شیوههای شخصیتپردازی در رمان «پیامبر بیمعجزه» محمّدعلی رکنی
محورهای موضوعی : پژوهش‌های ادبیات معاصر ایرانمهدی محمدی 1 , خدیجه صفری کندسری 2
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
کلید واژه: شخصیتپردازی, روایت, رمان, پیامبر بیمعجزه و محمّدعلی رکنی. ,
چکیده مقاله :
از عناصر اصلی و تأثیرگذار در داستان و رمان، شخصیت و شخصیتپردازی است. بدون وجود این مهّم، داستانی شکل نمی‌گیرد. در واقع شخصیت و شخصیتپردازی، پیکرۀ اصلی هر داستانی را تشکیل میدهد؛ بدین صورت که نویسندۀ داستان با خلاّقیت، مهارت، طرح منسجم و دمیدن اعمال و رفتار مورد نظر در شخصیتها، به خلق و آفرینش شخصیتهای ماندگار دست مییابد. رمان «پیامبر بیمعجزه» اثر محمّدعلی رکنی، رمانی است که شخصیت اصلی در آن، پس از طی طریق و سیری آفاقی و انفسی و در نهایت رسیدن به دریافتی نو، به میان مردم بازمی‌گردد؛ سلوکی که در کنج حجره‌ها میسّر نمی‌شود و لازمۀ آن، بریدن از همۀ منیّات است. پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیلی- توصیفی در پی آن است که شخصیتپردازی در این رمان را بررسی کند. «پیامبر بیمعجزه»، داستان سفرِ تبلیغی یک روحانی به اتّفاق همسرش را به منطقه‌ای دورافتاده روایت میکند که زن و شوهر داستان در میانۀ راه، گرفتار اشرار می‌شوند و این گرفتاری، خود شروع ماجرایی پرافت‌وخیز است. نتایج نشان میدهد که این رمان، یکی از رمانهای شخصیت است؛ زیرا داستان آن، حول محور شخصیت اصلی می‌چرخد. همچنین اغلب شخصیتهای اصلی آن نیز شخصیتی پویا دارند که در پایان ماجرا، هر کدام به نوعی دچار تغییر و تحوّلی درونی می‌گردند.
Character and characterization are two main and influential elements in stories and novels. Without this important element, a story cannot be formed. In fact, character and characterization constitute the main body of any story; in such a way that the writer achieves the creation of lasting characters through creativity, skill, coherent design, and instilling the desired actions and behavior in the characters. The novel "The Prophet Without Miracles" by Mohammad Ali Rukni is a novel in which the main character, after going through a path and journey, both objective and personal, and ultimately reaching a new perception, returns to the people; a behavior that is not possible in the corners of rooms and requires cutting off all the boasting. The present study, using an analytical-descriptive approach, seeks to examine the characterization in this novel. "The Prophet Without Miracles" tells the story of a missionary journey of a cleric, who happens to be accompanied by his wife, to a remote area. The couple in the story get caught by evildoers halfway through the journey, and this catch is the beginning of a thrilling adventure. The results show that this novel is one of the novels of character; because its story revolves around the main character. Also, most of its main characters have dynamic personalities, and at the end of the story, each of them undergoes some kind of internal change and transformation.
Keywords: Characterization, Narrative, Novel, Prophet without miracles, Muhammad Ali Rukni.
Introduction
The story includes any type of writing in which the story of life is told in the form of a series of events (Brahini, 1982: 40). In his book “Aspects of the Novel”, E. M. Forster, an English novelist, defines a story as a narration and events that are organized based on a chronological sequence, and he also considers plot as a narration of the same temporal events, which this time are also influenced by the principle of causality (Forster, 1990: 112).
Every story is composed of elements such as subject, theme, character, point of view, scene, tone, space, language, action (incident), plot, time, place, style, and technique. Among the elements of a story, two elements of “action” and “character” play a fundamental role, so much so that it has been said that character is nothing but the definition of the event and the event is nothing but the definition of character, and in fact, all the factors of the story receive their existential cause from the factor of character (Abdollahian, 2002: 415). Character is the equivalent of the English word character, meaning to engrave or scratch deeply. In ancient Greece, this word was used for prose designs that were a collection of different types. This type of writing was founded by Theophrastus (372-287), a student of Aristotle. Of course, before him, Aristotle had analyzed characters in tragedy in his first study and analysis of fictional characters in “The Art of Poetry” (Aristotle, 1998: 47).
Personality is a set of individual instincts, tendencies, traits, and habits, or in other words, a set of material, spiritual, and moral qualities that manifest in an individual’s actions, behavior, and speech and distinguish him from other people (Yonesi, 1990: 531). Personality is also one of the elements that objectifies the social life of the story. It is not without reason that “André Gide” says with full emphasis: “Never express an opinion except through personality” (Braheni, 1982: 439).
Research method and questions
The research method of this article is a descriptive-analytical method based on library studies. After a brief discussion about the life and works of Mohammad Ali Rukni, the types of characters and methods of characterization in this novel will be analyzed. The questions of this research are as follows:
- How is the application of methods, types, and components of characterization in explaining the change of characters in "The Prophet Without Miracles"?
- What role do the secondary characters play in the objective and personal journey and behavior of the main character?
Discussion
The present study aims to examine the element of character in the novel "The Prophet Without a Miracle" by Mohammad Ali Rukni. This novel is the second novel by the well-known Qomi writer, who previously won the Shahid Ghanipour Book of the Year Award with the novel "The Stone That Didn't Fall." "The Prophet Without a Miracle" was also nominated for the 14th "Jalal Al-Ahmad" Literary Award in the "Long Story and Novel" section.
The novel that Rukni created falls into the category of character novels. A character novel is a novel in which the introduction of the characteristics is more important than the events, situations, and other elements of the story. In this novel, the characters have an independent existence and are not created based on the plot of the story. This means that the situation is typical; That is, they are created for this purpose to give the reader more information about the character or, introduce new characters to him (Mirsadeghi, 2015: 527). Therefore, “The Prophet Without Miracles” cannot be called a situation novel and should be included in the category of character novels.
The necessity of conducting this research is that by analyzing the characterization of this novel, it is possible to point out a corner of characterization in the works of writers of the nineties in order to pave the way for researchers interested in the new decades.
Conclusion
The novel "The Prophet Without Miracles" by Mohammad Ali Rokani is one of the path-breaking stories in which the main character gains a new understanding of the story through the journey and revelation that occurs to him. This novel is presented in the form of a contemporary novel. All the events, characters, dialogues, concerns, and even the character's inner self are contemporary; a student from the generation of the Sadat who wears the Prophet's clothes and is a person who lives in our time. In this novel, by choosing a Sayyed who is from the generation of the Prophet and wearing the Prophet's clothes on his body, Rukni seeks to play with meaning from the very beginning by choosing this character, and this novel should be placed in the category of meaningful and influential novels that will keep the audience's mind engaged with it for a long time after reading it. For example, in this novel, during the Camal’s proposal to disembark to determine the location of the Sultanabad Mosque, indirect references to the Prophet are seen. What the audience understands from the Prophet (PBUH) is an effort on his part; the attentive audience, based on the information and familiarity he has with the history, characteristics, and teachings of the Prophet, discovers the message of the story by adapting it, this modern story revives his previous acquaintances.
According to the studies, it was determined that this novel is a character novel and we do not see a place in the story without Sayyed Hamid. Throughout the story, the voice of Sayyed Hamid’s mind reaches the audience. At the end, we also watch the transformation of the main characters. In this story, geographical and spatial details are not important and the location of Six Hundred and Twenty is unknown. Cold, snow and the desert are also the background for the transformation of the main character.
There are about twenty characters in this novel, three of whom are women, two are young children, and the rest are men. Among the characters, several are introduced to the audience through the mind of Sayyed Hamid.
References
Abdollahian, Hamid (2002) “Story and Characterization in Fiction”, Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Number 163, Summer and Autumn, pp. 409-425.
Aristotle (1998) The Art of Poetry, Translated by Fath-Ollah Mojtabaei, Tehran, Andishe.
Baraheni, Reza (1982) Story Writing, Second Edition, Tehran, No.
Baronian, Hassan (2008) Characterization in the Short Stories of the Holy Defense, Tehran, Foundation for the Preservation of Works and Publication of the Thoughts of the Holy Defense.
Card, Orson Scott (2007) Characterization and Point of View in Fiction, Translated by Parisa Khosravi Samani, First Edition, Ahvaz, Ressh.
- Clarke, Arthur and Others (1999) The Maze of Story, Translated by Nasrin Mohajerani, Tehran, Cheshme.
Daghiqian, Shirindokht (1992) The Origin of Character in Fiction, First Edition, Tehran, Author.
Farhangi, Soheila., & Aghaei Navastelli, Tahereh (2013) “Characterization in the Novel Burning Plains”, Specialized Quarterly of Fiction Studies, Year 2, Number 1, pp. 82-96.
Forster, Edward Morgan (1990) Aspects of the Novel, Translated by Ebrahim Younesi, 6th Edition, Tehran, Negah.
Gorji, Mustafa., & Hamedi, Yousef-Reza (2010) “A Study and Analysis of the Novel by Buten with Emphasis on the Element of Characterization”, Pek-e- Noor Specialized Quarterly of Persian Language and Literature, Year 1, First Edition, Summer, pp. 161-183.
Hafez Shirazi, Shams Al-Din Muhammad (1997) Divan of Khajeh Hafez Shirazi, Edited by Seyyed Abolghasem Anjouy Shirazi, Ninth Edition, Tehran, Javidan.
Khajehpour, Farideh., & Allami, Zolfaghar (2013) “Character and Characterization in the Novel Palms and People”, Literary Techniques, Year 5, Number 2, pp. 109-122.
Kress, Nancy (No date) Dynamic Characterization, Translated by Hassan Hashemi Minabad, Tehran, Soure Mehr.
Kundera, Milan (2013) The Art of the Novel, Translated by Parviz Homayounpour, Twelfth Edition, Tehran, Ghatreh.
Masoudi-far, Jalil (2014) “Character and Characterization in the Novel of a Quiet Lover”, Specialized Quarterly of Fiction Studies, Year 2, Number Three, pp. 109-128.
Mastoor, Mustafa (2000) Fundamentals of the Short Story, First Edition, Tehran, Markaz.
Mirsadeghi, Jamal (2015 A) Fiction Literature, Seventh Edition, Tehran, Sokhan.
---------------------- (2015 B) Elements of Fiction, Ninth Edition, Tehran, Sokhan.
Okhovat, Ahmad (1992) The Grammar of Story, first edition, Isfahan, Farda.
Rukni, Mohammad Ali (2021) The Prophet Without Miracles, Second Edition, Tehran, Sad.
Prain, Lawrence (1990) Another Reflection on the Story, Translated by Mohsen Soleimani, Tehran, Surah Mehr.
Shamisa, Sirous (2007) Literary Types, Fourth Edition, Tehran, Mitra.
