بررسی تحلیلی پیوند هفت خان اسفندیار با شمنیسم، تشرف و جهان مردگان
محورهای موضوعی : نقد متون
علی فرزانه قصرالدشتی
1
(دانشجوی دکتری دانشگاه شیراز)
محمود رضایی دشت ارژنه
2
(دانشیار دانشگاه شیراز )
فرخ حاجیانی
3
(دانشیار بخش فرهنگ و زبان ایران باستان دانشگاه شیراز)
کلید واژه: اسفندیار, هفت‌خان, تشرف, شمنیسم, سفر به جهان مردگان,
چکیده مقاله :
الیاده معتقد است یکی از بن‌مایه‌های اصلی حماسه‌ها، سفرهای آیینی پهلوانان است. از سوی دیگر ایران یکی از تأثیرگذارترین جوامع در آیین‌های شمنی به شمار می‌رود و نمودهای شمنی در حماسه‌های ایرانی بسیار دیده می‌شود. هفت‌خان اسفندیار یکی از نمونه‌ّهای پیوند حماسه‌های ایرانی و آیین‌های شمنی است که بن‌مایه‌های سفرهای آیینی را دربردارد. در این داستان گرگسار نشانه‌ای از شمن راهنمای نوآموز بوده و داستان‌های هفت‌خان نمود رازآموزی و تشرف، ورود پهلوان رازآموخته به انجمن‌ها و سفر او به جهان زیرین برای بازگرداندن روح خواهران می‌باشد. در این مقاله کوشش می شود با بررسی تطبیقی داستان‌های هفت‌خان با آیین‌های گذر شمنی، نمودهای آیین‌های تشرف در این داستان بررسی تا مشخص شود چرا هفت‌خان اسفندیار مقام تشرف اوست. همچنین در مقاله نشان داده خواهد شد که اسفندیار در خان سوم به تشرف رسیده و داستان‌های پس از آن نمود سفرِ فرد تشرف‌یافته به جهان مردگان برای بازگرداندن روح می‌باشد؛ وظیفه‌ای در جوامع کهن به عهدة شمن‌ها بوده است.
Eliade believes the ritual travels of heroes is one of the main themes of epics. On the other hand, Iran is one of the most influential societies in shamanic rituals and shamanic manifestations are seen in many Iranian epics. Esfandiar's Haftankhan is one of the examples of the connection between Iranian epics and shamanic rituals which includes the basics of ritual travel. In this story, Gogsar is a symbol of the novice guide shaman and the stories of Haftkhan are symbols of initiation, the arrival of the learned hero in the associations and his journey to the dead's world to bring back the souls of the sisters. In this article, an attempt is made to compare the manifestations of the initiation ritual in this story by comparatively checking the stories of Esfandiar's Haftkhan with the shamanic passage rites and show why this story is his initiation. The article will also show that Esfandiar in the third stage passed the rites of initiation successfully. And the stories that follow are a description of his journey to the underworld to restore the soul. This task was performed by shamans in ancient societis.
آیدنلو، سجاد (1388). «هفت‌خان پهلوان». نثر پژوهی ادب فارسی، شمارة 23، صص 28₋1.
ـــــــــــــ (1390). «اسفندیار». در اسماعیل سعادت(سرپرست)، فردوسی و شاهنامه‌سرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
ـــــــــــــ (1399). راز رویین تنی اسفندیار. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
الیاده، میرچا (1368). آیین‌ها و نمادهای آشناسازی. ترجمة نصرالله زنگوئی. تهران: آگه.
ـــــــــــــ (1382). اسطوره؛ رویا؛ راز. ترجمة رؤیا منجم. تهران: علم.
ـــــــــــــ (1387الف). مقدس و نامقدس. ترجمة نصرالله زنگوئی. تهران: سروش.
ـــــــــــــ (1387ب). «معماری قدسی و رمزپردازی». در جلال ستاری (مترجم)، جهان اسطوره‌شناسی 6. تهران: مرکز.
ـــــــــــــ (1388). شمنیسم؛ فنون خلسة کهن. ترجمة محمد کاظم مهاجری. تهران: ادیان.
ـــــــــــــ (1389). متون مقدس بنیادین از سراسر جهان. ترجمة مانی صالحی علامه. تهران: فراوران.
ـــــــــــــ (1391). تصاویر و نمادها. ترجمة محمد کاظم مهاجری: تهران: پارسه.
ـــــــــــــ (1392الف). هنر اسرارآمیز. ترجمة مینا غرویان: تهران: پارسه.
ـــــــــــــ (1392ب). آیین‌ها و نمادهای تشرف. ترجمة مانی صالحی علامه. تهران: نیلوفر.
ـــــــــــــ (1394). نمادپردازی، امر قدسی و هنر. ترجمة محمد کاظم مهاجری. تهران: پارسه.
ـــــــــــــ (1397) خدای ناپدید شونده. ترجمة مانی صالحی علامه. تهران: نیلوفر.
خالقی مطلق، جلال (1372). گل رنج‌های کهن. به کوشش علی دهباشی. تهران: مرکز.
ـــــــــــــــــــ (1381). سخن‌های دیرینه. به کوشش علی دهباشی. تهران: افکار.
ـــــــــــــــــــ (1390الف). «هفت خان اسفندیار». در اسماعیل سعادت(سرپرست)، فردوسی و شاهنامه‌سرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
خوارزمی، حمیدرضا (1399). «تحلیل اسطوره‌ای از دلیل غلبة بیژن بر فرود». پژوهش‌نامة ادب حماسی. شمارة 29، صص 156₋143.
دومزیل، ژرژ (1383). سرنوشت جنگ‌جو. تهران: قصه.
دیکسون‌کندی، مایک (1390). دانشنامة اساطیر یونان و روم. ترجمة رقیه بهزادی. تهران: طهوری.
سرکاراتی، بهمن (1393). سایه‌های شکار شده. تهران: طهوری.
شوالیه، ژان، و گربران، آلن (1387). فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
عبدالله‌زاده برزو، راحله و محمد ریحانی (1396). « نقد کهن الگویی سفرِ قهرمان در داستان هفت خان اسفندیار بر اساس نظریّة ژوزف کمپبل». پژوهش‌نامة ادب حماسی. شمارة 23، صص 88₋71.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
فریزر، ج. ج. (1388). شاخة زرین. ترجمة کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.
قربان صباغ، محمودرضا (1392). «بررسي ساختار در هفت خان رستم: نقدي بر کهن الگوي سفر قهرمان». جستارهای ادبی. شمارة 180، صص 56₋27.
کریستن‌سن، آرتور (1381). کیانیان. ترجمة ذبیح‌الله صفا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کوپر، جی. سی. (1392). فرهنگ نمادهای آیینی. ترجمة رقیه بهزادی . تهران: علمی.
نولدکه، تئودور (1384). حماسة ملی ایران. ترجمة بزرگ علوی. تهران: نگاه.
واحددوست، مهوش (۱۳۸۷). نهادینه‌های اساطیری در شاهنامة فردوسی. تهران: سروش.
هنری‌هوک، ساموئل (1391). اساطیر خاورمیانه. ترجمة علی‌رضا بهرامی و فاطمه مزداپور. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
یادگار زریران (1387). ترجمة یحیی ماهیار نوابی. تهران: اساطیر.
یشت‌ها (۱۳۷۷). ترجمة ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
