگران در معماری خانه ایرانی- اسلامی

در بحث ارزش‎های انسانی در ارتباط با جامعه و دیگران در معماری خانه، بحث تکریم مهمان حائز اهمیت است. تکریم مهمان یکی از مؤلفه‌های اخلاق اسلامی بوده و در بسیاری از کتب اندیشمندان، آیات و روایات اسلامی بر آن تأکید شده است. با نگاهی عمیق به ساختار فضایی خانه‌های تاریخی ایران، می‌توان توجه به تکریم و بزرگداشت مهمان را در آن به شکل ملموسی مشاهده کرد (ولی زاده اوغانی، ولی زاده اوغانی،1391: 106 ) درون‌گرایی و محرمیت دو اصل اساسی و بنیادی در معماری ایرانی- اسلامی است که تأثير بسزایی در شکل‌گیری سازمان فضایی شهرها و عناصرکالبدی بناهای تاریخی ایران داشته است. هرچند عامل اقلیم در انتخاب و گزینش اصل درون‌گرایی در شهرسازی ایران قبل از اسلام مؤثر بوده است، لیکن در دوره‌ی اسلامی بر پایه‌ی مبانی و ارزش‌های اعتقادی و جهان بینی اسلامی علاوه بر الگوی درون‌گرایی، اصل محرمیت نیز از دو منظر کالبدی و معنایی به عنوان یکی از معیارهای اصلی طراحی شهرها و بناها مورد توجه معماران قرار گرفت. از جمله فضاهایی که بازتاب دو اصل فوق‌الذکر به روشنی در فضاهای کالبدی آن قابل مشاهده است، خانه‌ها هستند. نداشتن ارتباط بصری مستقیم داخل خانه با فضاهای شهری و تقدس بخشیدن و حفظ حریم خانواده و فراهم کردن فضا و قلمرو محرم در عناصر فضایی از ویژگی‌ها و شاخصه‌های خانه‌های دوران اسلامی ایران است.

انسان همواره با فضای اطراف خود فعالانه برخورد کرده و غالبأ با آن در یک کنش و واکنش حسی می‌باشد. فضای ورودی اولین مکانی است که با حضور در آن امکان کشف سایر ویژگی بنا تسهیل می‌شود. در اولین گام، ورودی بنا، این قابلیت را دارد که بتواند حس دعوت‌کنندگی، ارتباط و یا عدم دعوت‌کنندگی و طرد را فراهم کند. علاوه بر کارکرد اصلی ورودی بنا به عنوان مفصل ارتباط بصری و ادراکی، بین فضای شهری، می‌تواند معیاری نیز برای تشخیص هویت بنا به شمار آید. در طراحی فضای ورودی اهداف و اصولی متناسب با نوع بنا از جمله، محرمیت، شاخص بودن، نحوه‌ی ورود، گشایش فضا و ارتباط و پیوند با بناهای دیگر شهری مورد نظر است. همچنین طراحی آن بر جذب و یا عدم جذب رهگذران بسیار حائز اهمیت است (فرح لقا، 1395: 5). که در معماری خانه‌های ایرانی اسلامی شاهد آن بوده‌ایم.

اساسی‌ترین عاملی که بر معماري تأثير گذاشته و به آن جهت می‌دهد، مردمی هستند که استفاده‌کنندگان آنند. به همین جهت ارزش، اعتبار و موفقیت یک اثر معماري به این اصل وابسته است که این اثر معماري تا چه اندازه در تامین آسایش و راحتی مردم موفق بوده و توانسته نیازهاي آنها را برآورد. بنابراین اثري که نتواند آسایش استفاده‌کنندگان خویش را برآورده سازد، نمی‌توان به عنوان معماري به شمار آورد. مسئله حریم از جمله مهم‌ترین مسائل فرهنگی ما ایرانیان بوده و با نگاهی به معماري خانه‏هاي درونگرا و برونگراي گذشته، درمی‌یابیم که معماري گذشته به شیوه‏هاي گوناگون به آن پاسخ داده است. با گذر از فضاهاي مختلف براي رسیدن به بخش‌هاي خصوصی خانه سلسله مراتب حریم را به کامل‌ترین شکل ایجاد می‌کردند. عدم توجه به حریم در وضعیت کنونی معماري، خلأ بزرگی ایجاد می‌کند که با فرهنگ و مذهب ما مطابقت ندارد.

$C:\Users\user\Desktop\2022-08-04_07-17-35.jpg$

شکل1 : سلسله مراتب مجموعه ورودي در خانه‌هاي ایرانی- اسلامی (نصر، 1370: 46)

با توجه به آنچه در حوزه ارزش‌های انسانی در ارتباط انسان با جامعه و دیگران در معماری خانه ایرانی- اسلامی مطرح گردید، به طور خلاصه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود :

حقوق مهمان، محرمیت و درونگرایی، تکریم سالخوردگان، دعوت‌کنندگی، تکریم مهمان، حسن همجواری، وحدت و یکپارچگی، حریم همسایگی، عدم اشراف، مشارکت مردمی در مراسمات (عزاداری- شادی)، حقوق همسایه، انعطاف‌پذیری فضایی (فضاهای چند عملکردی)، پیوستگی اجتماعی (چند خانواده در یک خانه)، تواضع و فروتنی، پرهیز از اسراف و داشتن قناعت، سلسله مراتب فضایی، عدالت و مساوات، جمع طلبی، خیرخواهی (اتحاد قومی قوی و فشردگی اجتماعی پایدار) و....

چارچوب نظری پژوهش با توجه به منابع مورد مطالعه در حوزه ارزش‎های انسانی در ارتباط انسان با جامعه و دیگران در معماری خانه ایرانی- اسلامی را می‌توان در جدول3 مطرح نمود :

جدول3 : چارچوب نظری پژوهش : ارزش‏های انسانی در ارتباط انسان با جامعه و دیگران در معماری خانه ایرانی-اسلامی

روابط اثرگذار بر ارزش	ابعاد ارزش	آموزه‌های اسلامی	منبع آیه / حدیث	ارزش‌های انسانی	نمود آموزه‌های اسلامی در معماری خانه
رابطه انسان با جامعه و دیگران رابطه انسان با جامعه و دیگران	اجتماعی اجتماعی	تکریم مسلمانان سالخورده جزو تجلیل حضرت احدیت است.	رسول خدا (ص) (الکافی‏ج ۲ ص ۶۵۹).	تکریم پیران	تعبیه پیرنشین در فضای ورودی
		اهل ایمان صبور باشید و یکدیگر را به صبر سفارش کنید. با یکدیگر در ارتباط باشید ... شاید که رستگار شوید.	سوره آل عمران آیه ۲۰۰	حسن همجواری	در نظر گرفتن حیاط و فضای بیرونی در کنار اندرونی برای برقراری ‏ارتباط‏ مناسب با مردم
		هر خانه که مهمان به آن وارد نشود، فرشتگان وارد نمی‌شوند.	پیامبر اکرم (ص) جامع الاخبار، ص 378	تکریم مهمان و ارج نهادن به حضور مهمان در خانه	در جهت احترام به مهمان و مردم‌داری باید جایگاه مهمان مشخص و مجزا از سایر فضاهای خانه باشد و شرایط آسایش مهمان در خانه فراهم شود. حالت گشوده و باز بودن فضای ورودی برای تقویت دعوت، در مواردی تزئین نمودن فضای ورودی با کتیبه‌ها و کاشیکاری‌ها، معطر نمودن و آب و جارو فضای ورودی شاخص بودن اتاق مهمان با تزیئنات و داشتن حیاط مجزا (فضای بیرونی خانه)
		مهمان روزی خود را می‌آورد و گناهان اهل خانه را می‌برد.	پیامبر اکرم (ص) بحار الانوار، ج 75، ص 461
		هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید مهمانش را گرامی دارد.	پیامبر اکرم (ص) کافی، جلد 6، ص285
		برای هر چیزی زکاتی است و زکات خانه به داشتن اتاق پذیرایی است.	رسول خدا (ص) (نهج‏الفصاحه، حدیث ۲۲۵۸، ص۶۳۲).
		پیامبر (ص) یکی از روزها سه بار فرمودند: به خدا سوگند چنین کسی ایمان ندارد. یکی پرسید چه کسی؟! پیامبر (ص) فرمودند: کسی که همسایه او از مزاحمت او در امان نیست!	پیامبر (ص) (تفسیر نمونه، جلد ۳، ۳۸۱)	حریم همسایگی	تعرض نکردن به حریم همسایه، فاقد پنجره رو به کوچه، بام بلند
		سه چیز موجب آسایش انسان با ایمان است. از جمله خانه وسیعی که حریم، و عيوب او را از دید مردم بپوشاند.	امام صادق (ع) (کافی،جلد ۵،ص ۳۲۸، حدیث ۶)	محرمیت درونگرایی	تفکیک عرصه خصوصی از عمومی - وجود کوبه بر روی درها برای تفکیک جنسیت و رعایت محرمیت
		پیامبر (ص) از سرک کشیدن به خانه همسایه نهی کرده و فرموده:کسی که عمدأ به محل حيا و حریم مرد مسلمانی یا غیر اهل خود نگاه کند، خداوند او را همراه منافقان محشور می‌نماید.	امام صادق (ع) (من لا يحضره الفقیه، جلد ۴، ص ۱۳).	عدم اشرافیت	ورودی غیرمستقیم، روبروی هم نبودن ورودی خانه‌ها، نبود پنجره به سمت معابر و...
		حقوق همسایه را جزء اندکی از مردم نمی‌دانند.کسی که همسایه‌اش از بیدادگری و آزار او در امان نباشد به خدا و روز قیامت ایمان ندارد. دیوار خانه را چندان بلند نکند که همسایه را از نعمت هوای آزاد و نسیم باد محروم سازد مگر با اجازه او.	رسول خدا (ص) (مستدرک الوسائل، جلد ۸ ص۴۲۴، حدیث ۹۸۷۸).	حقوق همسایه	ساخت بنا بدون سلب استفاده همسایگان از نور، هوا و جلوگیري از سایه اندازي‌هاي مزاحم. هماهنگی‏مجموعه واحدهاي مسکونی به خصوص از بعد حجم، ارتفاع و...
		هیچ کسی اجازه ندارد که روزنی در دیوارش ایجاد کند که داخل خانه همسایه از آن دیده شود.	امام صادق (ع)	حقوق همسایه
		مؤمن در سه چیز آسوده است که یکی از آنها خانه گسترده‌ای است که از نادیدنی‌های او پرده پوشی کند و حالات ناروا را از دید مردم مصون بدارد.	امام صادق (ع)	سلسله مراتب	وجود سلسله مراتب در مسکن سبب می‌گردد تا در نوع عملکردها، وقوع فعالیت، دید و حرکت افراد تنوع حاصل شود و عرصه‌های بیرونی، اندرونی، خدماتی و... تفکیک شود. عناصر معماری‌ای که این سلسله مراتب را فراهم می‌نمایند شامل: پیش ورودی و سکوی نشیمن، هشتی، دالان، حیاط مرکزی، ایوان‌ها و راهروهای ورودی اتاق‌ها و... است.
		رسیدن به کمال اسلام سلسله مراتبی دارد و به این شرح است: اول ایمان، بعد از آن تقوا، بعد از آن یقین است و یقین بسیار کمیاب است.	امام محمد باقر (ع)
		کسی که به خانه مسلمانی سرک کشد، در آوردن چشمانش بر آن مسلمان مباح خواهد بود.	امام محمد باقر (ع)
		مسلمانان باید نماد عدالت بوده و هیچ گونه دشمنی نباید آنان را از محور عدل خارج سازد.	سوره نساء، آیه ۵۸	عدالت و مساوات	عدالت در زندگی از مهم‌ترین تکالیف الهی مسلمانان بوده و ظلم به حقوق دیگران از محرمات است.