Soleimani, Mohsen (2012) Another Reflection on Story, Tehran, Surah Mehr.
Younesi, Ebrahim (1990) The Art of Storytelling, Fifth Edition, Tehran, Negah.
اخوّت، احمد (1371) دستور زبان داستان، اصفهان، فردا.
ارسطو (1377) هنر شاعری، ترجمۀ فتح¬الله مجتبایی، تهران، اندیشه.
بارونیان، حسن (1387) شخصیت¬پردازی در داستان¬های کوتاه دفاع مقدّس، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر اندیشه¬های دفاع مقدّس.
براهنی، رضا (1361) قصّه‌نویسی، چاپ دوم، تهران، نو.
پراین، لارنس (1369) تأملی دیگر در باب داستان، ترجمۀ محسن سلیمانی، تهران، سوره مهر.
حافظ شیرازی، شمس¬الدّین محمد (1376) دیوان خواجه حافظ شیرازی، به اهتمام سیّد ابوالقاسم انجوی شیرازی، چاپ نهم، تهران، جاویدان.
خواجه¬پور، فریده و ذوالفقار علاّمی (1392) «شخصیت و شخصیت¬پردازی در رمان نخل¬ها و آدم-ها»، فنون ادبی، سال پنجم، شماره 2، صص 109-122.
دقیقیان، شیرین‌دخت (1371) منشأ شخصیت در ادبیات داستانی، تهران، مؤلّف.
رکنی، محمد¬علی (1400) پیامبر بی¬معجزه، چاپ دوم، تهران، صاد.
سلیمانی، محسن (1391) تأمّلی دیگر در باب داستان، تهران، سورۀ مهر.
سی¬کلارک، آرتور و دیگران (1378) هزار توی داستان، ترجمۀ نسرین مهاجرانی، تهران، چشمه.
شمیسا، سیروس (1386) انواع ¬ادبی، ویراست چهارم، تهران، میترا.
عبداللهیان، حمید (1381) «داستان و شخصیتپردازی در داستان»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 163، تابستان و پاییز، صص 409-425.
فرهنگی، سهیلا و طاهره آقایی نواسطلی (1392) «شخصیت¬پردازی در رمان دشتهای سوزان»، فصلنامه تخصصی مطالعات داستانی، سال دوم، شماره 1، صص 82-96.
فورستر، ادوارد مورگان (1369) جنبه¬های¬ رمان، ترجمۀ ابراهیم یونسی، چاپ ششم، نگاه.
کارد، اورسون اسکات (1386) شخصیتپردازی و زاویه¬دید در داستان، ترجمه پریسا خسرو سامانی، چاپ اول، اهواز، رسش.
کرس، نانسی (بی¬تا) شخصیتپردازی ¬پویا، ترجمۀ حسن هاشمی ¬میناباد.
تهران، سوره مهر.
کوندرا، میلان (1393) هنر رمان، ترجمه پرویز همایون¬پور، چاپ دوازدهم، تهران، قطره.
گرجی، مصطفی و یوسف‌رضا حامدی (1389) «بررسی و تحلیل رمان بیوتن با تأکید بر عنصر شخصیتپردازی»، فصلنامۀ تخصّصی پیک نور زبان و ادبیات فارسی، سال اوّل، شمارۀ 1، تابستان، صص 161-183.
مستور، مصطفی (1379) مبانی داستان کوتاه، تهران، مرکز.
مسعودی¬فر، جلیل (1393) «شخصیت و شخصیت¬پردازی در رمان یک عاشقانۀ آرام»، فصلنامۀ تخصصی مطالعات داستانی، سال دوم، شماره 3، صص 109-128.
میرصادقی، جمال (1394الف) ادبیات داستانی، چاپ هفتم، تهران، سخن.
-------------- (1394ب)، عناصر داستان، چاپ نهم، تهران، سخن.
یونسی، ابراهیم (1369) هنر داستان¬نویسی، چاپ پنجم، تهران، نگاه.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره هفتاد و چهارم، پاییز 1403: 146-119
تاريخ دريافت: 11/08/1401
تاريخ پذيرش: 15/08/1403
نوع مقاله: پژوهشی
شیوههای شخصیتپردازی در رمان «پیامبر بیمعجزه» محمّدعلی رکنی
مهدی محمدی1
خدیجه صفری کندسری2
چکیده
از عناصر اصلی و تأثیرگذار در داستان و رمان، شخصیت و شخصیتپردازی است. بدون وجود این مهّم، داستانی شکل نمی‌گیرد. در واقع شخصیت و شخصیتپردازی، پیکرۀ اصلی هر داستانی را تشکیل میدهد؛ بدین صورت که نویسندۀ داستان با خلاّقیت، مهارت، طرح منسجم و دمیدن اعمال و رفتار مورد نظر در شخصیتها، به خلق و آفرینش شخصیتهای ماندگار دست مییابد. رمان «پیامبر بیمعجزه» اثر محمّدعلی رکنی، رمانی است که شخصیت اصلی در آن، پس از طی طریق و سیری آفاقی و انفسی و در نهایت رسیدن به دریافتی نو، به میان مردم بازمی‌گردد؛ سلوکی که در کنج حجره‌ها میسّر نمی‌شود و لازمۀ آن، بریدن از همۀ منیّات است. پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیلی- توصیفی در پی آن است که شخصیتپردازی در این رمان را بررسی کند. «پیامبر بیمعجزه»، داستان سفرِ تبلیغی یک روحانی به اتّفاق همسرش را به منطقه‌ای دورافتاده روایت میکند که زن و شوهر داستان در میانۀ راه، گرفتار اشرار می‌شوند و این گرفتاری، خود شروع ماجرایی پرافت‌وخیز است. نتایج نشان میدهد که این رمان، یکی از رمانهای شخصیت است؛ زیرا داستان آن، حول محور شخصیت اصلی می‌چرخد. همچنین اغلب شخصیتهای اصلی آن نیز شخصیتی پویا دارند که در پایان ماجرا، هر کدام به نوعی دچار تغییر و تحوّلی درونی می‌گردند.
واژه‌های کلیدی: شخصیتپردازی، روایت، رمان، پیامبر بیمعجزه و محمّدعلی رکنی.
مقدمه
داستان شامل هر نوع نوشتهای است که در آن ماجرای زندگی به صورت حوادث مسلسل گفته میشود (براهنی، 1361: 40). ای. ام فورستر3، رمان‌نویس انگلیسی نیز در کتاب «جنبههای رمان»، داستان4 را نقل و روایت و رخدادهایی تعریف میکند که بر اساس توالی زمانی سامان یافته باشند و پیرنگ5 را نیز نقل روایت همان رخدادهای زمانمند می‌داند که اینبار، اصل علیّت نیز بر آنها سایه افکنده است (فورستر، 1369: 112).
هر داستان از عناصری نظیر موضوع، درونمایه، شخصیت، دیدگاه، صحنه، لحن، فضا، زبان، عمل (حادثه)، طرح، زمان، مکان، سبك و تکنیك تشکیل شده است. در میان عناصر داستان، دو عنصر «عمل» و «شخصیت»، نقشی اساسی دارند، به طوری که گفتهاند شخصیت چیزی نیست مگر تعریف رخداد و رخداد، چیزی نیست مگر تعریف شخصیت و در واقع کلیۀ عوامل داستان، علّت وجودی خود را از عامل شخصیت دریافت می‌کنند (عبداللهیان، 1381: 415).
شخصیت، معادل واژۀ انگلیسی کاراکتر6 به معنای حکّاکی و عمیقاً خراشیدن است. در یونان قدیم، این واژه برای طرحهای منثوری که مجموعهای از تیپهای مختلف بود، به کار میرفت. این نوع نوشته را تئوفراستوس (2372-287)، شاگرد ارسطو پایهگذاری کرد. البته قبل از او، ارسطو در نخستین بررسی و تحلیل شخصیت داستانی در «فن شعر» به تحلیل و بررسی شخصیت در تراژدی پرداخته بود (ارسطو، 1377: 47). پس از او در قرون وسطی ادامه یافت و به طور جدّی از قرن هفدهم، بحث شخصیتپردازی آغاز شد و از اواخر قرن هجدهم با رمانهای «هنری جیمز» به اوج خود رسید (اخوّت، 1371: 127). در عصر حاضر نیز جایی برای کلیگویی و خودمرکزبینی نویسنده نیست، بلکه نویسنده باید همواره با شخصیتهای داستانش زندگی کند و با آنها انس بگیرد (بارونیان، 1387: 287).
در باب شخصیت و شخصیتپردازی، تعاریف مختلفی ارائه شده که همگی بر اهمیّت
آن تأکید دارند. میلان کوندرا در «هنر رمان»، شخصیتها را حقیقت‌های گنجاندهشدۀ «من»های تصوّری می‌داند (کوندرا، 1393: 38). بدین معنا که شخصیتها در واقع از جهان خود ما و زندگی اطراف ما نشأت میگیرند؛ حقیقت‌هایی که ما در زندگی روزمره کم و بیش با آنها درگیر هستیم. در تعریف دیگر، ظهور اشخاص ساختهشده در داستان (اعم از قصّه، رمانس، داستان کوتاه، رمان و نمایشنامه) را شخصیت می‌نامند؛ شخصی که کیفیّت روانی و اخلاقی‌اش در عملِ او، یعنی آنچه میگوید و انجام میدهد، پدیدار باشد. خلق چنین شخصیت‌هایی را که برای مخاطب در حوزۀ داستان مثل افراد واقعی جلوه می‌کنند، شخصیتپردازی می‌خوانند (میرصادقی، 1394ب: 122).
بنابراین میتوان گفت که شخصیت، مجموعهای از غرایز، تمایلات، صفات و عادات فردی و یا به بیانی، مجموعۀ کیفیّت‌های مادّی، معنوی و اخلاقی است که در کردار، رفتار و گفتار فرد جلوه میکند و او را از دیگر افراد متمایز می‌سازد (یونسی، 1369: 531). همچنین شخصیت یکی از عناصر عینیّت‌دهنده به زندگی اجتماعی قصّه است. در اهمیت این عنصر، بی‌دلیل نیست که «آندره ژید» با تأکید تمام میگوید: «هرگز عقیده‌ای را بیان نکن، مگر از طریق شخصیت» (براهنی، 1361: 439). هنری جیمز، استاد شخصیتپردازی و طرح داستان نیز در ایجازی که خلاف عادت همیشگی او بوده، شخصیت را همان طرح داستان دانسته است (کرس، بیتا: 5). بنابراین شخصیتها همواره در آثار ادبی به انواع و اشکال مختلف وجود داشتهاند؛ زیرا آفرینش یك اثر ادبی، آن هم قصّه، داستان و رمان، بدون وجود شخصیتها امکانپذیر نبوده و نیست. شخصیتها را باید پایههایی دانست که ساختمان یك اثر روی آن بنا میشود. هر قدر این پایهها با استحکامتر باشند، بنا، محکمتر و پایدارتر و از گزند زمانه مصونتر خواهد بود (دقیقیان، 1371: 20).
