مکان‌های اسطوره‌ای در قصه‌های عامیانۀ ایرانی
الموضوعات :
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق، ایران
الکلمات المفتاحية: اسطوره, قصۀ عامیانه, کوه, چشمه, باغ, چاه,
ملخص المقالة :
بينش اسطوره اي، نوعي جهان بيني است كه همواره جایگاه خود را در تفکر و نگرش انسان حفظ کرده است. خرد اسطوره ای با تقسیم پدیده های جهان به مقدس و غیرمقدس تمایز خود را نشان می دهد. مکان از مقولاتی است که در اندیشۀ اسطوره ای ماهیت ویژه ای دارد و با برداشت مادی بشر امروزی متفاوت است. مکان اسطوره ای، منطقه ای است که به سبب تقدس یافتن، با محیط کیهانی اطرافش تفاوت پیدا می کند. این تقدس خواه به شکل کهن الگو باشد، مثل کوه یا چشمه، و یا به سبب وقوع امری فرامادی و ارتباط با امری ماورائی حاصل شده باشد، نیرویی ویژه دارد و بر شخصیت ها و قهرمانانی که در آن واقع شوند، تأثیر می گذارد. قصه ها به عنوان يكي از گونه هاي كهن ادب شفاهي حاوي بينش و تفكر انسانهاي پيشين هستند. يكي از اين مضامين اسطوره اي که در قصه ها بازتاب پیدا کرده است، مقوله مكان است؛ مكانهايي كه هرچند در فضاي فيزيكي جاي دارند، اما به سبب دارا بودن كيفيات فرامادي در زمرة امور اسطوره اي به شمار میروند. اکثر شخصیت های قصه‌ها با عبور از مکان اسطوره-ای، دچار دگردیسی روحی می شوند و سرنوشت و عملکردشان دگرگونه می شود. در اين مقاله تلاش شده است تا با استفاده از نظریات اسطوره شناسانی چون میرچا الیاده و ارنست کاسیرر، چند مجموعه قصۀ عاميانۀ ایرانی واكاوي شوند. در اين راستا، مكان هايي چون كوه، دريا، چشمه، رود، باغ و چاه مورد تحليل قرار گرفتند و کیفیت اسطوره‌ای آنها تبیین شد. شیوۀ پژوهش در این مقاله، توصیفی ـ تحلیلی است.
الیاده، میرچا (1372) رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، سروش.
---------- (1386) چشم¬اندازهای اسطوره، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ 2، تهران، توس.
---------- (1391) تصاویر و نمادها، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، تهران، کتاب پارسه.
---------- (1392) آیین¬ها و نمادهای تشرّف، ترجمه مانی صالحی علامه، تهران، نیلوفر.
---------- (1393) نمادپردازی، امر قدسی و هنرها، ترجمۀ مانی صالحی علامه، تهران، نیلوفر.
امیرقاسمی، مینو (1391) دربارۀ قصه‌های اسطوره‌ای، تهران، مرکز.
انجوی شیرازی (1393) گنجینۀ فرهنگ مردم، ج1، گل به صنوبر چه کرد؟ پژوهش سید احمد وکیلیان، چاپ 6، تهران، امیرکبیر.
------------ (1393) گنجینۀ فرهنگ مردم، ج2، دختر نارنج و ترنج، پژوهش سید احمد وکیلیان، چ، 2، تهران، امیرکبیر.
------------ (1394) گنجینۀ فرهنگ مردم، ج3، گل بومادران، پژوهش سید احمد وکیلیان، چ، 2، تهران، امیرکبیر.
------------ (1394) گنجینۀ فرهنگ مردم، ج4، عروسک سنگ صبور، پژوهش سید احمد وکیلیان، چ، 2، تهران، امیرکبیر.
انصاری، زهرا و دیگران (1393) «بررسی و طبقه¬بندی انگارۀ اساطیری درخت-مرد در قصه¬های عامیانة هرمزگان»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره¬شناختی، سال 10، شماره 36، پاییز 93، صص 35- 65.
بهار، مهرداد (1390) از اسطوره تا تاریخ، چاپ 7، تهران، چاپ شمه.
--------- (1391) پژوهشی در اساطیر ایران، ، چاپ 9، تهران، آگه.
بهرنگی، صمد، بهروز دهقانی (1386) افسانه‌های آذربایجان، چاپ 4، تهران، مجید.
پورداود، ابراهیم (1347) یشت‌ها، تهران، طهوری.
جعفری کمانگر، فاطمه (1391) «از البرز تا قاف، بررسی تطبیقی دو رشته کوه اسطوره¬ای» فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، سال 9، شمارۀ 36 و 37، تابستان و پاییز، صص90-77.
چالاک، سارا (1397) «ایزدبانوان اساطیری در قصه¬های عامیانه»، فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ چهل و نهم، تابستان 97، صص49- 70.
دادگی، فرنبغ (1395) بندهش، گزارنده، مهرداد بهار، چاپ 5، تهران، توس.
ذوالفقاری، حسن (1385) «چاهانه»، فصلنامۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا، دورۀ 16-17، شمارۀ 61-62، صص 129- 155.
شمیسا، سیروس (1386) فرهنگ تلمیحات، تهران، میترا.
طرسوسی، ابوطاهر محمد (1374) داراب¬نامه، به کوشش ذبیح الله صفا، چاپ 3، تهران، علمی و فرهنگی.
فریزر، جیمز جورج (1392) شاخۀ زرین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، چاپ 7، تهران، آگاه.
قائمی، فرزاد و دیگران (1388) «تحلیل نقش نمادین اسطورۀ آب و نمودهای آن در شاهنامۀ فردوسی براساس روش نقد اسطوره¬ای»، مجلۀ جستارهای ادبی، شماره 165، 47-68.
کاسیرر، ارنست (1396) فلسفۀ صورتهای سمبلیک، جلد دوم، اندیشۀ اسطوره¬ای، ترجمۀ یدالله موقن، چاپ 5، تهران، هرمس.
محجوب، محمدجعفر (1393) ادبیات عامیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، چاپ 5، تهران، چشمه.
مزداپور، کتایون (1386) داغ گل سرخ، چاپ 2، تهران، اساطیر.
مقدسی، مطهربن طاهر (1374) آفرینش و تاریخ، مقدمه و ترجمه و تعلیقات، محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه.
واثق عباسی، عبدالله، اسماعیل علیپور (1397) «از البرز تا قاف، بررسی تطبیقی دو رشته‌کوه اساطیری»، دوفصلنامۀ کهن نامۀ ادب پارسی، سال نهم، شمارۀ دوم، 50-80.
هال، جیمز (1390) فرهنگ نگارهای نمادها، ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ 5، تهران، فرهنگ معاصر.
یونگ، کارل گوستاو (1368) چهار صورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، تهران، آستان قدس رضوی.
