مدارا و خشونت در خمسه نظامی
محورهای موضوعی : تحلیل متون نظم
سعید کریمی قره‌بابا
1
(دانشگاه پیام نور)
کلید واژه: نظامی گنجه‌ای, خمسه, خشونت, مدارا و جنگ.,
چکیده مقاله :
ادبیات کهن فارسی همواره منادی مهرورزی و مداراگری بوده و از خشونت، نزاع و کینه بیزاری جسته است لیکن جامعه و تاریخ ایران مسیر متفاوت و پر تنشی را از سر گذرانده است. ادبیات در لایه‌های ژرف خود تصاویری محو و مبهم را از خشونتی افسار گسیخته بازتاب می‌دهد. گویی جنگ و ستیزه با تار و پود جامعه ایرانی تنیده شده است. نظامی گنجه‌ای یکی از شاعران صلح‌دوست ایرانی است که در شعرش عشق و دوستی موج می‌زند. با این همه در اعماق آثارش، ناخواسته نگره‌هایی از آن ذهنیت مبتنی بر خشونت و بی‌مدارایی را می‌توان دید. برای مثال جنگ از مضامین عمده شعر نظامی است. پای خشونت حتی به ساحت عشق نیز کشیده می‌شود. مجنونِ عاشق، بی‌میل نیست که برای تصاحب لیلی از زور استفاده کند، در مخزن الاسرار دو حکیم با دو نظرِ متفاوت علمی، خصومت را بدانجا می‌رسانند که حاضرند دیگری را به قتل برسانند و سر انجام این که اسکندر پس از اشغالِ ایران، با بی‌مداراگری تمام، آتشکده‌های زرتشتیان را تخریب می‌کند، رسوم دینی آنان را برمی‌چیند، شهرهای باشکوه را در آتش قهر خود می‌سوزاند و کتاب‌های علمی ایران زمین را به مقدونیه انتقال می‌دهد. از سوی دیگر جلوه‌های مدارا نیز در منظومه‌های نظامی تماشایی است. شیرین، خسرو را به مدارا و رعیت‌نوازی دعوت می‌کند. بهرام با تدبیری هوشمندانه مانع از وقوع جنگ با هم‌‌وطنانش می‌شود و پادشاهان گوش به معترضان صریح‌اللهجه خود می‌دهند.
Persian old literature has always proclaimed kindness and moderateness and has avoided violence, dispute and vengeance. Therefore, Iran society and history has passed through different and stressful paths. Literature represents a vague and blurred image of uncontrolled violence in its deep layers though disputes and war has woven with Iranian society warp and woof. Nizami Ganjavi is one of the Iranian poets and advocate of peace that love and friendship is felt in his poems. However, in the depth of his works, the traces of the mentality based on violence and lack of moderateness can be found unintentionally. For instance, war is one of the main content of Nizami poems and even the traces of violence can be seen in the realm of love. The lover Majnun tends to act violently for possessing of Leila, in Makhzanoal- Asrar(Treasure of Mysteries) two scholars with different scientific viewpoints debated so that they are ready to kill each other and finally, Alexander destructs the Zoroastrian temples violently and abolishes their religious rituals and put fire on their magnificent cities and transfers Iranians academic texts to Macedonia. On other hand, the manifestations of moderateness in Nizami verse are wonderful. Shirin invites Khosrow to moderation and hospitality of the people. Bahram prevents war with his compatriots with intelligent planning and the kings respond the protestors.
بازرگان، زهرا و ناهید، صادقی. (1383). «خشونت کلامی از دیدگاه دانش‌آموزان دختر و پسر پایه‌های اول و سوم مدارس راهنمایی». مجله علمی- پژوهشی پژوهشی‌های روان‌شناختی، دانشگاه تهران، شماره 3 و 4.
به‌پژوه، احمد و فریده، نوری. (1381). «تأثیر نقاشی‌درمانی در کاهش رفتارهای پرخاشگرانه دانش‌آموزان عقب‌مانده ذهنی». مجله علمی- پژوهشی روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران.
بهمنی مطلق، یدالله. (1388). «کنش‌ها و منش‌ها در خسرو و شیرین». نشریه کتاب ماه ادبیات، شماره 34 (پیاپی 148).
حافظ، خواجه شمس الدین محمد. (1375). دیوان حافظ. به تصحیح و توضیح دکتر پرویز ناتل خانلری، چاپ سوم، تهران، انتشارات خوارزمی.
حمیدیان، سعید. (1373). آرمان‌شهر زیبایی. چاپ اول، تهران، انتشارات قطره.
حیدری مهدی. (1392). «تساهل و مدارا در تصوف اسلامی؛ بر اساس متون نثر از آغاز تا پایان سده چهارم قمری». نشریه ادیان و عرفان، سال چهل و ششم، شماره دوم.
خداپناهی، محمدکریم. (1380). روان‌شناسی فیزیولوژیک. چاپ اول، تهران، سمت.
خسروی، ابوتراب. (1383). اسفار کاتبان. چاپ چهارم، نشر قصه و آگاه، تهران.
رحیم‌پور ازغدی، حسن. (1377). بررسی انتقادی موضوع تساهل. به نقل از مجموعه مقالات «تسامح؛ آری یا نه؟»، دفتر نخست، گردآوری مؤسسه فرهنگی اندیشه معاصر، چاپ اول، تهران، نشر خرم.