با توجه به اهمیّت این موضوع، پژوهش حاضر بر آن است که به بررسی عنصر شخصیت در رمان «پیامبر بیمعجزه» اثر محمّدعلی رکنی بپردازد. این رمان، دومین رمان از نویسندۀ نامآشنای قمی است که پیــش از این با رمان «سنگی که نیفتاد» توانست جایزۀ کتاب سال شهید غنی‌پور را از آن خود کند. «پیامبر بیمعجزه» نیز در بخش «داستان بلند و رمان»، نامزد دریافت چهاردهمین جایزه ادبی «جلال آل‌احمد» قرار گرفته بود.
رمانی که رکنی خلق کرده، در دستۀ رمانهای شخصیت جای دارد. رمان شخصیت، رمانی است که در آن به معرفی خصلتها و خصوصیات شخصیتها، بیشتر از حوادث و موقعیت و عناصر دیگر داستان توجه میشود. در این رمان، شخصیتها وجود مستقل دارند و بر اساس پیرنگ داستان خلق نمی‌شوند. بدین معنا که وضعیت و موقعیت در آن، نوعی یا تیپیک هستند؛ یعنی به این منظور به وجود می‌آیند تا اطلاعات بیشتری دربارۀ شخصیت به خواننده بدهند و یا شخصیتهای جدیدی را به او بشناسانند (میرصادقی، 1394الف: 527). بنابراین «پیامبر بیمعجزه» را نمی‌توان رمان وضعیت نامید و باید در زمرۀ رمانهای شخصیت جای دارد.
پیشینه پژوهش
درباره شخصیتپردازی در سایر آثار داستانی، تحقیقات مستقل و ارزشمندی به رشتۀ تحریر درآمده که از آن جمله میتوان به پژوهشی با عنوان «شخصیتپردازی در رمان دشتهای سوزان» که رمانی شبهتاریخی است، اشاره نمود. فرهنگی و آقایی (1392) در این مقاله نشان دادند که تحلیل شخصیتهای هر داستان از راه‌های فهم و شناخت داستان و گفتمان حاکم بر آن صورت می‌پذیرد. این رمان از جمله رمانهای پُر شخصیت است که نویسنده در آن هم از روش مستقیم و هم غیر مستقیم برای شناساندن شخصیتها بهره برده است.
در همین راستا خواجهپور و علاّمی (1392) در پژوهشی با عنوان «شخصیت و شخصیتپردازی در رمان نخلها و آدمها» نشان دادند که علاوه بر توصیف مستقیم شخصیتها، در سیر تکاملی داستان، گفتوگوها، اعمال و رفتار، افکار و حتی توصیف ظاهر هم می‌تواند در معرفی شخصیتها به مخاطب بسیار مؤثر باشد.
همچنین مسعودیفر (1393) در پژوهشی با عنوان «شخصیت و شخصیتپردازی در رمان یک عاشقانۀ آرام» بیان کرده است که موفقیتِ هر داستان، بیش از هر امری در گروی توانایی داستان‌‌نویس در ترسیم اشخاص داستان و شخصیت بخشیدن به آنهاست. گرجی و حامدی (1389) نیز در پژوهش «بررسی و تحلیل رمان بیوتن با تأکید بر عنصر
شخصیتپردازی»، تحوّل درونی شخصیتها را از گفتمانی به گفتمانی دیگر بررسی کردهاند.
با مراجعه به فهرست کتب، مقالات و پایان‌نامه‌های نوشته‌شده مشخّص میشود که دربارۀ شخصیت و شخصیتپردازی در آثار نویسندگان معاصر و غیر معاصر، پژوهش‌های بسیاری صورت گرفته، امّا درباره آثار محمدعلی رکنی، پژوهشی انجام نشده است.
اهمیت و ضرورت پژوهش
از آنجا که رمانهای محمدعلی رکنی در سال‌های اخیر یعنی سال‌های 1398 و 1399 به چاپ رسیده، به نظر میرسد که جای پژوهش در آثار او خالی است. در زمینۀ بررسی عناصر داستانی اعم از شخصیت و شخصیتپردازی رمانهای رکنی، پژوهشی صورت نگرفته و پژوهش پیش رو می‌تواند دریچه‌ای برای شناخت بیشتر آثار داستانی او باشد. همچنین تاکنون پژوهشی درباره شخصیت و شخصیتپردازی در رمان «پیامبر بیمعجزه» صورت نگرفته و نوشتار حاضر سعی بر آن دارد که شخصیتهای این رمان را بررسی کند. ضرورت انجام این پژوهش در آن است که با تحلیل شخصیتپردازی این رمان بتوان به گوشهای از شخصیتپردازی در آثار نویسندگان دهۀ نود اشاره کرد تا راهگشایی برای پژوهشگران علاقهمند به دهه‌های نو باشد.
روش و پرسشهای پژوهش
روش پژوهش این مقاله، روش توصیفی- تحلیلی است که بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است. پس از بحثی کوتاه درباره زندگی و آثار محمدعلی رکنی، انواع شخصیت و روش‌های شخصیتپردازی در این رمان تحلیل خواهد شد. پرسشهای این پژوهش نیز چنين است:
- کاربست شیوهها، انواع و مؤلّفههای شخصیتپردازی در تبیین تغییر شخصیتها در «پیامبر بیمعجزه» چگونه است؟
- شخصیتهای فرعی در سیر و سلوک آفاقی و انفسی شخصیت اصلی، چه نقشی دارند؟
زندگی و آثار محمدعلی رکنی
محمدعلی رکنی، نویسنده و منتقد ادبی، در سوم بهمن 1362 در شهر سیرجان متولد شد. رکنی علاوه بر تحصیلات دانشگاهی، تجربۀ تحصیل در حوزه را نیز دارد. ارشد فلسفۀ دین از دانشگاه ادیان و مذاهب، ارشد ادبیات نمایشی از دانشکده صدا و سیما و سطح سه حوزۀ علمیۀ قم در کارنامة تحصیلاتش ثبت شده است. او از سال ۱۳۹۳ به شکل جدی داستاننویسی را شروع و کارگاه‌های داستان و رمان متعدّدی را برگزار کرد. همچنین داوری چند جشنوارۀ ادبی را نیز بر عهده داشته است. آثار داستانی او عبارتند از: «سنگی که نیفتاد»، «یک لبخند بی‌انتها»، «مهاجر»، «پیامبر بیمعجزه»، «یک تکه ابر»، «ما همه برهنه‌ایم» که جوایزی از جمله جایزۀ جلال و جایزۀ جشنوارۀ اشراق، خاتم و شهید حبیب غنی‌پور را از آن خود کرده است.
خلاصۀ رمان «پیامبر بیمعجزه»
روایتگر داستان، روحانیای به نام سیّد حمید نبوی است که برای برگزاری مراسم روضه‌خوانی در شب عاشورا، راهی یکی از روستاهای مناطق مرزی میشود. همسرش لعیا با پافشاری و علیرغم مخالفت سیّد حمید، در این سفر با او همراه میشود که در میانۀ راه در دست اشرار اسیر می‌شوند. قادر، سردستۀ قاچاقچیان با دیدن سیّد با خود عهدی می‌بندد و سر او قماری میکند؛ اینکه او را نزد آسا، رئیسشان ببرد. اگر سیّد حمید بتواند از دست آسا، جان سالم به در ببرد، پس روحانی بهحقّی است و شفای دختر فلجش هم حتماً برایش میسّر است. با این نیّت او را از جمع بقیۀ افراد جدا کرده، با خود به منطقه‌ای به نام ششصدوبیست که تا به حال پای هیچ غریبه‌ای به آنجا نرسیده، میبرد.
تنها ساکنان ششصدوبیست، آسا، همسرش و نوۀ او هستند که سیّد در بدو ورودش متوجه میشود پسر آسا یعنی حاتم، به خاطر قاچاق مواد‌مخدر اعدام شده و او مجبور میشود بر جنازۀ او نماز بخواند. سیّد حمید در ادامه به خاطر شباهت زیادی که به حاتم دارد، با اصرارهای فراوان همسر آسا مبنی بر آزادی سیّد، از معرکه جان سالم به در میبرد؛ ولی از او قسم میگیرند که اگر روزی آسا را دید، او را لو ندهد و حرفی از ششصدوبیست نزند. قرار میشود که قادر او را به نزدیک جاده ببرد و همان‌جا رها کند.
قادر با توجه به قراری که با خود گذاشته، بی‌توجه به سفارش آسا، سیّد را آزاد نمی‌کند و او را به خانۀ کوچک و گلیای که در دل بیابان دارد، میبرد. در آنجا سیّد با همسر و دختر فلج قادر که نرگس نام دارد، روبهرو میشود که این رویارویی، مقدمه‌ای برای تحوّل شخصیت اصلی داستان است. زن قادر قبلاً در جایی دیده که روحانی با خواندن ذکری و دمیدن در آب و خوراندن آن به پسر فلجی، او را شفا داده و بنابراین استدلال پافشاری دارد که قطعاً سیّد نیز می‌تواند دختر آنها را شفا دهد. قادر و همسرش، نرگس را در کلبه به امید معجزه و شفا یافتنش با سیّد تنها می‌گذارند و خود آنجا را ترک می‌کنند.
بعد از گذشت سه روز که سیّد از آمدن قادر و زنش ناامید میشود، به همراه نرگس و سگشان «کلبو» از کلبه خارج میشود و در بیابان بی‌مقصد به راه می‌افتند. در مسیر متوجه میشود که قادر و زنش با ماشین به درّه پرت شده و جانشان را از دست داده‌اند، در سرمای بیابان در چند قدمی مرگ هستند که ناگهان سیّدی ناشناس در آنجا ظاهر شده، آنها را نجات میدهد و به روستای سلطانآباد میبرد. این اتّفاق و یا مکاشفه منجر به تحوّل سیّد و پیدایش نگاهی نو در او میشود.
بحث و بررسی
شخصیتهای داستان، افرادی هستند که با اعمال، گفتار و رفتارشان، داستان را به وجود می‌آورند (شمیسا، 1386: 173). برای بهتر شناختن شخصیتها میتوان به ویژگیهای ظاهری، شخصیتی، تاریخچۀ زندگی ارتباط و پیوند با اطرافیان، میزان کشمکش و تغییر و دگرگونیاش توجه نمود (سیکلارک، 1378: 77). شخصیتها، انواع گوناگونی دارند که نویسنده به فراخور فضای داستان در موقعیّت‌های مختلف از آنها استفاده میکند.