ارزش‌های انسانی در ارتباط انسان با طبیعت در معماری خانه ایرانی- اسلامی

در گذشته شیوه زیست متاثر از رابطه و هم‌نشینی انسان، طبیعت و معماری، خصوصأ در معماری خانه ایرانی به پویایی و ماندگاری رسیده بود. این درحالی است که در روزگار معاصر (پهلوی) با ورود معماری غربی (مدرن) به مرور زمان این رابطه قواعدی نو بر خود گرفت. به طوری که باعث تغییر در ساختار شکلی خانه، ارتباط با طبیعت و در نهایت شیوه زیست ساکنانش شد.

رابطه ایرانیان با طبیعت در گذشته بر اساس احترام به طبیعت و هم‌زیستی با آن بوده که به تبعیت از جهان‌بینی و فرهنگ اصیل ایرانی شکل گرفته است. همچنین دردوره معاصر در گذار از سنت به مدرنیته، عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، ضوابط معماری و شهرسازی، تغییر در شیوه زندگی و فرهنگ، ورود تکنولوژی، سبب تغییر در الگوی ساخت و نیز سازمان فضایی خانه شده و به مرور زمان شیوه زیست تاریخی که در آن طبیعت نقشی اساسی در شکل‌گیری سازمان فضایی خانه داشت، کمتر مورد توجه قرار گرفت تا آنجا که بسیاری از خانه‌ها، در الگویی متفاوت با گذشته در محدودترین نوع ارتباط با طبیعت شکل گرفتند (جاویدی نژاد و موسوی، 1399: 4).

طبيعت و عناصر طبيعي با قابليت فعال‌سازي تمامي حواس و پاسخگويي به فعاليت‌هاي عملي و نيز به لحاظ وجود وجوه معنايي عاطفي در پيشينه ذهني ادراکي انسان از متغيرهاي مهم در ادراک و تعلق مکاني است. در خانه‌هاي سنتي ايران به واسطه حضور مجموعه‌اي از شرايط و زمينه‌هاي خاص به صورت: 1- حضور متنوع و مستمر مجموعه‌اي از عناصر طبيعي در تعاملات حسي و فعاليتي ساکنين 2- وجود ويژگي‌هاي خاص در ساختار خانه‌هاي سنتي 3- وجود زمينه‌ها و توصيه‌هاي مذهبي در نگاه به طبيعت، ادراک و تعلق ساکنين نسبت به طبيعت و نهایتأ نسبت به مکان خانه افزايش مي‌يافته است (داعي پور، 1393: 52). به طور خلاصه می‌توان ارزش‌های انسانی در ارتباط انسان با طبیعت در معماری خانه ایرانی- اسلامی را به مواردی چون پیوند محیط طبیعی و مصنوع، ارتباط مستقیم با عناصر طبیعی مانند: آب، باد، خاک،گیاه و ...، استفاده از انرژی‌های پاک، احترام به طبیعت، استفاده از مصالح بومی در ساخت خانه‌ها تقسیم‌بندی نمود. چارچوب نظری پژوهش با توجه به منابع مورد مطالعه در حوزه ارزش‎های انسانی در ارتباط انسان با طبیعت در معماری خانه ایرانی- اسلامی را می‌توان در جدول4 مطرح نمود :

جدول4 : چارچوب نظری پژوهش: ارزش‌های انسانی در ارتباط انسان با طبیعت در معماری خانه ایرانی -اسلامی

روابط اثرگذار بر ارزش	ابعاد ارزش	آموزه‌های اسلامی	منبع آیه / حدیث	ارزش‌های انسانی	نمود آموزه‌های اسلامی در معماری خانه
رابطه انسان با طبیعت رابطه انسان با طبیعت	محیطی محیطی	آیا ندیده ای که خدا از آسمان، آبی فرو فرستاد و زمین سرسبز گردید، آری خداست که دقیق و آگاه است.	آیه 63 سوره حج	ارتباط با طبیعت و استفاده از انرژی‌های پاک ارتباط مستقیم با طبیعت: آب، باد، خاک، گیاه، نور و ... پیوند محیط طبیعی و مصنوع احترام به طبیعت ارتباط با طبیعت و استفاده از انرژی‌های پاک	توجه به طبیعت و سرسبزی در خانه که موجب شادابی و آرامش افراد می شود از طریق ارتباط مستقیم با طبیعت به واسطه حیاط فراهم می شود. با توجه به الگوی معماری ایرانی- اسلامی، خانه از طبیعت جدا نبوده و در حیاط، ارتباط نزدیک و حضور در طبیعت تجربه می‌شود. ساخت عناصر معماری اقلیمی در خانه‌ها مانند: حوضخانه (استفاده از طراوت و رطوبت آب)، بادگیر (استفاده از باد)، گودال باغچه (استفاده از هوای خنک زیرزمین در کنار باغچه‌های پوشیده از درختان و گیاهان ) و ...از جمله اقدامات پیوند محیط طبیعی و مصنوع در خانه‌های ایرانی، اسلامی است.
		نگاه کردن به سبزه موجب شادابی است.	امام علی (ع) نهج‌البلاغه، حکمت 400
		امام علی (ع) ضمن شناساندن صحیح خداشناسی، به پاره‌ای از مواهب خدادادی در طبیعت اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: خدایی که ابرهای سنگین را ایجاد و باران‌های پی‌در‌پی را فرستاد و سهم باران هر جایی را معین فرمود، زمین‌های خشک را آبیاری کرد و گیاهان را پس از خشکسالی رویاند.	امام علی (ع) نهج البلاغه
		هر مسلمانی درختی بنشاند یا کشته‌ای بکارد و انسان یا پرنده یا چارپایی از آن بخورد، برای او صدقه محسوب می‌شود.	پیامبر اکرم (ص)
		کمال انسان ورای آنچه هست که طبیعت در اختیار او قرار داده و حق است که برای کمالی فراتر از آن بهره برد.	آیه 10 سوره اعراف
		هرکس درختی بکارد و در نگهداری آن بکوشد تا میوه دهد، در برابر هر چه از آن میوه به دست آید، پاداشی نزد خدا خواهد داشت.	پیامبر اکرم (ص)
		انسان تکلیف دارد که آنچه طبیعت در اختیار او قرار داده به درستی استفاده کند.	آیه 56 سوره اعراف
		زندگی جز با سه چیز خوش نمی‌شود: هوای پاک، آب فراوان گوارا و زمین نرم و سست (آماده زراعت)	امام صادق (ع) تحف العقول، ص 320
		امام علی (ع) در خطبه‌ای که در آن از خدا طلب باران می‌کند؛ چنین می‌فرماید: خدایا! رحمت خود را با ابر پرباران و بهار پر آب و گیاهان خوش منظر شاداب بر ما نازل فرما، بارانی درشت قطره بر ما فرو فرست که مردگان را زنده و آن‌چه از دست ما رفته به ما بازگرداند.	امام علی (ع)
		طبیعت معانی را بر انسان آشکار می‌سازد پس باید دیده شود که این تکلیف بر عهده انسان است.	آیه 44 سوره اسرا
		طبیعت بخشی از نظام قدسی و فراتر از انسان است و بر انسان تکلیف است که با آن در هماهنگی باشد.	آیه 2 سوره انعام
		زراعت کنید و درخت بکارید؛ به خدا قسم آدمیان کاری برتر و پاک‌تر از این نکرده‌اند.	امام صادق (ع) بحار الأنوار، ج ۱۰۳، ص۶۸
		درختان میوه را قطع نکنید که خداوند بر شما عذاب فرو می‌ریزد.	امام صادق (ع) الکافی، ج ۵، ص ۲۹۴
		هر که نهالی بکارد، خداوند به مقدار میوه‌ای که از آن درخت به دست می‌آید، در نامه اعمال او پاداش می‌نویسد.	رسول خدا (ص) کنزالعمّال، ح ۹۰۵۷

