بحران آب در فلات مرکزی و ضرورتهای توجه به سرمایه دانش بومی قنات در ایران
الموضوعات :
هادی ویسی
1
(دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه پیام نور)
الکلمات المفتاحية: قنات, دانش بومی, توسعه پایدار, قنات گوهر ریز جوپار. ,
ملخص المقالة :
بخش اعظم سرزمین ایران در منطقه خشک و نیمه خشک و در محدوده کمربند بیابانی دنیا قرار گرفته است. بر این اساس، خشکی و کم آبی از ویژگیهای ذاتی فلات مرکزی ایران است و دسترسی به منابع آب پایدار، مهم ترین چالش ساکنان این ناحیه بوده است. ایرانیان باستان با اختراع قنات، شیوه مناسبی از دسترسی به آب بر اساس اصل احترام به محیط و سازگاری با طبیعت به و جود آوردند که منشأ تمدن درخشانی در فلات مرکزی ایران شد. آنچه را که امروزه توسعه پایدار می نامند در ساختار و سیستم قنات به خوبی رعایت شده است و بر همین اساس قنات ببیش از سه هزار سال کارآمد بوده است. این پژوهش ضمن بررسی ویژگیهای قنات و ساختار آن در حیات اقتصادی و اجتماعی ایران به دانش بومی قنات توجه کرده است و با مطالعه موردی قنات گوهر ریز جوپار در جنوب شهر کرمان به این نتیجه رسیده است که احیاء قنوات و اتکا به دانش بومی مدیریت آب همچنان می تواند راهگشای بسیاری از مسائل و بحرانهای زیست محیطی و آبی در فلات مرکزی ایران باشد.
1. ابی زاده، الناز (1389)، نگرشي بر قنات با محوريت آموزش و احيا فناوري بومي، فرهنگ و معماري ايراني، معماری و شهرسازی آرمان شهر، دوره 3 ،شماره 5، صص 1-22.
2. امیری اردکانی، محمد و عبدالرسول مرتضوی و منصور شاه ولی (1382)، مبانی، مفاهیم و مطالعات دانش بومی کشاورزی، تهران: وزارت جهاد کشاورزی، مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی.
3. بهنیا، عبدالکریم (1367)، قنات سازی و قنات داری در ایران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
4. پاپلی یزدی، محمد حسین و مجید لبافی خانیکی (1379)، نقش قنات در شکل گیری تمدنها ،نظریه پایداری فرهنگ و تمدن کاریزی، مجموعه مقالات همایش بین المللی قنات، یزد.
5. پاپلی یزدی، محمد حسین و همکاران (1379)، قنات قصبه گناباد یک اسطوره، مشهد: شرکت سهامی آب منطقه ای خراسان.
6. جمعه پور، محمود (1385)، کاریز دستاورد دانش و فرهنگ بومی زیستگاه های کرانه های کویر و نظامهای وابسته به آن در ایران و بهره برداری پایدار از آن (نمونه قناتهای کاشان)، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 33، صص 27-64.
7. رحمانیان، داریوش و مهدی میرزایی (1391)، زوال تمدن کاریزی ایران به روایت سفرنامه های بیگانه روزگار قاجار، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال دوم، شماره دوم، صص 55-75.
8. رحیمی، حسین و جواد مومنی (1383)، نقش قنات در توسعه نواحی خشک و نیمه خشک ایران، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره 201 و 202، صص 202-209.
9. زیاری، کرامت الله (1379)، تكنيك قنات و نقش آن در شكل گيري و توسعه اوليه سكونتگاه هاي ايران، دانشور پزشکی، دوره 7، شماره 28، صص 81-90.
10. عمادی، محمد حسین و اسفندیار عباسی (1377)، دانش بومی و توسعه پایدار روستاها: دیدگاهی دیرین در پهنه ای نوین، فصلنامه روستا و توسعه، شماره 1، سال 2.
11. فداکار داورانی، محمد مهدی (1388)، قنات و سرمایه اجتماعی، برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، دوره 1، شماره 1، صص 149-179.
12. فرهادی، مرتضی (1381)، بحران محیط زیست در ایران و لزوم بازنگری به دانشهای مردمی و راهکارهای فرهنگ ملی، نمایه پژوهش، شماره 13 و 14.
13. کردوانی، پرویز (1377)، ایران، خاستگاه قنات (کاریز) و منشاً گسترش آن در جهان، پژوهشهای جغرافیایی، شماره 35، صص. 7-20.
14. گوبلو، (1371)، قنات؛ فنی برای دستیابی به آب، ترجمه سرو قدم مقدم و محمد حسین پاپلی یزدی، مشهد: آستان قدس رضوی.
15. هزارجریبی، جعفر و رضا صفری شالی (1394)، دانشهای بومی ایران، کاربست نظريه بنياني در شناخت دانش بومي، دوره 2 شماره 3، صص 37-65.
16. Beaumont, P. (1968), Qanats on the Varamin Plain, Iran, Transactions of the Institute of British Geographers, No. 45 (Sep., 1968), pp. 169-179.
17. Beaumont, P. (1971) QANAT SYSTEMS IN IRAN, Hydrological Sciences Journal, 16:1, 39-50.
18. Dialla, P.e. (1991). The Adoption of soil conservation practices in burkina faso, indigenous knowledge and development monitor, 2 (1).
19. English, P.W. (1968), The Origin and Spread of Qanats in the Old World, Proceedings of the American Philosophical Society, Vol. 112, No. pp. 170-181.
20. Lightfoot, D.L. (1997), Qanats in the Levant: Hydraulic Technology at the Periphery of Early Empires, Technology and Culture Vol. 38, No. 2 (Apr., 1997), pp. 432-451
21. Mahdavi, M.& Anderson, E.W. (1983), The Water-Supply System in the Margin of Dasht-e-Kawir (Central Iran), Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol. 10, No. 2 (1983), pp. 131-147.
22. Rezaei Tavabe, K. & Azarnivand, H. (2013), Biodiversity in Qanats (The Case study of Kerman County, Iran), DESERT, Vol. 18, pp. 99-104.