رمان «پیامبر بیمعجزه»، رمانی پرکاراکتر نیست، امّا به واسطۀ شخصیت اصلی، با شخصیتهای مختلفی روبهرو میشویم که ویژگیهای متفاوتی دارند. گویی که همه از دل جامعه برخاسته‌اند و افرادی هستند که یا به نوعی در اطراف خود، نمونه‌ای از آنها را با چنین وجوه انسانی سراغ داریم و یا اینکه حتّی خودمان در وجهی از وجوه شخصیتی با آنها مشترک هستیم. همگی این خصلتها موجب شده که شخصیتها در این رمان برای مخاطب باورپذیر باشند و خواننده تا پایان داستان با آنها همراه شود. در ادامه به بررسی انواع شخصیتها در این رمان از منظر نقش، کیفیّت و میزان تحوّلپذیری می‌پردازیم.
انواع شخصیتها در رمان پیامبر بیمعجزه
شخصیتها از نظر نقش (اصلی و فرعی)
یک نویسنده هم در رمانهای داستانی و هم در رمانهای عاشقانه و یا سایر ژانرها به گونه‌های مشخّصی از شخصیتها نیاز دارد تا داستانش را پیش برده، مخاطب را هیجان‌زده نگه دارد. در این بخش، از میان گونه‌های مختلف شخصیت، دو گونۀ مهم آن را که از نظر نقش در این رمان پررنگتر هستند، بررسی میکنیم.
در همۀ داستان‌ها، مهم‌‌ترین نقش بر عهدۀ «شخصیت اصلی» است و «شخصیت فرعی»، نقش یار کمکی را دارد؛ بدین صورت که شخصیتهای دیگر به واسطۀ ارتباط و تعاملی که با شخصیت اصلی دارند، شناخته می‌شوند. شخصی را که در محور داستان یا رمان قرار میگیرد و نظر مخاطب را به خود جلب میکند، «شخصیت اصلی» یا «شخصیت مرکزی» داستان می‌نامند. البته مناسب است که از شخصیت مرکزی به عنوان «شخصیت اصلی» یاد شود و از آوردن عنوان «قهرمان» برای او پرهیز کنیم؛ زیرا هر شخصیت مرکزی لزوماً و در همه حال خصوصیات قهرمانی شخصیتهای قصّه را ندارد و ممکن است انسانی معمولی و یا حتی شخصیتی شرور که فاقد خصوصیات قهرمانی است، باشد (میرصادقی، 1394ب: 91-92).
البته در رمان «پیامبر بیمعجزه»، سیّد حمید یعنی شخصیت اصلی داستان، قهرمان داستان نیز می‌باشد که وقایع داستان و سایر شخصیتها، حول محور کنش‌های او شکل میگیرند. از دیگر شخصیتهای اصلی این رمان که نقش پررنگی در داستان دارند، میتوان به آسا، لعیا و قادر نیز اشاره کرد.
همان‌طور که اشاره شد، سایر شخصیتها به واسطۀ حضور و ارتباطی که با شخصیت اصلی دارند، دیده می‌شوند و به داستان، گرما و حرارت می‌بخشند. شخصیتهای فرعی هیچ‌گاه مرکز توجه نیستند، ولی به شخصیت اصلی نزدیکند و به شکل‌های مختلف، یاریگر او هستند. از جمله شخصیتهای فرعی در این داستان میتوان به سیّد موسی حقّی، مرشد سیّد حمید اشاره کرد که در حقیقت با شخصیت او به کمک فلش‌بک‌هایی که سیّد طی داستان به گذشته میزند، آشنا میشویم؛ یا نرگس، دختر فلج قادر که ورودش به داستان، نقطۀ عطفی برای شخصیت اصلی داستان محسوب میشود. البته شخصیتهای فرعی لزوماً همیشه دوست و یار شخصیت مرکزی نیستند و در مواقعی حتّی می‌توانند مخالف او نیز باشند؛ چنانکه حاتم، پسر اعدامی آسا را که سیّد حمید در بدو ورود با جنازه او مواجه شد، هم میتوان جزء شخصیتهای فرعی به حساب آورد که شباهت عجیب او به سیّد حمید، چه از نظر ظاهر و چه مکاشفه‌ای که هر دو داشتند (رکنی، 1400: 32)، تلنگری برای شخصیت اصلی داستان بود.
شخصیتها از نظر کیفیت (ایستا و پویا)
شخصیتها از نظر کیفیّت نیز انواع مختلفی دارند که در این نوشتار به دو نوع رایج آن یعنی شخصیت «پویا و ایستا» که در رمان «پیامبر بیمعجزه» به‌خوبی نشان داده شده می‌پردازیم.
به گفتۀ «هنری جیمز»، یکی از چهره‌های مهم ادبیات واقع‌گرایانه در قرن نوزدهم، حادثه موجب دگرگون شدن شخصیت میشود (براهنی، 1361: 453). در داستان به شخصیت‌هایی که به صورت مستمر دستخوش تغییر و تحوّل باشند و جنبه‌ای از شخصیت، عقاید، جهان‌بینی یا خصوصیّت شخصیتی آنها دگرگون شود، «شخصیت پویا (متحوّل)» گفته میشود. حال این دگرگونی ممکن است در جهت سازندگی شخصیتها اتفاق بیفتد و یا بالعکس در جهت ویرانگری آنها عمل کند (میرصادقی، 1394ب: 134) ولی معمولاً دگرگونی برای شخصیت اصلی یک داستان در جهت مثبت و سازنده اتفاق میافتد. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که حادثه می‌تواند شخصیت اصلی را از آن حالتی که قرار دارد، خارج کرده، وضعیّت پایدار و همیشگی او را بر هم بزند که این عامل برهم‌زننده ممکن است در قالب یک حادثه، یک موقعیّت خاص و یا یک بحران درونی بروز کند. با توجه به این تعریف در رمان «پیامبر بیمعجزه»، سیّد حمید و آسا و حتّی شاید قادر، جزء شخصیتهای پویا محسوب می‌شوند که این تحوّل در سید حمید و آسا، بیشتر مشهود است.
دستۀ دوم شخصیتها به لحاظ کیفیّت، «شخصیتهای ایستا» نام دارند. شخصیت ایستا، شخصیتی است که برخلاف شخصیت پویا، طی داستان تغییری نمی‌کند و یا تغییر اندکی می‌پذیرد. به عبارت دیگر در پایان داستان، همان است که در ابتدا بوده و حوادث بر او تأثیری ندارد؛ یا اگر هم داشته باشد، بسیار کم بوده و چشمگیر نیست (مستور، 1379: 17). با وجود این شخصیتهای ایستا اگر در جای مناسبی از داستان به کار گرفته شوند، می‌توانند به اهدافی بزرگتر در داستان کمک کنند و حتّی حس همدلی مخاطب نسبت به شخصیت اصلی را افزایش دهند. در این رمان، اکثر شخصیتها، ایستا هستند که از آن جمله میتوان به لعیا، نوۀ آسا، نرگس، همسر آسا و... اشاره کرد.
شخصیتها از نظر میزان تحوّلپذیری (ساده و جامع)
همان‌طور که برای شخصیتها به لحاظ نقش و کیفیّت در داستان، انواع مختلفی قائل شدهاند، از نظر میزان تحوّل‌پذیریشان نیز اقسامی دارند که در دو دستۀ «شخصیتهای سطحی (ساده)» و «شخصیتهای جامع» قرار میگیرند. تفاوت بنیادی این شخصیتها، استفاده از وجوه شخصیتی متفاوت آنهاست.
شخصیتهای سطحی، یکی دو خصلت بیشتر ندارند و شخصیت آنها را میتوان در یک جمله خلاصه کرد (پراین، 1369: 84). این شخصیتها تنها با یکی از وجه‌های انسانی خود در داستان حضور می‌یابند؛ مثل شخصیتی که یا خودخواه است و یا ترسو است. به گفتۀ فورستر، اشخاص ساده داستانی را در قرن هفدهم، «پرسناژهای فکاهی» یا همان شخصیتهای فردی می‌نامیدند که گاهی به آنها نمونۀ نوعی (تیپ) نیز می‌گویند و به بیان سادهتر، این اشخاص در اشکال ناب خود، حول یک فکر یا کیفیّت واحد ساخته می‌شوند. از مزایای اشخاص ساده داستانی، این است که هرگاه ظاهر می‌شوند، دیدۀ عاطفی خواننده بهراحتی آنها را تشخیص میدهد. این اشخاص چون هیچ‌گاه نیاز به معرفی مجدّد و مراقبت در بسط و گسترششان نیست، برای نویسنده بسیار سودمند هستند. از دیگر مزیّت‌های آنها نیز میتوان به سهولت در به یاد آوردنشان برای خواننده در زمان‌های بعد اشاره نمود (فورستر، 1369: 144-148).
در رمان «پیامبر بیمعجزه» اغلب شخصیتها، سطحی هستند. زن آسا، زن قادر، سیّد موسی حقّی، نرگس و... همگی شخصیتی ساده دارند؛ بدین علّت که برای مخاطب وجه شخصیتشان آشناست و بهراحتی بازشناخته می‌شوند. البته نوع خاصی از شخصیتهای سطحی، شخصیتهای قالبی نام دارند. این اشخاص کلیشه‌ای را آنقدر در داستان‌ها دیده و با رفتارش خو گرفته‌ایم که به محض خواندن داستانی، فوراً آنها را به‌جا می‌آوریم. کلانتر متین وجدی، کارآگاه زیرک و جسور، زنبابای ظالم از این دسته شخصیتها محسوب می‌شوند (پراین، 1369: 88). در رمان «پیامبر بیمعجزه»، سیّد موسی حقّی را به عنوان استاد و مرشد سیّد حمید میتوان از جمله شخصیتهای قالبی این داستان به شمار آورد.
شخصیتهای جامع برخلاف شخصیتهای سطحی یا ساده، با همۀ ابعادشان زندگی می‌کنند؛ یعنی از جهات گوناگون با زندگی رودررو هستند. این شخصیتها، پیچیده و چندبعدی هستند، به طوری که برای تحلیل کامل شخصیت آنها میتوان یک مقاله مطلب نوشت (همان: 84). محک و آزمون یک شخصیت جامع این است که خواننده را به شیوه‌ای متقاعدکننده با شگفتی روبهرو سازد. اگر هرگز چنین اتفاقی نیفتد، شخصیتی ساده نامیده میشود و اگر موجب شگفتی خواننده شود ولی او را متقاعد نکند، شخصیت ساده‌ای است که تظاهر به جامعیّت دارد (فورستر، 1369: 168).
با توجه به توضیحات، در این رمان سیّد حمید، آسا و قادر، شخصیتهای جامع محسوب می‌شوند و در طول داستان، مخاطب را با شگفتی مواجه می‌سازند.
شیوۀ شخصیتپردازی در رمان «پیامبر بیمعجزه»
شخصیت، شبه‌شخصی تقلیدشده از اجتماع است که بینش جهانی نویسنده به آن، فردیّت و تشخّص بخشیده است (براهنی، 1361: 443). در این راستا معمولاً نویسندگان برای شخصیتپردازی در داستان از سه شیوه بهره میگیرند:
- ارائۀ صریح شخصیتها با یاری گرفتن از شرح و توضیح مستقیم.