ارزش‌های انسانی در ارتباط انسان با تاریخ در معماری خانه ایرانی- اسلامی

خانه‌های قدیمی و معماری بومی و اصیل بخشی از حافظه تاریخی یک شهرند. آن‌وقت‌ها که هنوز مردمان شهر در آهن و فولاد محصور نشده بودند، با خاک و سنگ، آب و آفتاب در بستر آگاهی و تجربه‌های دیرین، فضاهایی را سامان دادند که امروزه یادگارهای آن جزو میراث فرهنگی ما و آیندگان سرزمین است. با گذشت زمان ساختار معماری در محیط جغرافیایی استان‌ها تغییر کرده است درصورتی‌که سبک معماری بومی، اصیل و تاریخی خاص هر استان بر اساس اقلیم، مصالح بومی، فرهنگ و سبک زندگی مردم هر استان طراحی می‌شده است. بهره‌مندی از ویژگی‌های تاریخی، فرهنگی و تاریخی هر مکان تا حدود زیادی می‌تواند در دستیابی به مسکن انسان‌مدار کمک کند. در طراحی یک ‌خانه اعتقاد بر این است که صرف‌نظر از فضاهای موردنیاز علاوه بر تطابق آن با محیط و فرهنگ آن جامعه و حتی باورهای مردم آن ناحیه استفاده از راهکارهای تاریخی مربوط به هر مکان که حاصل تجارب ارزشمند بومیان آن منطقه در گذر زمان بوده است، می‌تواند در بهبود شرایط زندگی مردم مؤثر باشد. ساختارهای هویتی معماری مسکونی ایران- اسلامی در دوره‌های پیشین بسیار حائز اهمیت می‌باشد که به نوعی با هویت انسانِ ایرانی نیز گره خورده است. شاید بازگشت و رجوع دوباره به اصول بنیادین خانه‌سازی ایرانی و شناخت و بکارگیری صحیح مبانی ساخت آنها، راهکار و راه‌حل اصلی رهایی از مشکلاتی باشد که گریبان‌گیر مسکنِ معاصر ایران شده است، هرچند که هدف تقلید صرف از آن‌ها نیست بلکه هدف استفاده از تجارب نیاکان با توجه به شرایط مکانی زمانی امروز است. به طور خلاصه در حوزه ارزش‌های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در ارتباط انسان با تاریخ در معماری خانه می‌توان به مواردی مانند: استفاده از تجربیات نیاکان در ساخت خانه، بوم آشکارگی،تمایل به استمرار الگوها، آزادی محیطی در مقابل جبر محیطی، هویت مندی، حس تعلق به مکان، احترام به تاریخ و تجارب حاصل شده و ... اشاره نمود. چارچوب نظری پژوهش با توجه به منابع مورد مطالعه در حوزه ارزش‎های انسانی در ارتباط انسان با تاریخ در معماری خانه ایرانی- اسلامی را می‌توان در جدول 5 مطرح نمود:

جدول 5 : چارچوب نظری پژوهش: ارزش‌های انسانی در ارتباط انسان با تاریخ در معماری خانه ایرانی – اسلامی

روابط اثرگذار بر ارزش	ابعاد ارزش	آموزه‌های اسلامی	منبع آیه / حدیث	ارزش‌های انسانی	نمود آموزه‌های اسلامی در معماری خانه
رابطه انسان با تاریخ رابطه انسان با تاریخ	فرهنگی- تاریخی فرهنگی- تاریخی	انسان محور حرکت تاریخ است و آنچه رخ می‌دهد در مسیر کمال یا سقوط اوست.	آیه 70 سوره اسراء	احترام به تاریخ- آزادی محیطی در مقابل جبر محیطی- هویت مندی- استفاده از تجربیات ارزشمند نیاکان- بوم آشکارگی- تمایل به استمرار الگوها- حس تعلق به مکان	استفاده از تجربیات ارزشمند نیاکان در ساخت خانه‌ها مانند: استفاده از مصالح بومی جهت ساخت خانه‌ها مثل خشت- ساخت عناصر معماری متناسب با اقلیم منطقه مانند: گودال باغچه، بادگیر و حوضخانه. - شیوه‌های ساخت معماران گذشته مانند: طاق‌زنی و ساخت گنبد و... است.
		کسى که از تاریخ دیگران پند نگیرد و تجربه نیاموزد در برنامه زندگى خود پشتیبانى نگرفته است.	تمیمى آمدى، عبد الواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 473
		انسان تکلیف دارد از آنچه در گذشته ساخته بهره برد.	آیه 52 سوره انفال
		هرکس از مردم پند نگیرد، خدا به وسیله مردم به او پند می‌دهد. هرکس به حوادث دنیا و تغیّرهاى آن عبرت نگیرد در او موعظه‏ها سود نمی‌دهد.	تمیمى آمدى، عبد الواحد، تصنیف غرر الحکم و دررالکلم
		هرکس از وقایع گذشتگان عبرت بگیرد بینا مى‏شود، کسى که بصیرت و بینائى پیدا کرد مى‏فهمد، و آن‌کس که فهمید عالم مى‏شود.	امام على (ع) نهج البلاغه، نامه 208
		على (ع) در نامه تاریخیش به امام حسن ضمن سفارش به مسائلی درباره اهمیت تاریخ چنین مى فرماید: فرزندم! من هر چند عمر پیشینیان را یک جا نداشته‏ام، ولى در اعمال آنها نظر افکندم، در اخبارشان اندیشه نمودم، و در آثارشان به سیر و سیاحت پرداختم، آن‌چنان که گویى همچون یکى از آنها شدم، بلکه گویى من به خاطر آنچه از تجربیات تاریخ آنان دریافته‏ام با اولین و آخرین آنها عمر کرده‏ام.	امام علی (ع)
		هر چیزی در حرکت تاریخ به سوی هدفی غایی است و تکلیف انسان درک این غایت است و حق انتخاب دارد.	دخان، 29، انبیا، 16
		امام على (ع) به فرزندش حضرت مجتبى (ع) فرموده است: براى امور واقع نشده به آنچه واقع شده است، استدلال نما و با مطالعه قضایاى تحقّق یافته، حوادث یافت نشده را پیش‏بینى کن، زیرا امور جهان، همانند یکدیگرند، از آن اشخاص نباش که موعظه سودش ندهد، مگر توأم با آزار و رنج باشد؛ زیرا انسان عاقل باید از راه آموزش و فکر، پند بپذیرد، این بهائم هستند که جز با کتک، فرمان نمى‏برند.	امام علی (ع) نهج البلاغه، نامه 467

با توجه به آنچه مطرح گردید مبانی نظری پژوهش را می توان در شکل 2 خلاصه نمود:

شکل 2 : نقشه راه پیش رو جهت دستیابی به نمود ارزش‌های انسانی در معماری خانه ایرانی- اسلامی

روش پژوهش

پژوهش از نوع کیفی، از حيث هدف کاربردی و روش تحقيق، با ترکیب روش استدلال منطقی، مطالعات توصیفی- تحلیلی و تاریخی و بر پایه اسناد و منابع کتابخانه‌ای قرار گرفته است. با توجه به اینکه معماری از دريچه فرهنگ نمود ساختار ارزش‌های حاکم است. ارزش‏های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در معماری خانه در 5 عرصه: ارتباط انسان با خدا- ارتباط انسان با خود- ارتباط انسان با جامعه و دیگران- ارتباط انسان با طبیعت- ارتباط انسان با تاریخ، مورد واکاوی قرار گرفت. در واقع نگارندگان بعد از استخراج آموزه‌های اسلامی در حوزه ارزش‎های انسانی با استفاده از روش‏هاي تحقیق کیفی، مبتنی بر تحلیل و ارزیابی، 6 نمونه از خانه‌های تاریخی شهر یزد را انتخاب و نمود آموزه‌های اسلامی در حوزه ارزش‌های انسانی در نمونه‌های مورد مطالعه را، بررسی و تحلیل نمودند. لازم به ذکر است از میان خانه‌های تاریخی بسیاری که در طول تاریخ در این سرزمین بر پا شده‌اند، شماری به عالی‌ترین مرتبه معماری ارتقاء یافته‌اند. از بین خانه‌های تاریخی موجود، تعدادی نمونه که کمترین دخل، تصرف و مرمت را داشته، انتخاب و مورد تحلیل قرار گرفت.

نمونه‌های موردی

جدول 6 : مشخصات خانه مهربان گودرز

خانه مهربان گودرز : این خانه مربوط به دوره قاجار است. بستر بنا مستطیل کشیده‌ای است در جهت شمال به جنوب که به گوشه جنوب غربی آن، بخش کوچکی منضم است. بنا نیز همه سطح بستر را فرا گرفته است. خانه دو حیاط اصلی دارد. حیاط بزرگ در میانه بخش اصلی واقع است و حیاط کوچک در بخش انضمامی. قاعده حیاط اصلی به تبعیت از شکل بستر بنا، مستطیلی بلند و کشیده است. غالب فضاهای اطراف حیاط اصلی یک طبقه است. اما حیاط کوچک، بدون احتساب گودال باغچه آن با بنایی دوطبقه احاطه شده است. به جز این دو حیاط، دوحیاط بسیار کوچک نیز در شمال مجموعه قرار دارد.

mehraban_gudarz_house_first_floor_plan

جدول 7 : ویژگی‎های خانه سمسار

خانه سمسار: این خانه بنایی قاجاری است. بخش اعظم فضاهای این خانه به دور حیاط جمع شده‌اند. بیشتر فضاهای خانه در دو جبهه شمال و جنوب حیاط واقع شده است و از این رو جبهه جنوبی عمیق‌تر است و فضاهای وسیع‌تری دارد. جبهه‌های شرقی و غربی حیاط بیشتر به فضاهای نیمه باز مانند ایوان و ایوانچه، اختصاص یافته است. اصلی‌ترین فضای خانه که فضای نیمه باز است در مرکز جبهه جنوبی نشسته و بادگیر رفیع و زیبایی بر فراز این جبهه جلوه‌گری می‌کند. در زیر زمین خانه، حوضچه‌ای وسیع و چلیپا شکل در زیر ایوان اصلی جلب نظر می‌کند که با ورود جریان هوا از طریق بادگیر بر میزان رطوبت هوا نیز افزوده می‌شود.

$C:\Users\user\Desktop\سمسار.jpg$

جدول 8 : ویژگی‎های خانه لاری‌ها

خانه لاری‌ها: این بنا در دوره قاجار بنیان نهاده شده است. اجزای اصلی این خانه دو حیاط بزرگ و کوچک با مجموعه‌ای از ایوان‌ها، تالارها، اتاق‌ها، و نیز یک سردر و هشتی است. حیاط اصلی بزرگ و مفصل است، ایوان‌ها و تالارها و اتاق‌ها جملگی در اطراف آن چیده شده‌اند. جبهه جنوب غربی این حیاط از دیگر جبهه‌ها بلند‌تر و مهم‌تر است. در میانه این جبهه ایوانی رفیع و بلند قرار دارد که مهم‌ترین و بزرگترین فضای خانه می‌باشد. در پشت ایوان بادگیر رفیعی وجود دارد. اما بر خلاف معمول این بادگیر نه بر محور اصلی حیاط، بلکه در گوشه ایوان واقع شده است. بادگیر تا زیر زمین ادامه پیدا می‌کند. بنابراین هم با فضای بسته و هم با فضای نیمه باز تالار در ارتیاط می‌باشد.

$C:\Users\user\Desktop\لاریها.jpg$

جدول 9 : ویژگی‌های خانه عرب‌ها

خانه عرب‌ها: این مجموعه از دو خانه در دوره قاجار تشکیل شده است. مجموعه‌ای است از چند حیاط در میان فضاهای بسته و نیمه باز. بجز فضاهای باز صرفأ ارتباطی یا خدماتی، شش حیاط مرکزی در این مجموعه وجود دارد که هر یک کانون بخشی مستقل محسوب می‌شود. یک ایوان، یک تالار و یک پنج‌دری عناصر میانی جبهه‌های میانی خانه عرب‌ها است. این خانه دو بادگیره است. بادگیر اصلی در جبهه جنوبی و پشت تالار اصلی قرار گرفته و تا همکف ادامه پیدا می‌کند. بادگیر با رواق‌هایی در فضای مجاورش در ارتباط است. بادگیر دیگری نیز در پشت اتاق سه دری قرار گرفته و تا همکف بیشتر ادامه پیدا نمی‌کند. این بادگیرها با فضای نیمه باز در ارتباط است.

$C:\Users\user\Desktop\عرب ها.jpg$

جدول 10 : مشخصات خانه علومی‌ها

خانه علومی‌ها: شامل دو خانه است که قدمت خانه اول به صد و پنجاه سال و دومی به صد و بیست سال می‌رسد. در نظر کلی به این مجموعه می‌توان گفت که فضاهای مختلف آن در سه بخش انتظام یافته است: 1- بخش شمال غربی که حیاطی مستطیل شکل است و فضاهایی در سه جبهه شمال شرقی، شمال غربی و جنوب غربی آن قرار دارد 2- بخش میانی حیاطی بزرگ و مفصل است و در مرکز آن گودال باغچه‌ای است که فضاهای مختلفی در پیرامون آن قرار دارد3- بخش جنوب شرقی، قطعه زمینی است که ظاهرأ در گذشته باغ بوده و این باغ چشم‌اندازی زیبا برای خانه ایجاد می‌کرده است. از نکات بارز طرح، وجود گودال باغچه در مرکز حیاط بزرگ است.

$C:\Users\user\Desktop\علومیها.jpg$

جدول 11 : مشخصات خانه رسولیان

خانه رسولیان: تاریخ ساخت این بنا به سال ۱۲۸۳ هجری شمسی برمی‌گردد که با آخرین سال‌های حکومت سلسله قاجاریه مصادف بود و در سال ۱۳۷۵ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۸۳۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. جهت‏گیری بنا به سمت قبله باعث شکل‎گیری فضاهای زمستان‌نشین و تابستان‌نشین شده است که استفاده از هر یک فضاها در فصول خاصی از سال میسر می‌باشد. فضاهای هفت‌دری و پنج‌دری به عنوان فضاهای زمستان‌نشین و تالارهای روبروی آن دو و زیرزمین‌ها برای زیست تابستان در نظر گرفته می‌شد و به واسطه انعطاف پذیری کالبد آن امکان تأمین شرایط آسایش اقلیمی را میسر می‌ساخت.

$C:\Users\user\Desktop\رسولیان.jpg$

فرهنگ اسلامی در نحوه نمود ارزش‌های انسانی در معماری خانه با توجه به نمونه‌های مورد مطالعه:

جدول 12 : فرهنگ اسلامی در نحوه نمود ارزش‌های انسانی در خانه ایرانی – اسلامی (با توجه به نمونه‌های موردی)