- ارائۀ شخصیتها از طریق عمل آنها با اندکی شرح و تفسیر و یا بدون هیچ شرحی.
- ارائۀ درون شخصیت، بدون هیچ تعبیر و تفسیری (میرصادقی، ۱۳۹۴ب: 125-131).
الف) در شیوۀ اوّل که «شیوۀ مستقیم» نامیده میشود، نویسنده با شرح و تحلیل رفتار، اعمال و افکار شخصیتها، آدم‌های داستانش را به مخاطب معرفی میکند. او برای این کار، گاهی خودش به توضیح اعمال و رفتار شخصیتها می‌پردازد و گاه از زاویهدید یکی از شخصیتهای داستان، خصوصیّات و خصلت‌های سایر شخصیتها را بررسی میکند (همان: ۱۲۵). به این معنا که نویسنده به طور صریح درباره شخصیت داستان نظر میدهد؛ مثلاً: «او ترسوست، جوانمرد است، باحیاست و...».
رکنی نیز در «پیامبر بیمعجزه» از این روش کمک گرفته، ولی تنها در موارد معدودی از آن برای معرفی شخصیت‌هایش استفاده کرده است. برای نمونه برای معرفی شخصیت آسا که مردی اهل معامله است، می‌نویسد: «مدام کلۀ تاس آسا را در ذهن میبیند. مردی که افسار زندگی‌اش را به‌دست گرفته. آسا طوری رفتار کرده بود که انگار چیزی در ذهن دارد و شکار خوبی گیرش آمده. مردانه حرف زدنش، سیّد را سوق میداد به اینکه آسا، اهل بدهبستان است» (رکنی، 1400: 18). یا در توصیف مشخصات ظاهری و حجب و حیای زن آسا این‌طور می‌نویسد: «زنی چشم‌درشت با دامن گل‌گلی، پیراهن مشکیِ تاکرده‌ای را چون طفلی خواب، با ملایمت کنار آسا میگذارد. حیای زن به دخترکان تازه بالغ می‌ماند» (همان: 29-30).
ب) در این شیوه دوم که شیوۀ «غیر مستقیم» نامیده میشود، نویسنده با عمل داستانی، شخصیت را به مخاطب معرفی میکند؛ یعنی از طریق افکار، گفتوگوها و یا اعمال شخصیت، او شناخته میشود (پراین، 1369: 81). در این روش به طور مستقیم به خصوصیّات یا خصلت‌های شخصیت داستان اشاره نمی‌شود، بلکه به روش نمایشی، شخصیت را به خوانندۀ داستان می‌شناساند. مثلاً هیچ‌گاه نمی‌گوید: فلان شخصیت داستان، فردی قاتل یا دروغگو و یا خودخواه است، بلکه با گفتار یا رفتاری که از آن شخصیت بروز میکند، برای مخاطب روشن میشود که با چه شخصیتی روبهرو است.
در رمان «پیامبر بیمعجزه» در موارد بسیاری از این شیوه استفاده شده است. مثلاً در همان شروع داستان برای اینکه نشان داده شود افرادی که سیّد حمید به دستشان اسیر شده تا چه حد خطرناک هستند، از این روش در معرّفی قادر استفاده شده است: «قادر از بستن دست‌های سیّد حمید که فارغ شد، دهانش را دم گوش او آورد و مردانه گفت: شب دست‌هات رو می‌بندیم به دو تا تویوتا، از دو طرف تخته‌گاز تیک‌آف میکنیم، یا از وسط نصف می‌شی یا جفتشون از بیخ کنده می‌شن» (رکنی، 1400: 1). یا ترس سیّد حمید نیز به‌خوبی در رفتاری که از او نشان داده میشود، به خواننده انتقال مییابد: «صد بار آیت‌الکرسی را شروع کرده و هر بار به الحیّ القیّوم که رسیده، رفته توی تعقیبات نماز عصر» (همان: 6).
ج) در روش سوم، نویسنده با نمایش کشمکش‌های ذهنی و عواطف درونی شخصیتها، آنها را به خواننده می‌شناساند؛ بدین معنا که عمل داستانی، درون شخصیتها رخ میدهد و خواننده غیر مستقیم در جریان شعور آگاه و ناآگاه شخصیتهای داستان قرار میگیرد. این روش عموماً در رمانهای جریان سیّال ذهن دیده میشود (میرصادقی، 1394ب: 131). جریان سیّال ذهن فقط تلاشی برای انتقال افکار یک شخصیت نیست، بلکه خواننده به افکار شخصیت داستان، به همان صورتی که او در فکر آنهاست، گوش فرامی‌دهد. رکنی نیز در برخی موارد، آشفتگی‌های ذهنی سیّد حمید را به این صورت به خواننده انتقال میدهد: «تصویرها و فکرها می‌پیچند دور سیّد...» (رکنی، 1400: 7).
در بند پنجم داستان، هنگامی که سیّد حمید به دستور قادر قرار است لاشۀ گرگ را در برف خاک کند، ناگهان صورت خاکشده حاتم را میبیند که گرگ طی نبش قبر، بخشی از صورتش را خورده، صورتش را مجدّد به خاک می‌سپارد تا مادر حاتم که کنار سکّو ایستاده، صورت را نبیند و با خود حدیث نفس میکند: «حمیدک، این مادره، خوش نداشته باش بچهاش رو اینطوری ببینه» (همان: 62). در ادامه وقتی ماشین خود را در حیاط خانۀ آسا میبیند که قرار است با آن مواد مخدّر جابه‌جا کنند و سیّد به دستور قادر با فرغون دونهدونه بستههای مواد را به قادر که در زیرزمین است میدهد، با دیدن باندهای عقب ماشین به همراه مدّاح عاشورای پارسال دم میگیرد: «گفتم اگر سرت نبود پیکر تو هست/ مادر اگر که نیست ولی خواهر تو هست/ روی زمین به فاصله افتاده پیکرت/ حتماً به دست حرمله افتاده پیکرت/ صحبت به سوی نیزه کنم یا قتلگاه/ سویم کدام سوی کنم شاه بیسپاه» (همان: 68). داستان چند بند ادامه مییابد، ولی ذهنش به مدّاح عاشوراست: «ترکیب عضوهای تو را بخش می‌کنند/ این اسبها حسین مرا پخش می‌کنند» (همان: 69). کمی بعد در ادامۀ داستان، دوباره: «دور حسین رو گرفتن...» (همان: 69).
با توجه به شیوههای ذکر شده، در رمان «پیامبر بیمعجزه»، شخصیتپردازی به صورت تلفیقی از روش مستقیم، گفت‌وگو و روش غیر مستقیم است که عموماً از شیوۀ غیر مستقیم به خصوصیّات شخصیتها پرداخته شده و قضاوت درباره شخصیتها به خواننده سپرده میشود.
تحلیل شخصیتها در رمان «پیامبر بیمعجزه»
سیّد حمید
سیّد حمید نبوی، قهرمان اصلی داستان است. قهرمان داستان معمولاً همان شخصیت اصلی داستان است. شخصیتی که اصلیترین قسمتهای داستان یا در بعضی مواقع همۀ حوادث داستان را پیش میبرد و در نهایت به هدف اصلی‌اش در داستان میرسد (کارد، 1386: 11). او نمادی از پیامبر اکرم(ص) است؛ ولی این شخصیت به‌هیچ‌وجه برگردان پیامبر(ص) نیست و تنها ارجاعاتی خارج از متن به پیامبر و اهداف و رسالت او دارد که در دل ماجراها نشان داده میشود (رکنی، 1400: 161).
او کسی است که در حوزه، اهل خودسازی است؛ برای دانستن قدر بینایی چشم، چشم‌بند به چشم خود و همسرش میزند (همان: 7)؛ به دنبال شهودی معنوی (13 و 20) اهل ذکر یونسیه است (همان: 13)؛ رسالۀ سیروسلوک بحرالعلوم میخواند (همان: 20)؛ بر نماز و تیره مداومت دارد (همان: 14)؛ غیر از خدا به کسی التماسی جز «التماس دعا» نگفته (همان: 13 و 18).
با توجه به لباسش که حتماً «کارهای است» (همان: 13) توسّط فردی به نام قادر ربوده میشود. با گرفتار شدن در دست اشراری چون آسا، «چو بید بر سر ایمان خویش میلرزد» (حافظ، 1376: 29). گرفتار جدال روح و نفس میگردد. هر لحظه ایمان او در امتحانی جدید محک زده میشود و او در کشمکش ترس و ایمان دچار کلنجاری روحی میشود. او که از کسی التماس نکرده، مجبور میشود برای نجات جان خود به پای آسا بیفتد و این، هر لحظه او را عذاب میداد: «تو اگر زمان امام حسین (علیه‌السلام) بودی، به پای شمر می‌افتادی» (رکنی، 1400: 57 و 63). با ترسهایی که در زندگی سرکوبشان کرده، روبهرو میشود و عیار خودش را کشف میکند که در ادامه به قول نویسندۀ رمان، به یک نوع ترسآگاهی میرسد.
«آسا بغل چشم‌بند را میگیرد و پایین می‌کشد. سیّد محو چشمان ورقلمبیدۀ آسا را میبیند. آسا تیز به چشمانش نگاه میکند: پیامبر یادت نداده مرد فقط به خدا التماس می‌کنه؟» (همان: 14).
مدام خود را وارسی میکند که با این گرفتاری، تاوان کدام گناه خود را دارد پس
میدهد. شروع میکند به صف کردن گناهانش و ربط دادن آنها به این مشکل:
«گناهانش را مرور میکند. عادت همیشه سیّد بوده که خودش را لایق عقوبت بداند؛ امّا نه تقاصی چنین سنگین. پی بزرگ‌ترین گناهان، خاطراتش را می‌جورد. صفی طولانی از گناهان به نوبت چون مارهایی که با فلوت از صندوق خارج شوند، از صندوق خاطراتش بیرون می‌جهند؛ اوّل تصاویر زن‌های اینترنتی، بعد خمسی که عقب افتاده. غیبت‌ها و دروغ‌ها به نوبت از صندوق بیرون می‌آیند. یقین دارد این گناهان نقل و نبات همه است و خودش را دلداری میدهد که پای هر گناه توبه‌ای داشته» (رکنی، 1400: 19).
همیشه به مکاشفه‌ای که قبلاً برایش اتفّاق افتاده، دلخوش و مغرور است، ولی وقتی متوجه میشود همین مکاشفه برای یک قاچاقچی یعنی حاتم هم پیش آمده، تمام تصوّرات سیّد و توقّعاتش از خودش به هم می‌ریزد (همان: 32).
روحانی داستان علیرغم نظر پدرش و اینکه فوتبالیست خوبی هم بوده، قید همهچیز را زده و سراغ طلبگی رفته. ولی وقتی در تنگنا میافتد، از اینکه طلبه شده، اظهار پشیمانی میکند و این نکته باورپذیری او را نزد مخاطب بیشتر میکند:
«واقعا آرزو میکند کاش نرفته بود حوزه. کاش حرف پدرش را گوش کرده بود و مهندس شده بود. اگر آخوند نبود، قادر دست و پای او را هم مثل بقیه بسته بود و انداخته بودش کنار جاده و حتماً تا حالا کسی نجاتشان داده بود» (همان: 14).