روابط اثرگذار بر ارزش	نمود ارزش‌های انسانی در خانه‌های ایرانی- اسلامی (با توجه به نمونه‌های موردی)	تصاویری از نمود ارزش‌های انسانی در نمونه‌های موردی
رابطه انسان با جامعه	تکریم پیران: تعبیه پیرنشین در فضای ورودی	$C:\Users\user\Desktop\61845951.jpg$
رابطه انسان با دیگران و جامعه	حقوق مهمان: حالت گشوده و باز بودن فضای ورودی برای تقویت دعوت، در مواردی تزئین نمودن فضای ورودی با کتیبه‌ها و کاشیکاری‌ها، معطر نمودن و آب و جارو فضای ورودی	$C:\Users\user\Desktop\Hamgardi_11348hloc36.jpg$
رابطه انسان با دیگران و جامعه	تکریم مهمان: شاخص بودن اتاق مهمان با تزیئنات خاص، داشتن حیاط مجزا (فضای بیرونی خانه)
رابطه انسان با دیگران و جامعه	حسن همجواری: در نظر گرفتن فضای بیرونی برای برقراری ارتباط مناسب با مردم	$C:\Users\user\Desktop\2022-08-04_07-17-35.jpg$
روابط انسان با خدا	جانشینی خدا: اساسی‌ترین ارزش انسان- تحقق شعائر الهی به گواهی قرآن، مهم‌ترین و اساسی‌ترین ویژگی انسان همین خلیفة الهی است که اگر در آن قصور و تقصیری داشته باشد، بزرگ‌ترین خسران را کرده است. جانشینی انسان بر روی زمین تکلیف پذیرش مسئولیت آن را بر دوش انسان می نهد (مسئولیت پذیری در ساخت خانه‌های تاریخی)- وحدت و یکپارچگی معنایی در خانه‌های تاریخی: انسان بر خود تکلیف می داند که هم‌نشینی اجزا در جهت القای معنایی واحد و بازنمایی نظمی توحیدی باشد (جاثیه،4).
روابط انسان با خود و روابط انسان با خدا	آرامش روحی و روانی: در خانه‌ها فقط با یاد خدا انسان در پی دست یافتن به این آرامش گم شده خود چه سختی‌ها که تحمل نمی‌کند اما کسی عاقبت به‌خیر خواهد بود که راه را به بی‌راه نپیموده باشد و دل آرام خود را به اشتباه انتخاب نکرده باشد. طبق تحقیقات صورت گرفته خانه در معنای محتوایی خود با مفاهیمی همچون آسایش، آرامش، امنیت روح و روان و محلی که این نیازها را تحقق می‌بخشد، همراه است و حیاط که مهم‌ترین فضا در خانه‌های تاریخی ایران است، مکانی برای برآورده ساختن این نیازها بوده است (شیروانی دستگردی، کشکولی، 1396: 4). در خانه‌های تاریخی سلامت و آرامش روحی روانی تحقق یافته بود.	$C:\Users\user\Desktop\2022-08-04_07-04-13.jpg$ $C:\Users\user\Desktop\download.jpg$
رابطه انسان با دیگران و جامعه	حریم همسایگی: تعرض نکردن به حریم همسایه، فاقد پنجره رو به کوچه، بام بلند	$C:\Users\user\Desktop\download (1).jpg$ $C:\Users\user\Desktop\Baft_tarikhi(43).jpg$
رابطه انسان با دیگران	محرمیت (درونگرایی): تفکیک عرصه خصوصی از عمومی - وجود کوبه بر روی درها برای تفکیک جنسیت و رعایت محرمیت	$C:\Users\user\Desktop\zanane&mardane.jpg$
رابطه انسان با دیگران و جامعه	عدم اشراف: ورودی غیر مستقیم، روبروی هم نبودن ورودی خانه‌ها، عدم پنجره، لبه بام بلند، اشراف بر زندگی دیگران و گشودن روزنه و پنجره به مساکن اهل محل در نظام معماری اسلامی روا نبوده و تجاوز به حقوق دیگران به حساب می‌آید.	$C:\Users\user\Desktop\2022-08-04_07-23-38.jpg$ $C:\Users\user\Desktop\yaz-ashti-konan.jpg$
رابطه انسان با دیگران و جامعه	حقوق همسایه: جلوگیري از سایه‌اندازي‌هاي مزاحم، احترام به دیگران حتی عابران و ایجاد فضایی براي استراحت عابران در قسمت ورودي و گاه وجود حوض در جلوي خانه. هماهنگ بودن بنا از نظر ظاهري، حجم، ارتفاع، وحدت و استفاده یکسان از مواهب طبیعی، حضور طبیعت و ارزش‌های زیباشناسانه آن.	$C:\Users\user\Desktop\2022-08-04_06-59-34.jpg$ $C:\Users\user\Desktop\معماری-خانه-های-سنتی-یزد-e1634458031170.jpg$
ارتیاط انسان با خدا	پرهیز از اسراف و داشتن قناعت: عدم نماسازي سطوح خارجی بنا و تزیین آن به منظور عدم تفاخر است. سطح بیشتر دیوارها را با کاهگل و به ندرت با گچ یا آجر می‌پوشاندند. سادگی سطح خارجی دیوارها گاه چنان است که هیچ تفاوتی بین خانه‏هاي ثروتمندان و قشرهاي متوسط مشاهده نمی‌شود. علت آن را در نوعی عادت اجتماعی و شهري می‌توان دانست که اعیان و ثروتمندان شهر عادت نداشتند مکنت و ثروت خود را به این ترتیب نمایان سازند. همچنین خصوصیات حجمی و ارتفاع بیشتر خانه‌ها به گونه‌اي بود که کمتر خانه‏اي توسط ارتفاع و حجمش خود را از سایر بناها متمایز می‌نمود.	$C:\Users\user\Desktop\rFqycQPCQOeYVgr4roKsIJy2wXcTkyB1VebeOyX4.jpeg$ $C:\Users\user\Desktop\2022-08-04_08-27-34.jpg$
روابط انسان با دیگران و جامعه	ایمنی و آرامش: خلقت انسان به گونه‌اي است كه به تنهايي قادر به ادامه حيات نيست، تنها راه ادامه حيات او، زندگي در مجتمع است كه اين مجتمع از خانواده شروع مي‌شود. خانواده نخستين و مهم‌ترين عامل به شمار مي‏آید و مسكن مايه سكينت و آرامش است (جوادي آملي، 1389: 29).	$C:\Users\user\Desktop\61dc7a3e-289b-46b9-87f1-799a7cf957ad.jpg$
رابطه انسان با دیگران و جامعه	حریم: اسلام این نکته را که حریم خصوصی هر فرد بایستی از تعدی و تجاوز مصون باشد، به رسمیت می شناسد. از این‌رو، به نظر علامه طباطبایی اجازه گرفتن برای آمدن به داخل خانه این زمینه را فراهم می‌سازد که ساکنین منزل خود را بپوشانند و از ناحیه خویشتن ایمن و خاطر جمع باشند و این شیوه شایسته کمک می‌کند روح اخوت، تفاهم و تعاون عمومی در مسیر گسترش فضایل و مکارم و پوشانیده شدن امور ناروا استمرار یابد (گلی زواره، ۱۳۸۳: 37).	$C:\Users\user\Desktop\njN5QiTSbvUIAHVHpvmfMjM4FphTSu6jfhCcjNLt.jpeg$
رابطه انسان با دیگران و جامعه	نکوهش ارتفاع زیاد: بر اساس سفارش بزرگان دین باید از هرگونه آزار و اذیتی نسبت به همسایگان خودداری شود. توصیه شده تا جایی که ممکن است از ساختن ساختمان‌های بلندمرتبه که به سبب اشراف فضایی همسایگان را آزار می‌دهد، دوری شود.	$C:\Users\user\Desktop\2022-08-04_08-42-56.jpg$
رابطه انسان با دیگران و جامعه	سلسله مراتب: ورود در مسکن اسلامی با تعبير سلسله مراتب حضور و محرمیت شناخته می‌شود. مکان دارای معنایی است که رسیدن به کلیت آن تنها با دیدن مرحله وار و تفکر در آن به دست می‌آید، از این رو هویت مسکن با کلیت و نه جزئیات منفرد بنا، به دست آمده و ادراک آن تنها در سایه درک بینابینی جزئیات و کلیات بنا میسر است. در حقیقت، ادراک مسکن دارای مدارج فهمی است که با داشتن شخصیت‏های فردی، هویت اصلی خود را از درجه‌ای بالاتر یعنی کل بنا به دست آورده است.	$C:\Users\user\Desktop\images (1).jpg$ $C:\Users\user\Desktop\yazd-house-7.jpg.crdownload$
روابط انسان با خدا	عدالت و مساوات: قوام حقیقت حیات انسانی به عدالت است. دادگری همانند اصل توحید ریشه در نظام تکوین دارد. عمل به عدالت در زندگی اجتماعی از مهم‌ترین تکالیف الهی مسلمانان بوده و ظلم به حقوق دیگران از محرمات به شمار می‌آید.
روابط انسان با خدا	تواضع و فروتنی در ساخت خانه: فروتنی، به عنوان اصلی اجتماعی نه تنها در مورد رفتار شخصی فرد مسلمان، بلکه در مورد خانه او نیز، قابل اعمال است. شریعت، افراط کاری را در تمامی جنبه‌های زندگی منع نموده است. منع خودبینی، که باعث ولخرجی در ساخت و تزیین خانه می‌شود، اقتباسی از دیدگاه اسلام در رابطه با هدف ساخت و ساز، می‌باشد. فروتنی در ساخت و تزیین خانه، همچنین نمایانگر ممنوع بودن افراط در تجملات زندگی است. زیاده‌روی در زندگی تجملاتی به طور قطع، تأثیراتی جدی بر رفتار و اصول اخلاقی افراد و اجتماع خواهد داشت (مرتضی، ۱۳۸۷: 68).
ارتباط انسان با خود	ایجاد فضاهای خلوت در خانه: دقت در معماري ايرانِ پيش و پس از اسلام نشان مي‌دهد که چنين فضاهايي همواره به عنوان يک مکان خصوصي در بناها وجود داشته است. اعتقادات ريشه‌دار در عرفان شرقي و آئين‌ها و مسالک مختلف در ايران موجب شده که داشتن يک حريم شخصي براي خلوت يکي از عناصر مهم در معماري ايراني باشد (بیگدلی و همکاران، 1397 :3). معماري خانه‌هاي سنتي حاکی از آن هستند که با وجود شفافيت و محرميت، فضاي خصوصي مانند: گوشواره، اتاق‌های پشتی و بالاخانه و ... نيز در خانه‎ها رعايت شده است.
ارتباط انسان با طبیعت	پیوند محیط طبیعی و مصنوع: با نگاهی به الگوی معماری تاریخی ایرانی در می‌یابیم که خانه از طبیعت جدا نبوده و در حیاط، ارتباط نزدیک و حضور در طبیعت تجربه می‌شده است. بررسی نقش حیاط خانه‌های تاریخی ایران در سلامت روان ساکنان (شیروانی دستگردی، کشکولی، 1396: 5) حاکی از این است که ارتباط انسان با طبیعت در خانه‎های تاریخی بر سلامت روان تأثير مثبت زیادی دارد.	$C:\Users\user\Desktop\7f7a1a1b-e5be-4905-a28b-ac0c7f4e6c1d-840x560.jpg$
ارتباط انسان با تاریخ	استفاده از تجربیات ارزشمند نیاکان در ساخت بناها تمایل به استمرار الگوها - آزادی محیطی در مقابل جبر محیطی- احترام به تاریخ	$C:\Users\user\Desktop\images (1).jpg$

یافته‌ها

معماری از دريچه فرهنگ نمود ساختار ارزش‌های حاکم است. می‌توان بنیادی‌ترین سطح شکل‌گیری فرهنگ را در مفهوم ارزش‌ها جستجو کرد زیرا این ارزش‎ها هستند که می‌توان بر اساس آنها رفتار انسان در شکل دادن به محیط و در عین حال درکی که او از محیط بدست می آورد بر مبنای دوسویگی ساخت مورد فهم قرار داد. سبک زندگی از مفاهیم بسیار مهم علوم اجتماعی است که اغلب برای بیان روش زندگی مردم به کار می رود. این مفهوم منعکس کننده طیف کاملی از ارزش‏ها، عقاید و فعالیت‏های اجتماعی است. سبک زندگی از الگوهای فرهنگی، رفتاری و عاداتی شکل می‏گیرد که افراد به طور روزمره آنها را در زندگی فردی و اجتماعی خود به کار می‌گیرند. شکل‏گيری مجدد جامعة ايرانی پس از اسلام بر پاية جهان بينی و ارزش‏های انسانی، مبتنی بر فرهنگ اسلامی بوده و بر همين اساس آنچه را که امروزه با نام هنر و معماری اسلامی می‏شناسيم، همان نمود کالبدی فرهنگ پويا، جامع و منسجم اسلامی است؛ بنابراين چنانچه بخواهيم آن فرهنگ غنی و پربار را در معماری امروز خود نيز به نمود دوباره بنشانيم، بايستی ضمن بهره‏گيری از الگوهای ساختاری و شکلی اين نوع از معماری (در طرح و ساخت ابنية امروزی)، به مبانی نظری حاکم و مجموعه علل و اصول عقلی به وجود آورندة اين نوع از معماری نيز توجّهی عميق و دقيق داشته باشيم. ارزش‏های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در معماری خانه را در 5 عرصه: ارتباط انسان با خدا- ارتباط انسان با خود- ارتباط انسان با جامعه و دیگران- ارتباط انسان با طبیعت- ارتباط انسان با تاریخ، مورد واکاوی قرار دادیم.