و یا برخلاف آنچه در بسیاری از آثار داستانی دیگر دیده‌ایم، روحانی داستان، یک مجسمۀ تقوا نیست، بلکه شخصیتی مثبت با وجه‌های منفی است که گاهی این وجوه در وجود او، خودش را نشان میدهد. او مثل خیلی از آدمها که وقتی در گرفتاری می‌افتند، کارهای خوب خود را به صف می‌کنند و از خدا طلبکارند، اینگونه رفتار میکند؛ وقتی در زندان آسا اسیر میشود، خدا را بابت مشکلاتش مورد سؤال قرار میدهد:
«خوب شد نمی‌رفتم دزدی. روضه می‌رفتم این بلا سرم آمد. واقعاً حق آدمی که می‌رود روضه آن هم شب تاسوعا، آن هم توی یک روستای دورافتاده، این است. نه واقعا این حق من است؟» (همان: 10).
این سفر تبلیغی که سیری انفسی و آفاقی برای اوست، آنقدر برایش سخت گذشته است که: «تا ابد این روزها را فراموش نخواهد کرد؛ هر دقیقهاش ماهی بوده و سالی از سختی» (رکنی، 1400: 99). در آغل گوسفندان آسا از سرما تا صبح میلرزد و نماز شب که هیچ، نماز صبحش نیز قضا میشود. بر جنازۀ حاتم که به نماز میایستد، همۀ حواسش به دوستش داوود و همسرش لعیاست (همان: 42). عمامهاش را بر سر آدم برفی دختر خردسال حاتم گذاشته (همان: 72) و در شستن دختر قادر، بی‌خیال پاکی و نجسی لباس و عبا میشود. برای غذا دادن به سگِ قادر مجبور میشود گوشۀ شیشۀ پنجره را بشکند و عبا را به عنوان محافظی برای دفع سرمای شیشۀ شکسته استفاده کند (همان: 95). متوجه نکتۀ تنبیهی پدرش میافتد که عبا و عمامهاش را خاک میکرد (همان: 102) و در جواب احمد که میخواهد پسرانش طلبه بشوند، نیز میگوید: «عبا و عمامه که راحت گیر میآد؛ با صد تومن میشه خرید. چیزهای مهم‌تری هست که راحت گیر نمیاد... اگر تونستی توی حوزه استاد اخلاق و تزکیه پیدا کنی، برو» (همان: 123). نام سگ قادر را «کلبو» میگذارد (همان: 103) و در این راه، از لیسیدن لباس خود توسّط سگ باکی ندارد و ناگزیر میشود با سگ در یک‌جا بخوابد و حتّی او را سوار ماشین کند؛ ماشینی که بر پشت شیشۀ آن هنگام خرید نوشته شده است: «دیدی چه رسوا شد دلم»؟! (همان: 64).
سیّد حمید ابتدا در زیست و تبلیغی سنّتی است، ولی از یک جایی به بعد، تحوّل شخصیت او را به نظاره می‌نشینیم. آغاز این تحوّل از آنجاست که وقتی در اتاقک اسارتی که قادر او را محبوس کرده، از شدّت گرسنگی، کلوچۀ خشکشدهای را پیدا میکند و با دیدن مورچه روی آن به این فکر میکند که خدا حواسش به غذای مورچه‌ها هست، چطور میشود حواسش به او و نرگس نباشد و از این لحظه، شاهد تغییر و تحوّلی در او هستیم:
«یک‌باره مییابد که آدم قبل نیست. پشت پنجره میایستد و از پس تار عنکبوت، آسمان را تماشا میکند، سگ و درخت. باد می‌وزد و تک‌برگِ باقی‌مانده بر درخت را بازی میدهد. برگ به مقاومت دل بسته بر شاخه و جدا نمی‌شود. درست لحظه‌ای که برگ جدا میشود و در هوا پیچ‌‌وتاب می‌خورد، احساس میکند برگ را میفهمد و درخت را. حتّی سگ بی‌زبان را که به وفا نشسته زیر آن. نمی‌فهمد چه شده. فقط می‌داند دیگر خودش نیست» (رکنی، 1400: 100). حالا میفهمد باد هم از شدّت ظهور هوهو میگوید (همان: 104). خیره به دهها ستاره میگوید: من رو ببخش... چه پلک‌ها بی یاد تو زدم! من رو به خاطر همۀ بی‌تو بودن ببخش! ... تو نوری ... من توأم... نیستم. نیستم (همان: 105). برای اولین بار احساس میکند دوست دارد کسی را بپرستد. تا حالا به معنای پرستش فکر نکرده بود. میبیند عبادت با پرستش فرق دارد (همان: 106).
و سرانجام زمانی که در سرمای بیابان با مرگ فاصلۀ چندانی ندارند و مضطر شده، آن تحوّل و شاید معجزه (درک حضور امام عصر -عجّل‌الله-) رقم می‌خورد:
«به زحمت و از سر درماندگی ناله‌ای در گلو میپیچد. ناله آنقدر ضعیف است که به گوشهای خودش هم نمی‌رسد: اباصالح المهدی ادرکنی! پایین جاده، هالۀ کسی را میبیند که عبا و عمامه دارد و ایستاده به تماشا. شک میکند که سیّد موسی باشد. چندبار چشم مچاله میکند. دلش نور میخواهد تا چهره را ببیند، که نمی‌بیند.- پاشو سیّد حمید نبوی! مرد دست دراز میکند. فاصله زیاد است. حمید می‌داند دستش آنقدر دراز نمی‌شود که دست مرد را بگیرد» (همان: 112).
در آخر داستان نیز وقتی به درخواست احمد که نذر روضه داشت، صدای روضۀ او در سلطانآباد میپیچد، بوی عطر امام عصر را مجدّد احساس و شهود واقعی را درک میکند.
همۀ این ویژگی‌ها باعث میشود که مخاطب قدم به قدم در دنیای داستان با سیّد همراه شود. نه یک لحظه از او عقب بماند و نه او از مخاطب جلو بزند و اینها نشان‌دهندۀ هنر نویسنده در شخصیتپردازی است که شخصیتی باورپذیر، ملموس و به دور از کلیشه‌های مرسوم را به مخاطب ارائه میدهد. در این رمان شخصیت سیّد حمید، شخصیتی کاملاً پویاست و آنچه در ابتدای داستان از او می‌بینیم، با شخصیت پایانی، تفاوت زیادی دارد.
قادر
نخستین شخصیتی که در همان آغاز داستان به شیوۀ غیر مستقیم یعنی از طریق گفتار و اعمالش به مخاطب معرّفی میشود (سلیمانی، 1391: 85)، «قادر» است که از او شخصیتی منفی و فوق‌العاده خشن نمایش داده میشود که پیش از این در قسمت شیوههای شخصیت ذکر شد. در جایی از داستان، قادر قصد خالی کردن باک بیست لیتری بنزین روی راننده کامیونی را که به اسارت گرفته‌اند دارد (رکنی، 1400: 10)، ولی در ادامه و در قسمتهای مختلف داستان شاهد عطوفتی نهفته و گاه آشکار از او هستیم که این عطوفت چه نسبت به سیّد و چه نسبت به برادرش آسا و یا دختر حاتم (همان: 75) و همسر و دختر خودش مشهود است:
«گوش‌هات رو باز کن ببین چی می‌گم. زندگیت دست این مرده. هر کاری کردی همین حالا کردی... التماسش نکنی کارت تمومه آ، قسم بده به جان مادرش! سیّد از دل سوزندان قادر تعجّب میکند» (همان: 12).
در مسیری که سیّد حمید را به سمت کلبه میبرد، طوری از خدا حرف میزند که سیّد در این سیر انفسی، یاد این نکتۀ تنبیهی میافتد که هر کسی رب خودش را دارد: «حتّی خلافکارترین آدم هم نمیتواند دست از خالق بردارد» (همان: 75).
قادر هرچند بارها بیان میکند که کاری به خدا ندارد، باز به دنبال رحمت خدا میگردد. آنجا که از سیّد، شفای دخترش را طلب میکند و قسم می‌خورد به شکرانۀ شفای نرگس، خلاف را هم کنار خواهد گذاشت، لایه‌ای دیگر از شخصیتش بروز میکند:
«به الله، به احد و به واحد قسم. شفای دخترم رو بگیری، دست از همه چیز می‌شورم. جبران مافات می‌کنم. چشمت رو روشن می‌کنم. اصلاً به فرمانت، خیرات مردم می‌کنم» (همان: 82).
بنابراین با توجه به این موارد میتوان ادعا کرد که قادر شخصیتی پویا دارد. همچنین به خاطر چندلایه‌ای بودن شخصیت، او به‌نوعی می‌تواند یکی از شخصیتهای خاکستری این داستان باشد.
آسا
آسا، یکی دیگر از شخصیتهای اصلی رمان است که در همان ابتدای داستان، داغدار پسرش حاتم میشود. او نیز همانند قادر با شخصیتی منفی وارد داستان شده و به مخاطب معرّفی میشود:
«مردی تنومند با سری تاس بیرون می‌آید... با صدای خش‌دار (مانند صدای اگزوز تراکتور: رکنی، 1400: 33) میگوید: نرّه‌خر مگه نگفتم آدم نیار ششصدوبیست؟» (همان: 11).
در ادامه و در موقعیّت‌های مختلف، وجوه شخصیتی خاصی از آسا می‌بینیم که مانع از آن میشود تا او را شخصیتی صددرصد منفی بنامیم. از عشق و باوری که به فرزندش حاتم دارد و همچنین عشق و علاقۀ شدیدش به همسر، تا جایی که در این مورد خود را با پیامبر(ص) مقایسه میکند:
«راسته که می‌گن پیامبر خیلی زن‌هاش رو دوست داشته؟... بعد نگاهی مهربانانه به زنش میکند: این باید همه‌جا با من باشه. هرچی بخواد همونه. قادر می‌دونه روی حرفش حرف نمیزنم. بگه بمیر، می‌میرم. سی ساله خاطر خواهشم. اینم از معرفت کم نذاشته. هر جا گفتم آمده» (همان: 51).
این عطوفت و صمیمیّت او نسبت به خانواده را در کمتر داستانی از یک شخصیت منفی سراغ داریم که می‌تواند از نقاط جالب این رمان در شخصیتپردازی شخصیتها باشد.
در مدّت زمانی که سیّد حمید در اسارت آساست، سؤالاتی از او میپرسد که نویسنده با زیرکی، تمام پرسشهای ذهنی مخاطبان امروزی را از این طریق مطرح میکند. مثلاً آنجا که از سیّد درباره معراج میپرسد:
«حالا تو پیامبر، لباسشم که داری، بگو از اون بالا چه خبر؟-ما که هنوز نرفتیم اون بالا. فقط شنیدیم.- پس تو هم مثل ما مصرف‌کننده نیستی. قاچاق می‌کنی؛ ما جنس؛ تو حرف. هر کدومم مشتری خودمون رو داریم. سیّد وامیرود» (همان: 53-54).