ارزش‏های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در ارتباط انسان با خدا را بر اساس یافته‌های پژوهش می‌توان به: آرامش با یاد خدا، خداجویی ذاتی و فطری، تحقق شعائر الهی، روحانیت فضایی در مکان‌هایی مانند اتاق‌های دارای ارسی و ... اشاره نمود و نمود آن به صورت کتیبه‌ها با آیات قرآن در سردر ورودی و بعضأ جداره‌های حیاط مرکزی، توجه به بعد معنایی در فضاهای خانه، توجه به جهت قبله و قرارگیری سرویس‏های بهداشتی متناسب با قوانین اسلام، وحدت و یکپارچگی معنایی در خانه‏ها، به کمال رساندن هنر دینی به وسیله بهره‌گیری از تعالیم الهی برای خلق خانه‌ای دقیق با ظرافت هنری خاص که به مانند جهان آفرینش برای رفع نیازهای آدمی مهیا گردیده است، مسئولیت‌پذیری در ساخت خانه‌های ایرانی- اسلامی، پیروی انسان از خدای خود در ساخت بنایی مستحکم و آفرینش هنری جاودانه، بازآفرینی تقدیر و هندسه الهی موجود در جهان آفرینش در خانه‌های ایرانی- اسلامی، رعایت هندسه و ارتفاع معقول در فضاهای خانه متناسب با مقیاس انسانی، القای معنایی واحد و بازنمایی نظمی توحیدی، توجه به نورانیت معنوی در خانه و خروج از تاریکی و جهل، بازی‎های نور در خانه که از لابه‌لای پنجره‏ها، روزن‌ها و مشبک‌ها به داخل اتاق تاریک راه می‌یابد، استعاره از نورانیت معنوی برای هدایت انسان و رهایی از تاریکی‌هاست. از دید اسلام، انسان باید حقیقت وجود خود، استعدادها و توانایی‌های خود را بشناسد، کرامت نفس خود را بیابد و در خود، احساس عزّت و شرافت کند. در چنین شرایطی است که با اصالت دادن به بعد معنوی و الهی وجود خود، خلیفةالله می‌شود. از جمله ارزش‌های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی معماری خانه در ارتباط انسان با خود بر اساس یافته‌های پژوهش شامل: خودبسندگی یا به کارگیری مواد و مصالح همان منطقه و اقلیم در ساخت بنا، ساده‌زیستی، پرهیز از تجملات، امنیت، ایمنی، فضای خصوصی و خلوت در خانه می‌باشد و نمود آن در خانه به صورت: رسیدن به خلوت مناسب و ایجاد محیطی امن در خانه برای زنان و سایر افراد خانواده که از طریق درون‌گرایی و پوشاندن خانه در مقابل افراد و عوامل بیگانه بیرونی ایجاد می‌شود. تفکیک عرصه خصوصی از عمومی در خانه‌ها با ایجاد هشتی، حیاط اندرونی و بیرونی، دالان، پیش ورودی و... جهت کنترل نوسان دما، ایجاد فضاهای باز، نیمه باز و بسته با رعایت سلسله مراتب در خانه‌ها (حیاط- تالار-ایوان- اتاق)- تامین امنیت ساکنین،کسب اجازه در ورود به فضای خصوصی دیگران با ایجاد درهای دارای دو حلقه و کوبه. قرار ندادن اتاق دختران و زنان در معرض دید- نمای ساده سطوح خارجی بنا با خشت و آجر (مصالح بومی منطقه)- خصوصیات حجمی و ارتفاع خانه‌ها به گونه‌اي که هیچ گونه تفاوتی بین ثروتمندان و قشر متوسط یا ضعیف مالی وجود نداشته باشد- ساخت خانه با مواد و مصالح بوم‌آورد که علاوه بر سهولت در حفظ و نگه‌داری آن، با شرایط اقلیمی منطقه هماهنگ باشد و درهزینه‌ها صرفه‌جویی شود. اسلام به تشکیل جامعه‌ای نظر دارد که در آن روابط نزدیک و صمیمانه‌ای میان اعضای آن برقرار است. این جامعه از یک‌سو بر پایة بندگی خداوند می‌باشد و از سوی دیگر بر پیوندهای صمیمانة اخوت میان همة اعضا.

با توجه به آنچه در حوزه ارزش‌های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در ارتباط انسان با جامعه و دیگران در معماری خانه مطرح گردید، به طور خلاصه می‌توان به موارد زیر از یافته‌های پژوهش اشاره نمود: حقوق مهمان، محرمیت و درونگرایی، تکریم سالخوردگان، دعوت‌کنندگی، تکریم مهمان، حسن همجواری، وحدت و یکپارچگی، حریم همسایگی، عدم اشراف، مشارکت مردمی در مراسمات (عزاداری- شادی)، حقوق همسایه، انعطاف‌پذیری فضایی (فضاهای چند عملکردی)، پیوستگی اجتماعی (چند خانواده در یک خانه)، تواضع و فروتنی، پرهیز از اسراف و داشتن قناعت، سلسله مراتب فضایی، عدالت و مساوات، جمع‌طلبی، خیرخواهی (اتحاد قومی قوی و فشردگی اجتماعی پایدار) و.... اشاره نمود که نمود آن بر اساس یافته‌های پژوهش در تعبیه پیرنشین در فضای ورودی برای سالخوردگان - در نظر گرفتن حیاط و فضای بیرونی در کنار اندرونی برای برقراری ‏ارتباط‏ مناسب با مردم- در جهت احترام به مهمان و مردم‌داری، اختصاص جایگاه مشخص و مجزا از سایر فضاهای خانه برای مهمان- حالت گشوده و باز بودن فضای ورودی برای تقویت دعوت‌کنندگی- شاخص بودن اتاق مهمان با تزئینات و داشتن حیاط مجزا (فضای بیرونی خانه)- تعرض نکردن به حریم همسایه، فاقد پنجره رو به کوچه، بام بلند برای جلوگیری از اشراف بصری- تفکیک عرصه خصوصی از عمومی - وجود کوبه بر روی درها برای تفکیک جنسیت و رعایت محرمیت- ساخت بنا بدون سلب استفاده همسایگان از نور، هوا و جلوگیري از سایه‌اندازي‌هاي مزاحم- هماهنگی‏مجموعه واحدهاي مسکونی به خصوص از بعد حجم، ارتفاع و...- وجود سلسله مراتب در مسکن سبب می‌گردد تا در نوع عملکردها، وقوع فعالیت، دید و حرکت افراد تنوع حاصل شود و عرصه‌های بیرونی، اندرونی، خدماتی و ... تفکیک شود. عناصر معماری‌ای که این سلسله مراتب را فراهم می‌نمایند شامل: پیش ورودی و سکوی نشیمن، هشتی، دالان، حیاط مرکزی، ایوان‌ها و راهروهای ورودی اتاق‌ها و... است.

در فرهنگ اسلامی، استفاده از تجربیات طولانی ایرانیان با فرهنگ تاکید شده است. بدین‌گونه که عقل ایرانی در کنار شرع مقدس و همچنین فرهنگ ایرانی در ادغام با فرهنگ اسلامی، مبنایی استوار برای پیشرفت شد. با توجه به یافته‌های پژوهش در حوزه ارزش‏های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در ارتباط انسان با تاریخ در معماری خانه می‌توان به مواردی مانند: استفاده از تجربیات نیاکان در ساخت خانه، بوم‌آشکارگی،تمایل به استمرار الگوها، آزادی محیطی در مقابل جبر محیطی، هویت‌مندی، حس تعلق به مکان، احترام به تاریخ و تجارب حاصل شده و... اشاره نمود که نمود آن در معماری خانه به شکل: استفاده از مصالح بومی جهت ساخت خانه‌ها مثل خشت- ساخت عناصر معماری متناسب با اقلیم منطقه مانند: گودال باغچه، بادگیر و حوضخانه – شیوه‌های ساخت معماران گذشته: طاق‌زنی و ساخت گنبد و ... است. با توجه به آنچه مطرح شد، شکل شماره (3) ارزش‌های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در حوزه ارتباط انسان با خدا، خود، طبیعت، تاریخ، دیگران و جامعه در معماری خانه را بیان می‌نماید.

[1] 1. مقاله مستخرج از درس سبک زندگی اسلامی و شکل‌گیری معماری، مقطع دکتری دانشگاه هنر اسلامی تبریز می‌باشد.