در پایان این رمان وقتی که سیّد حمید به قسمی که خورده (قسم به رسول‌الله خورده بود که از آشنایی با آسا و ششصدوبیست با کسی حرف نزند) (همان: 71)، پایبند می‌ماند و وقتی آسا را در پاسگاه با چهار قاچاقچی میبیند، آشنایی با او را رو نمی‌کند (همان: 145). همین اتّفاق، تحوّل و انقلابی را در آسا رقم میزند؛ تا جایی که او لباس روحانیّت سیّد حمید را پس میدهد و در مجلس روضۀ احمد در سلطانآباد شرکت میکند. هرچند قبلاً قادر تأکید کرده بود که آسا، میانۀ خوبی با دختر ندارد، مراقبت از نرگس، دختر فلج قادر را نیز بر عهده میگیرد (رکنی، 1400: 164). با توجه به این شواهد، آسا را در این رمان باید از جمله شخصیتهای پویا نامید.
شخصیتهای زن داستان (لعیا، زن آسا، زن قادر، نرگس)
در رمان «پیامبر بیمعجزه»، شخصیتپردازی شخصیت زن، بسیار متبحّرانه صورت گرفته است. سه زن در این داستان حضور دارند که هر کدام در جایگاه متفاوتی نسبت به دیگری هستند؛ امّا وجه مشترک همۀ آنها، لطافت و تأثیرگذاری است که به‌خوبی روی مردهایشان دارند. هر سه زن و همچنین نرگس، دختربچۀ هشت نه ساله، شخصیتی فرعی و ایستا را در این داستان بر عهده دارند. با توجه به میزان نقششان، «لعیا» و «نرگس»، نام دارند، ولی زن قادر و زن آسا، نام و اسمی ندارند.
یکی از این زن‌ها، همسر آساست که در این داستان، شخصیتی فرعی و سطحی داشته، نقش ناجی سیّد حمید را ایفا میکند. لطافت و زنانگیاش هنگامی که مطیع امر شوهر است و به او در کشیدن وافور! کمک میکند، اینگونه به مخاطب معرّفی میشود:
«چشمها بی‌هیچ آرایشی، جذابند و گیرا... زیبایی زن به دختران هندی می‌ماند؛ ابروها مینیاتوری، کشیده، لب‌ها درشت و قلوهای، رفتار پرلطافت. با تمام مهربانی، دود دهان شوهر میدهد» (همان: 54).
همچنین در جایی که سیّد حمید در سرمای بیرون مانده، ساندویچی دست‌ساز برای او میآورد و میگوید: «به روح حاتمم قسم، من راضی نیستم» (همان: 65). سیّد حمید، هیچ جذّابیتی در آسا نمی‌بیند که زنی، چنین شیفتهاش باشد. با خود میگوید: «لابد از ناچاری بوده یا زور که زن آسا شده» (همان: 54).
شخصیت بعدی، زن قادر است که برخلاف قادر، فرد معتقدی است. او قبلاً شاهد شفای پسر همسایه‌شان توسط سیّدی بوده و اکنون کلید سلامتی دختر فلجشان را در دستان سیّد که به گفتۀ او چیزی کم از نور پیامبری ندارد، میبیند:
«زن، کلام خشم‌آلود قادر را به زیرکی پاره میکند و میگوید: صدالبته که شفا حقّه، کور اَ دو چشم بشم اگه دروغ گفته باشم. آقا سیّد هم که کم از پیامبرها نداره از نور جبین» (همان: 80).
آن لطافت و زنانگی که به آن اشاره شد، در اعمال و گفتار زن قادر نیز در داستان
به‌خوبی به چشم می‌خورد:
«زن عاقلی میکند. شاید هم نمی‌خواهد تنها امید خوب شدن دخترش بیفتد روی زمین و در خون بغلتد. خم میشود دست قادر را می‌بوسد. نه یک بار، بلکه رگبار. کلت را جدا میکند: حالا بیا بریم. درست میشه» (رکنی، 1400: 84).
سومین شخصیت زن که در داستان، حضور بیشتری دارد و از همان ابتدا از طریق ذهن سیّد حمید با مخاطب همراه است و در پایان داستان نیز به سیّد ملحق میشود، لعیا همسر اوست. لعیا، زنی سرشار از لطافت و زنانگی است که این خصلت را میتوان در لحظۀ دیدار او و سیّد، بعد از نجات سیّد به وضوح لمس کرد:
«خدایا شکرت. همه می‌گفتن سر به نیستت کردن؛ ولی من دلم قرص بود. می‌دیدم که زنده‌ای. می‌دیدم که دوباره کنارتم. لعیا جلوتر می‌آید. دست در موهای کوتاه حمید میبرد، به دلسوزی میگوید: الهی بمیرم چقدر داغون شدی. عبا و عمامه‌ت کو؟ بعد کلماتش، آینه‌ای میشود که حمید خودش را در آنها میبیند. توی این مدت حمید خودش را ندیده؛ یعنی آینه‌ای نداشته ببیند. لعیا برای همهچیز دل می‌سوزاند. برای ریش آَشفته، زیر چشمان گودافتاده و لب‌های ترک‌خورده. حمید خوب که در صورت لعیا ریز میشود، بیشتر از هر چیزی، ردّ اشک را انتهای دو چشم میبیند. یک‌باره لعیا، حمید را در آغوش میگیرد. سرش را روی سینه حمید میگذارد و بلندبلند گریه میکند» (همان: 132-133).
لعیا صدای خوبی دارد و سیّد حمید علاقه دارد تا همسرش برایش آواز بخواند که این خواندن در جمع خودمانی دونفره‌شان به لحاظ عاطفی، تأثیرگذار و آرامش‌بخش است: «لعیا به تمام معنا برایش زن بود و تمام زن بودن لعیا در لطافتش بود. در طنین صدای زیبایش. حمید بارها گفته بود از زیبایی صدا، کمی از هیچ خوانندۀ درجه اولی نداری. خوب می‌دانست حمید چه شعرهایی را دوست دارد. لطافت صدایش را آمیخته به چهچه میکرد. چشم می‌بست. حس می‌گرفت و میخواند و حمید لبریز از لذّت شنیدن می‌شد. کنسرت که تمام می‌شد، حمید دلش می‌کشید که لعیا دکلمه کند. شیفتۀ دکلمه بود. دکلمه‌ای که از حنجره‌ای نازک و لطیف برخاسته باشد. حمید باور داشت با صدای لعیاست که معنا از شعر جدا میشود و در قلبش خانه میکند. سر همین احساس بارها فکر کرده بود صدای جبرئیل باید زنانه باشد» (رکنی، 1400: 110-111).
و همچنین تصویر زیبا و دل‌چسبی از زندگی زناشویی آنان به نمایش گذاشته شده است. در مجموع باید گفت که در این رمان، شخصیتهای زن به زیباترین شکل و به دور از کلیشه‌های معمول ساخته و پرداخته شدهاند.
همچنین نرگس، دختر هشت نه ساله و فلجِ قادر است که قادر و همسرش، او را در کلبه به امید شفا گرفتن از سید حمید تنها گذاشتهاند. او فلج است و به‌سختی قدرت تکلّم دارد (همان: 88). سیّد حمید وقتی از بوی متعفّن او متوجه میشود خودش را کثیف کرده است، بی‌خیال پاکی و نجس میشود و با عق‌زدنهای بسیار ناگزیر میشود او را بشوید (همان: 97). گریه‌هایش را آرام میکند. نانهای خشک را با کمی آب نرم میکند و در دهانش میگذارد (همان: 95). هنگام خارج شدن از کلبه، او را کول کرده، در بیابانی بسیار سرد، او را چون دختر خود بغل میکند (همان: 102). هنگام ملاقات با امام زمان نیز سیّد این جمله را از امام میشنود: «میخواستی نرگس را شفا بدی؛ نرگس تو رو شفا داد» (همان: 112).
سیّد موسی حقّی
سیّد موسی حقّی، مرشد و استاد اخلاق سیّد حمید است که از جمله شخصیتهای فرعی داستان محسوب میشود؛ ولی به سبب شخصیتپردازی خوبی که روی آن صورت گرفته، شخصیت تأثیرگذاری در این رمان است. او در داستان، حضور مستقیم ندارد و شخصیت او از طریق افکار سیّد حمید به مخاطب نشان داده میشود. سیّد موسی را میتوان شخصیت نوعی یا تیپ به شمار آورد که نمونۀ آن را در بسیاری از داستانهای مذهبی دیده‌ایم و با او آشنا هستیم. این شخصیت از همان ابتدای داستان از طریق ذهن سیّد حمید، حاضر شده و به خواننده معرّفی میشود:
«سیّد موسی توی حوزه درس خوانده بود و به قول خودش، تمام جوانی‌اش را دنبال اهل دل چرخیده بود. کم هم عالم و عارف ندیده بود... (همان: 30).
رکنی در قالب نقلقول‌هایی که حمید از سیّد موسی در جایجای داستان و در تنگناها و موقعیت‌های حساس میآورد، در پی معنابخشی است و بسیار رندانه تلنگرهایی به مخاطب میزند و او را برای لحظه‌ای و شاید بیشتر به فکر وامی‌دارد. البته با توجه به اینکه رکنی خودش نیز تحصیلات حوزوی دارد و با این فضا آشناست، این تلنگرها در جاهایی از داستان به قشر طلبه مربوط میشود:
«می‌دانی معنای منبر چیست؟ چرا پلّه دارد؟ حمید فکر کرده بود لابد برای اینکه وقتی جمعیّت زیاد شد، بالاتر بنشینی که بهتر بر مجلس مسلّط باشی و این را استاد فنّ خطابه یادش داده بود. حمید به انگشتر سرخ سیّد موسی نگاهی انداخته و منتظر مانده بود سیّد حرفی بزند. سیّد موسی گفته بود: پلّه‌ها رو به مردم هستند و واعظ بالا می‌نشینه، یعنی من از این پلّه‌ها بالا رفته‌ام، آنجا خبری بوده و حالا برگشته‌ام پایین تا خبر رو به شما برسانم. بعد سیّد موسی گفته بود درست مثل پیامبر که از معراج برگشت. پیامبر می‌توانست همان‌جا بماند. جایی که جبرئیل هم نتوانست برود؛ امّا برگشت، برگشت که به همه بگوید شما هم می‌توانید به آنجا بیایید» (رکنی، 1400: 52-53).
هرچند شخصیت سیّد موسی حقّی، شخصیتی فرعی و ایستاست، آنچنان پرداخته شده و دیالوگ‌هایش با سیّد حمید، قوی و حساب شده است که باعث میشود شخصیتش در این داستان و تأثیراتش برای مخاطب، بسیار پررنگ جلوه کند و برخلاف شخصیتهای سراسر سفید داستان‌ها که معمولاً برای خواننده خسته‌کننده هستند، سیّد موسی، شخصیتی جذّاب و دوست‌داشتنی باشد.