[2] * دانشجوی دکتری معماری اسلامی، گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران ma.radaei@tabriziau.ac.ir

[3] ** نویسنده مسئول: استاد گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران m.gharehbaglou@tabriziau.ac.ir

[4] *** استاد گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران ma_kaynejad@tabriziau.ac.ir

[5] **** استادیار گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران f.ahmadnejad@tabriziau.ac.ir

[6] ***** دانشیار گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران h.beyti@tabriziau.ac.ir

شکل 3: ارزش‌های انسانی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در حوزه گرایش‌های فردی، اجتماعی، اخلاقی، طبیعی در مجموعه روابط انسان با خدا، خود، جامعه و دیگران،

نتیجه‌گیری

با توجه به اینکه پژوهش مستقلی به بررسی نحوة نمود و تحقق ارزش‏های انسانی در معماری خانه ایرانی اسلامی و ارتباط ارزش‏های انسانی با سبک زندگی اسلامی نپرداخته بود و همچنین معماری بازتاب کالبدی ارزش‌ها، فرهنگ‌ها و اصول حاکم در دوران ساخت خود برای دیگران و آیندگان و نیز وسیله‌ای برای شناخت فرهنگ و رفتارهای فردی و اجتماعی در ادوار مختلف یک جامعه است. در پاسخ به سوال پژوهش، بعد از استخراج آموزه‌های اسلامی (آیات و روایات) در حوزه ارزش‎های انسانی با استفاده از روش‏هاي تحقیق کیفی، مبتنی بر تحلیل و ارزیابی نمونه‌هاي موردي، نمود آموزه‌های اسلامی در حوزه ارزش‌های انسانی را، در 5 محور (رابطه انسان با خود- رابطه انسان با خدا- رابطه انسان با جامعه و دیگران- رابطه انسان با طبیعت- رابطه انسان با تاریخ) مورد واکاوی قرار داده که در حوزه روابط انسان با خدا شامل: کتیبه‌ها با آیات قرآن، توجه به بعد معنایی، وحدت و یکپارچگی در فضاهای خانه، جهت قبله، مسئولیت پذیری در ساخت، بازآفرینی تقدیر و هندسه الهی موجود در جهان آفرینش در خانه، رعایت هندسه و ارتفاع معقول با مقیاس انسانی، القای معنایی واحد و بازنمایی نظمی توحیدی، توجه به نورانیت معنوی، بازی‌های نور در خانه که از لابه‌لای پنجره‏ها، روزن‌ها و مشبک‌ها و.... در حوزه روابط با خود شامل: تفکیک عرصه خصوصی از عمومی با ایجاد هشتی، حیاط اندرونی و بیرونی، دالان، درهای دارای حلقه و کوبه، پیش ورودی، و...- تامین امنیت، خانه با مواد و مصالح بوم‌آورد و.... در حوزه روابط با جامعه و دیگران شامل: تعبیه پیرنشین- در نظر گرفتن حیاط و فضای بیرونی در کنار اندرونی- اختصاص فضای مهمان و شاخص بودن اتاق مهمان با تزئینات- تقویت دعوت‌کنندگی در پلان و نما- حفظ حریم همسایه: جلوگیري از اشراف بصری و نیز سایه‌اندازي‌هاي مزاحم- هماهنگی‏ از بعد حجم، ارتفاع، مصالح و ...- رعایت سلسله مراتب : پیش ورودی و سکوی نشیمن، هشتی، دالان، حیاط مرکزی، ایوان‌ها و راهروهای ورودی اتاق‌ها و... در حوزه روابط با طبیعت شامل: ساخت حیاط مرکزی، باغچه و حوض- گودال باغچه- حوضخانه- بادگیر، در حوزه روابط با تاریخ می‌توان به استفاده از مصالح بومی جهت ساخت خانه‌ها مثل خشت- ساخت عناصر معماری متناسب با اقلیم منطقه و شیوه‌های ساخت معماران گذشته مانند: طاق‌زنی و ساخت گنبد و ...اشاره نمود.

مطالعه،این موضوع را آشکار می‌نماید که انسان و ارزش‏های انسانی نقش ویژه‌ای در معماری ایرانی- اسلامی ایفا می‌نماید. در پی توجهی جدی به جایگاه انسان و ارزش‌های انسانی در جامعه و معماری، انسان دوباره به محیط زندگی انس خواهد گرفت، حس تکریم و احترام و تعلق خاطر دوباره بر روح او سایه خواهد انداخت و سبک زندگی ایرانی- اسلامی را شاهد خواهیم بود. چنانچه بخواهيم هنر و معماری امروز جوامع و شهرهای مسلمان‌نشين را رنگ و بویی اسلامی بخشيده و هويّت از دست رفته آنها را به ايشان بازگردانيم و رشد نايافتگی فرهنگ اسلامی را در اين حوزه بارور کنیم، بايد ارزش‏های انسانی حاکم بر خانه‌های ایرانی- اسلامی را بشناسیم و نمود آن را در معماری خانه‌ها واکاوی کنیم. بر این باوریم که با تغییر تفکر در معماری کنونی به وسیله استخراج ارزش‏های انسانی از معماری ناب گذشته و بروز رسانی و ترمیم آن و نهایتاً با به کارگیری و اشاعه آن در معماری امروز می‌توان معماری خانه‌های معاصر را همگام با ارزش‌های انسانی شکل داد.

منابع

قرآن کریم

نهج البلاغه

آیت اللهی، محمد حسین و نفیسه مصون و فرناز اخوان و فاطمه آقایی (1393) «بررسی ترفندهای آسایش اقلیمی هفت دری خانه رسولیان یزد بر مبنای کتاب MEEB»، اولین همایش ملی عمران، معماری و توسعه پایدار.

آرین، سمیه و مریم فرج پور و علی قمری (1396) «بررسی تأثير خانه‌ها با الگوهای معماری ایرانی اسلامی بر ایجاد آرامش»،كنفرانس ملي پژوهش هاي كاربردي در عمران معماري و شهرسازي.

آزادارمكي تقي و امیر ملكي (1386) «تحليل ارزش هاي سنتي و مدرن در سطوح خرد و كلان»، نشریه نامه علوم اجتماعی، دوره جديد، شماره پياپي 30، صص 97- 121.

آزادارمكي تقي و سید مهدی اعتمادی فر (1389) «پایگاه خانوادگی و کیفیت ارزشهای مذهبی در ایران»، مجله جامعه شناسی معاصر، سال دوم،شماره دوم.

آل بویه، طاهره (1388) «ارتباط انسان با خود»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره59.

آنتونی گیدنز (۱۳۷۶) جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشرنی.

امیری، اعظم و سیدعلی آل یاسین و لیلا امیری (1395) «تطبیق ارزش‌های انسانی از منظر مثنوی معنوی و قرآن»، کنگره بین‌المللی زبان و ادبیات.

استاجی، زهرا و همکاران (۱۳۸۶) «بررسی سبک زندگی در ساکنین شهر سبزوار»، مجله دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی سبزوار، دوره سیزدهم، شماره 3، صص ۱۳۴ – ۱۳۹.

ارژمند محمود و سميه خاني (1391) «نقش خلوت در معماري خانه ايراني»، مجله مطالعات شهر ايراني اسلامي، دوره 2، شماره 7، صص 27-38.

ايلکا شاهين, منصوري بهروز, نصيرسلامي، سيدمحمدرضا, صارمي سيدعلي اكبر (1394) «تبيين مفهوم مسکن و سکونت در رويکرد پديدارشناسي و رهيافت پارادايم‌هاي فرهنگي زيستي»، نشریه مديريت شهري، دوره 14، شماره 39، ص 165.

بيگدلي، حامد و محمد باقري و فرخ اسدي (1397)« بررسي نقش خلوت در معماري خانه هاي سنتي»، نشریه معماری شناسی، دوره 1، شماره4.

پاپینو، دیوید (1395) طبیعت گرایی (دانشنامه فلسفه استنفورد70)، مترجم حسن امیری آرا، ققنوس.

توکلی، یاسین (1394) «فرهنگ اسلامی تعامل انسان با طبیعت و محیط زیست از منظر قرآن کریم»، نهمین همایش بین المللی پژوهش‌های قرآنی.

تفکر، مینا، علی آبادی، مرتضی (1392) «بررسی و تحلیل تاثیرات متقابل سیر تحول ارزش هاي جامعه ي ایرانی بر شکل گیري کالبدي معماري ایرانی- اسلامی (از دوران صفویه تا دوران معاصر)»، همایش ملی معماري و شهرسازي انسانگرا (دانشگاه آزاد اسلامی قزوین).

تری یاندیس و س. هری (1378) فرهنگ و رفتار اجتماعی، ترجمه: نصرت فتی، تهران، رسانش.

جاویدی‌نژاد، مهرداد و سید احسان موسوی (1399) «خوانش رابطه انسان و طبیعت در معماری خانه، در گذار از سنت به مدرنیته»، هفتمین کنفرانس ملی پژوهش‌های کاربردی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری و ششمین نمایشگاه تخصصی انبوه سازان مسکن و ساختمان استان تهران.

جوادي آملي، آيت الله عبدالله (1389) جامعه در قرآن، تفسير موضوعي قرآن كريم، چاپ سوم، مرکز نشر اسرا.

جعفري ‌تبريزي، محمدتقي (1378) انسان و رسالت انسانی، گردآورنده: محمدرضا جوادي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 76 صفحه، چاپ 1.

چانی، دیوید (۱۳۷۸) سبک زندگی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

حجت، عیسی (1382) آموزش معماری و بی ارزشی ارزشها»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 14، تابستان 1382، صص 63-75.

حجت، عیسی و آزاده آقالطیفی (1389) «تاملی در نقش مخاطب در کیفیت معماری امروز ایران»، نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، شماره 42، دوره 2،35-25

حبیب، فرح (1385) «کندوکای در معنای شکل شهر»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 25، بهار 1385، صص 5-14.

حبیب، فرح و اکرم حسینی (1389) «تحلیلی از معماری معاصر ایران در رویارویی با پدیده جهانی شدن»، نشریه هویت شهر، سال چهارم، شماره 6، صص 29- 38.

حیاتی، حامد و بهزاد وثیق و شیوا مدنی زاده (1397) «تجلی مؤلفه هاي اخلاقی در معماري خانه هاي سنتی اقلیم گرم و خشک ایران»، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال13، شماره 4، صص 1-7.