نتیجهگیری
رمان «پیامبر بیمعجزه» نوشته محمدعلی رکنی، از جمله داستانهای سلوکی است که در آن شخصیت اصلی در طول داستان با طی طریق و مکاشفه‌ای که برایش رخ میدهد، به دریافتی تازه دست مییابد. این رمان در قالب رمانی امروزی بروز میکند. تمام رخدادها، شخصیتها، دیالوگ‌ها، دغدغه‌ها و حتّی درون شخصیت نیز امروزی است؛ طلبه‌ای از نسل سادات که لباس پیغمبر پوشیده و آدمی است که در دوران ما زندگی میکند. رکنی در این رمان با انتخاب یک سیّــد که از نسل پیغمبر است و با لباس پیامبری که بر قامت او مــی‌پوشاند، در همان ابتدا با انتخاب این شخصیت به دنبال بازی با معناست و این رمان را باید در آن دسته از رمانهای معناگرا و تأثیرگذار قــرار داد که پــس از خواندنش تا مدت‌ها، ذهن مخاطب درگیر آن خواهد بود. برای مثال در این رمان، در جریان پیشنهاد فرود شتر برای تعیین جایابی ساخت مسجد سلطانآباد، ارجاعاتی به صورت غیر مستقیم به پیامبر دیده میشود. آنچه مخاطب از پیامبر(ص) درمی‌یابد، تلاشی از طرف خود اوست؛ مخاطب اهل تعمّق بنا بر اطلّاعات و انس و الفتی که با تاریخ و سرگذشت و ویژگی‌ها و معارف پیامبر دارد، با تطبیق آن، پیام داستان را کشف میکند و این سرگذشت امروزی، آشنایی‌های قبلی او را زنده میکند.
طبق بررسی‌ها مشخّص شد که این رمان، یک رمان شخصیت است و جایی را در داستان، خالی از سیّد حمید نمی‌بینیم. در تمام رمان، صدای ذهن سیّد حمید به گوش مخاطب میرسد. در پایان نیز تحوّل شخصیتهای اصلی را به تماشا می‌نشینیم. در این داستان، جزئیات جغرافیایی مکانی اهمیّتی ندارند و موقعیّت ششصدوبیست، نامعلوم است. سرما، برف و بیابان نیز زمینۀ تحوّل شخصیت اصلی است.
در این رمان، حدود بیست شخصیت حضور دارند که سه تن از آنان، زن و دو تن، کودک خردسال و بقیّه مرد هستند. از میان شخصیتها، چند نفر از طریق ذهن سیّد حمید به مخاطب معرفی می‌شوند که عبارتند از: سیّد موسی حقّی، پدر سیّد حمید، داوود و جواد هم‌حجره‌ای سیّد. بقیۀ شخصیتها به جز حاتم، پسر اعدامی آسا، همگی از طریق رفتار و گفتارشان به خواننده شناسانده می‌شوند و پس از ایفای نقش، کنار زده می‌شوند. البته سرنوشت دو تن از شخصیتها یعنی قادر و همسرش به مرگ منتهی میشود. همچنین شخصیتهای اصلی داستان، سفید مطلق و یا سیاه مطلق نیستند؛ بلکه در موقعیت‌های خاص، وجوه مختلف شخصیتی خود را بروز می‌دهند که این عامل باعث میشود که آنها را شخصیت‌هایی خاکستری بدانیم.
بنا بر سنت رایج سال‌های اخیر، در مجموع رمانهای زیادی به نگارش درآمده که شخصیت اصلی آنها، یک روحانی است؛ ولی در هیچ‌کدام از این رمان‌ها به خوبیِ «پیامبر بیمعجزه»، شخصیتها پرداخته نشده‌‌اند. رکنی با توجه به اینکه خود نیز یک طلبه است، به ظرافت‌ها و دغدغه‌های این قشر توجه داشته و شخصیتها را به گونه‌ای ارائه کرده که باورپذیر و معقول بوده، به لحاظ روحی در بسیاری از موارد به حالات روحی مخاطب نزدیک می‌شوند. او در قالب شخصیتها، گفت‌وگویی با حوزه و قشر طلبه میکند و با خیره شدن بر سیّد حمید که ثمرۀ حوزه است، سردرگمی‌ها و خروج از مسیر حوزه را در جاهایی متذکر میشود؛ اینکه طلبه‌ها با پوشیدن لباس پیغمبر می‌خواستند پیامبر زمان خود شوند، ولی به لحاظ شهودی هنوز آن معنویت خاص را درک نکرده‌اند و گاه شبیه یک اپراتور، تنها حرف دیگران را منتقل می‌کنند و به قول آسا، قاچاقچی حرف هستند.
این رمان، رمان چندلایه است که غیر از سیر و سلوک شخصیت اصلی، به مسائلی همچون خانواده و تربیت نیز پرداخته است.
جدول 1- شخصیت و شخصیتپردازی در رمان «پیامبر بیمعجزه»
شیوۀ شخصیتپردازی | انواع شخصیت |
شخصیتها | ||||||
غیر مستقیم | مستقیم | میزان تحوّل | کیفیّت | نقش | ||||
جامع | ساده | پویا | ایستا | فرعی | اصلی | |||
ترسو، مغرور، متوقع، عاشق همسر | سیّد، روحانی، نحیف | * |
| * |
|
| *
| سیّد حمید |
دلرحم، مطیع برادر، غیرتی، عاشق همسر | بینی باریک، چشم ریز و مشکی، صورت بیمو و کله کوچک | * |
| * |
|
| * | قادر |
مستبد، دمدمی‌مزاج، عاشق همسر | تنومند، سرتاس، سبیل دسته، موتوری، اهل معامله | * |
| * |
|
| * | آسا |
بااحساس، زنی کامل | خوشصدا، لطیف |
| * |
| * |
| * | لعیا |
| فلج، هشتنهساله، لاغر استخوانی، پوست تیره |
| * |
| * | * |
| نرگس |
باحیا، همسری مطیع، مادری دلسوز | چشمها درشت و سبز، لب درشت و قلوهای، ابرو مینیاتوری، باحیا |
| * |
| * | * |
| زن آسا |
معتقد، ساده و مطیع همسر | ـــــ |
| * |
| * | * |
| زن قادر |
استاد عرفان و اهل شهود | سیّد، روحانی |
| * |
| * | * |
| سیّدموسی حقّی |
| ریش بلند |
| * |
| * | * |
| حاتم |
خیالباف، بددهن | موهای وز |
| * |
| * | * |
| دختر حاتم |
مهربان و مرموز | ـــــ |
| * |
| * | * |
| پدر سیّد حمید |
ساده و زودباور | لاغر و نحیف |
| * |
| * | * |
| داوود |
پیگیر، کنجکاو، ساده، معتقد | شصتساله، مو و ریش سفید، ابرو پرپشت |
| * |
| * | * |
| احمد |
مهماننواز |
|
| * |
| * | * |
| رحیمی |
منابع
اخوّت، احمد (1371) دستور زبان داستان، اصفهان، فردا.
ارسطو (1377) هنر شاعری، ترجمۀ فتحالله مجتبایی، تهران، اندیشه.
بارونیان، حسن (1387) شخصیتپردازی در داستانهای کوتاه دفاع مقدّس، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر اندیشههای دفاع مقدّس.
براهنی، رضا (1361) قصّه‌نویسی، چاپ دوم، تهران، نو.
پراین، لارنس (1369) تأملی دیگر در باب داستان، ترجمۀ محسن سلیمانی، تهران، سوره مهر.
حافظ شیرازی، شمسالدّین محمد (1376) دیوان خواجه حافظ شیرازی، به اهتمام سیّد ابوالقاسم انجوی شیرازی، چاپ نهم، تهران، جاویدان.
خواجهپور، فریده و ذوالفقار علاّمی (1392) «شخصیت و شخصیتپردازی در رمان نخلها و آدمها»، فنون ادبی، سال پنجم، شماره 2، صص 109-122.
دقیقیان، شیرین‌دخت (1371) منشأ شخصیت در ادبیات داستانی، تهران، مؤلّف.
رکنی، محمدعلی (1400) پیامبر بیمعجزه، چاپ دوم، تهران، صاد.
سلیمانی، محسن (1391) تأمّلی دیگر در باب داستان، تهران، سورۀ مهر.
سیکلارک، آرتور و دیگران (1378) هزار توی داستان، ترجمۀ نسرین مهاجرانی، تهران، چشمه.
شمیسا، سیروس (1386) انواع ادبی، ویراست چهارم، تهران، میترا.
عبداللهیان، حمید (1381) «داستان و شخصیتپردازی در داستان»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 163، تابستان و پاییز، صص 409-425.
فرهنگی، سهیلا و طاهره آقایی نواسطلی (1392) «شخصیتپردازی در رمان دشتهای سوزان»، فصلنامه تخصصی مطالعات داستانی، سال دوم، شماره 1، صص 82-96.
فورستر، ادوارد مورگان (1369) جنبههای رمان، ترجمۀ ابراهیم یونسی، چاپ ششم، نگاه.
کارد، اورسون اسکات (1386) شخصیتپردازی و زاویهدید در داستان، ترجمه پریسا خسرو سامانی، چاپ اول، اهواز، رسش.
کرس، نانسی (بیتا) شخصیتپردازی پویا، ترجمۀ حسن هاشمی میناباد. تهران، سوره مهر.
کوندرا، میلان (1393) هنر رمان، ترجمه پرویز همایونپور، چاپ دوازدهم، تهران، قطره.
گرجی، مصطفی و یوسف‌رضا حامدی (1389) «بررسی و تحلیل رمان بیوتن با تأکید بر عنصر شخصیتپردازی»، فصلنامۀ تخصّصی پیک نور زبان و ادبیات فارسی، سال اوّل، شمارۀ 1، تابستان، صص 161-183.
مستور، مصطفی (1379) مبانی داستان کوتاه، تهران، مرکز.
مسعودیفر، جلیل (1393) «شخصیت و شخصیتپردازی در رمان یک عاشقانۀ آرام»، فصلنامۀ تخصصی مطالعات داستانی، سال دوم، شماره 3، صص 109-128.
میرصادقی، جمال (1394الف) ادبیات داستانی، چاپ هفتم، تهران، سخن.
-------------- (1394ب)، عناصر داستان، چاپ نهم، تهران، سخن.
یونسی، ابراهیم (1369) هنر داستاننویسی، چاپ پنجم، تهران، نگاه.
[1] * نویسنده مسئول: استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور، تهران، ایرانmehdi.mohammadi@pnu.ac.ir
[2] ** استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران Safari_kh@pnu.ac.ir
[3] . Edward Morgan Forster
[4] . Story
[5] . Polt
[6] . kharassein