حاجی قاسمی، کامبیز (1390) «تاملی در مفهوم معماری اسلامی ایران و راه فهم آن»، نشریه صفه، بهار 1390، شماره52، صص 7-18.

صبا، سامان (1398) «جایگاه ارزش‌های انسانی در ارزیابی فرآیندهای شکل دهنده به مکان در فضاهای باز مسکونی (مورد پژوهی شهر تبریز)»، پایان نامه دکتری معماری اسلامی، دانشکده شهرسازی و معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز.

صاحب محمديان منصور (1386)« سلسله مراتب محرميت در مساجد ايراني»، نشریه هنرهای زیبا، بهار 1386، دوره - شماره29، صص 59- 68.

صدرا، علی رضا و علی قنبری (1387) ارزش‌های حاکم بر جامعه ایرانی، مرکز تحقیقات استراتژیک، تهران.

دث، ژان ون و الینور اسکار بروگ (1378) چیستی ارزش، ترجمه اصغر افتخاری، قبسات، سال چهارم.

داعي پور، زینب (1393) «رابطه حضور طبيعت و افزايش حس تعلق در خانه هاي سنتي ايران»، مجله باغ نظر، پاييز 1393، دوره 11، شماره 30، صص 49-58.

راسخی، فروزان (1378) «ارتباط انسان و طبیعت در اسلام و آیین دائو»، فصلنامه هفت آسمان، شماره 2.

هاشمی زرج آباد، حسن و عابد تقوی و ذبیح الله مسعودی (1393) «درون گرایی و بازتاب اصل محرمیت در معماری ایرانی- اسلامی نمونه پژوهش میدانی: خانه‌های تاریخی بیرجند»، دوره 9،شماره 2- شماره پیاپی 34بهمن 1393، صص 123- 146.

راپاپورت، آموس (1388) انسان شناسی مسکن، ترجمه خسرو افضلیان، تهران، حرفه هنرمند.

شارون، جوئل (1379) ده پرسش از دیدگاه جامعه شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری کاشانی، تهران، نشرنی.

شیروانی دستگردی، احمدرضا و زیبا کشکولی (1396) «بررسی نقش حیاط خانه‌های سنتی ایرانی در بهداشت روان»، پنجمین کنگره بین المللی عمران، معماری و توسعه شهری.

شریفی، احمد حسین (1391) «سبک زندگی به عنوان شاخصی برای ارزیابی سطح ایمان»، مجله معرفت فرهنگی اجتماعی، سال سوم، شماره 3، صص 49- ۶۲.

عیوضی، محمد رحیم (1386) «فرهنگ اسلامی : مفاهیم، ویژگی‌ها و اصول»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره58.

فلامکی، محمد منصور (1393) ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، ناشر: فضا (وابسته به موسسه علمی و فرهنگی فضا)، چاپ پنجم.

فرح لقا،رویا (1395 ) «عوامل موثر بر حس دعوت کنندگی بر ورودی خانه‌های قاجار شهر آمل»، دومین همایش بین المللی معماری،عمران و شهرسازی در آغاز هزاره سوم.

قره بگلو، مینو (1401) درس نامه سبک زندگی اسلامی و شکل‌گیری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز.

قره بگلو، مینو و قاسم مطلبی و سامان صبا (1398) «بازشناسی مفهوم ارزش در رابطه انسان و محیط در فضاهای باز سکونتی در معماری سنتی ایران»، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره ۲۴، شماره ۱.

قره بگلو، مینو و مهتاب هاشمی آقاجری، و محمدعلی کی نژاد و حامد بیتی (1399) «سبک زندگی اخلاقی در تعامل با قابلیّتهای محیط در محلات سنتی ایران (مورد مطالعه: محلهِ تاریخی عزب دفتریلر تبریز)»، دوفصلنامۀ اندیشۀ معماری، نشریۀ علمی، سال چهارم، شمارة هشتم، پاییز و زمستان 1399، صص 85-104.

قرائتي، محسن (1387) تفسیر نور، جلد ششم، چاپ نوزدهم، انتشارات مركز فرهنگي درسهايي از قرآن.

كاتب، فاطمه (1384) معماري خانه هاي ايراني، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.

کوئن، بروس (1372) مبانی جامعه شناسی، ترجمه و اقتباس: غلامعباس توسلی، رضا فاضل، سمت، تهران.

کریمیان، مهدی و نادر شیخ الاسلامی (1394) «ارزش‌های انسانی و جذابیت سازمان و نقش تعدیل کننده ارتباطات»، کنفرانس بین المللی مدیریت و اقتصاد در قرن 21.

کریمی، علی (1390) حقیقت خانه، رهیافتی به شناخت قدر و منزلت شایسته خانه، رواق نظر، ده مقاله در معماری، تهران، موسسه تالیف ترجمه و نشر آثار هنری متن.

کیس، الکساندر و وین فرید و پیتراچ سند (1379) حقوق محیط زیست (جلد 1)، مترجم محمد حسن حبیبی، ناشر موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

گلي زواره، غلامرضا (1383) «مسكن مكان آرامش و آسايش»، مجله اينترنتي پاسدار اسلام، شماره 275.

گی روشه (۱۳۸۷) مقدمه ای بر جامعه شناسی عمومی جلد اول (کنش اجتماعی)، ترجمه هما زنجانی زاده، سمت.

------- (1395) تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی، نشرنی.

معین، محمد (1371) فرهنگ معین، چاپ نهم، تهران، امیركبیر.

مرتضي، هشام، مشكيني، ابوالفضل، حبيبي، كيومرث (1387) اصول سنتي ساخت و ساز در اسلام، تهران: انتشارات مركز مطالعاتي و تحقيقاتي شهرسازي و معماري.

معماریان، غلامحسین (1384) سیری در مبانی نظری معماری، ناشر سروش دانش.

----------------- (1387) آشنایی با معماری مسکونی ایران گونه شناسی درونگرا، تهران، سروش دانش.

----------------- (1389) «تأثير فرهنگ ديني بر شكل گيري خانه مقايسه تطبيقي خانه»، فصلنامه تحقيقات فرهنگي، دوره 3، ش 2، صص1- 25.

مظاهری، حسین و جمشید ابراهیم پور سامانی و سید داریوش رحیمی (1396) «مولفه‌ها و شاخص‌های سبک زندگی اسلامی»، مجله مطالعات تاریخ و تمدن ایران و اسلام، دوره 2، شماره2، صص 13- 39.

محسنی تبریزی، علیرضا (1373) «بیگانگی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره 12، صص 27- 32.

متقی‌فر، غلامرضا و محمدتقی مصباح‌یزدی (1376) پیش نیازهای مدیریت اسلامی، ناشر: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

نژاد ابراهیمی، احد و محمدرضا پورجعفر و مجتبی انصاری و پیروز حناچی (1392) «ارزش و ارتباط آن با رویکرد مداخله در آثار فرهنگی- تاریخی، مرمت و معماری ایران (مرمت آثار و بافت‌های تاریخی، فرهنگی)»، پاییز و زمستان 1392، سال سوم، شماره 6، صص 79-98.

نورائی، سمیه (1394) «جایگاه ارزش‌های انسانی در معماری اصیل و بومی ایران»، همایش بین المللی معماری، عمران و شهرسازی در هزاره سوم

نیازمند، نیما (1397) «کرانمود معماری اسلامی- ایرانی»، اولین همایش بررسی چالش‌ها و ارائه راهکارهای نوین مدیریت شهری

نیک گهر، عبدالحسین (1369) مبانی جامعه شناسی، نشر رایزن. تهران

نصر، سيد حسين (1361) سه حكيم مسلمان، ترجمه احمد آرام، تهران، شركت سهامي كتابهاي جيبي.

-------------- (1370) انسان و طبيعت، ترجمه عبدالرحيم گواهي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي

-------------- (1375) هنر و معنويت اسلامي، ترجمه رحيم قاسميان، تهران، دفتر مطالعات ديني هنر.

نوربري شولتز، كريستيان (1381) مفهوم سكونت، به سوي معماري تمثيلي، محمود ياراحمدي، تهران، آگه.

وثيق، بهزاد و آزاده پشوتني‌زاده و محمدرضا بمانيان (1388) «مکان و مسکن در منظر اسلام»، نشریه پژوهش‌هاي ميان رشته اي قرآن كريم، دوره1، شماره3، صص 93-101.

ولی زاده اوغانی، محمد باقر و اکبر ولی زاده اوغانی (1391) «تکریم مهمان و جلوة آن در ساختار فضایی خانه‌های سنتی ایران»، مجله معرفت اخلاقی سال سوم پاییز و زمستان 1391، شماره 12، صص 103-116.

هاشم پور، پریسا (1391) «پایداری فرهنگی خانه-ظهور عناصر پایدار فرهنگی برای ارتقاء کیفی خانه»، رساله دکتری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز.

El Husseiny, A. M., & El Husseiny, A. A. (2012) Spirituality and Social Values vs. Material Formalism: An approach to a human architecture. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 68, 710-722.

Williams, A. E., & Williams, P. O. (2019) Values-based architecture as a regenerative approach to the human–environment relationship. International Journal of Design & Nature and Ecodynamics, 14 (1), 63-74.

Williams, A. E. (2016) Towards a methodology for values-based architecture. Eco-Architecture VI: Harmonisation between Architecture and Nature, 161, 1.

Young, K. (1949) Sociology: a study of society and culture. American Book Company.

Share To

Article Url

The values of the Muslim human and their expression in the architecture of the Iranian Islamic house (case study: historical houses in city of Yazd)

Rimag

Links

Related Centers

Technical Support

Official pages