روانی‌پور، منیرو. (1383). اهل غرق. چاپ دوم، تهران، نشر قصه.
روح‌الامینی، محمود. (1381). فرهنگ و زبان گفتگو به روایت تمثیل‌های مثنوی مولوی بلخی؛ نگرشی مردم‌شناختی. چاپ اول، تهران، نشر آگه.
زرین‌کوب، عبد الحسین. (1356). با کاروان حلّه؛ مجموعه نقد ادبی. چاپ چهارم، تهران، جاویدان.
ـــــــــــــــــــــ . (1388). پله پله تا ملاقات خدا. چاپ بیست و نهم، تهران، انتشارات علمی.
ـــــــــــــــــــــ . (1389). پیر گنجه در جست‌وجوی نا کجاآباد. چاپ هشتم، تهران، سخن.
ـــــــــــــــــــــ . (1369). کارنامه اسلام. چاپ چهارم، تهران، امیر کبیر.
سعدی، مصلح بن عبدالله. (1387). بوستان. با تصحیح و توضیح غلام‌حسین یوسفی، چاپ نهم، تهران، انتشارات خوارزمی.
سعیدی سیرجانی. (1389). سیمای دو زن. چاپ سیزدهم، تهران، نشر پیکان.
سنایی، مجدود بن آدم. (1388). دیوان سنایی غزنوی. مقدمه و فهرست و به اهتمام محمد تقی مدرس غزنوی، چاپ هفتم، تهران، انتشارات سنایی.
شمیسا، سیروس. (1391). سبک شناسی شعر. چاپ پنجم، تهران، نشر میترا.
صائب‌تبریزی، محمّدعلی. (1371). دیوان صائب تبریزی. به کوشش محمد قهرمان، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
فردوسی، حکیم ابوالقاسم. (1380). شاهنامه فردوسی. بر اساس نسخه نه جلدی چاپ مسکو، زیر نظر ع. نوشین، چاپ دوم، تهران، انتشارات ققنوس.
فرهنگ معین.
گال، مردیت و والتر، بورگ و جویس، گال. (1382). روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی (جلد اول). ترجمه احمدرضا نصر و همکاران، چاپ اول، تهران، سمت.
گلشیری، هوشنگ. (1370). شازده احتجاب. چاپ نهم، تهران، انتشارات نیلوفر.
لاک، جان. (1377). نامه‌ای در باب تساهل. ترجمه شیرزاد گلشاهی کریم، چاپ اول، تهران، نشر نی.
لزگی، سید حبیب‌الله و مهدی حجوانی. (۱۳۸۴). «خشونت و مدارا در ادبیات کودک (با نگاهی به دو نمایشنامه کودکانه)». مجله علمی، پژوهشی پژوهشنامه علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره 45 و 46.
لغت‌نامه دهخدا.
محمد بن منور. (1388). اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمد رضا شفیعی کدکنی، چاپ هشتم، تهران، نشر آگه.
مرتضوی قهی، فاطمه و مرتضی منادی. (1388). «بررسی مفاهیم صلح و خشونت در سینمای دفاع مقدس». نشریه اندیشه‌های نوین تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه الزهراء، دوره 5، شماره 1.
مولوی، جلال الدین محمد بن محمد. (1381). کلیات شمس تبریزی. چاپ شانزدهم، تهران، انتشارات امیر کبیر.
میسراهی، روبر. (1378). اسپینوزا: تسامح و آزادی بیان. به نقل از مجموعه مقالات «تسامح از دیرباز تا امروز»، ترجمه مازیار مهیمنی و محمد رضا شیخی محمدی، چاپ اول، تهران، نشر ثالث.
ناصر خسرو. (1378). دیوان اشعار ناصر خسرو. به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، چاپ پنجم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
نجم رازی، عبدالله بن محمد. (1386). مرموزات اسدی در مرموزات داودی. با مقدمه، تصحیح و تعلیقات دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی، چاپ سوم، تهران، انتشارات سخن.
نصراصفهانی، علی؛ انصاری، محمد اسماعیل؛ شائمی، علی؛ آقاحسینی، حسین. (1388). «تحمل و مدارا به عنوان یکی از اجزای سرمایه اجتماعی با تکیه بر دیدگاه سعدی». فصلنامه مطالعات ملی، سال دهم، شماره 4 .
نظامی، الیاس بن یوسف. (1381). اقبال‌نامه نظامی گنجوی. به تصحیح دکتر برات زنجانی، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــ . (1376). خسرو و شیرین. به تصحیح دکتر برات زنجانی، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــ . (1380). شرف‌نامه نظامی گنجوی. به تصحیح دکتر برات زنجانی، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــ . (1374). لیلی و مجنون نظامی گنجوی. به تصحیح دکتر برات زنجانی، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــــــ . (1378). مخزن الاسرار. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی؛ به کوشش سعید حمیدیان، چاپ سوم، تهران، انتشارات قطره.
ـــــــــــــــــــــــ . (1389). هفت پیکر. به تصحیح دکتر بهروز ثروتیان، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیر کبیر.
نیکوبخت، ناصر. (1383). «عرفان اسلامی، مکتب تسامح و تساهل». نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دوره جدید، شماره 16 (پیاپی 13).
واصفی، صبا و حسن ذوالفقاری. (1388). «خشونت علیه زنان در آثار محمود دولت‌آبادی». پژوهش‌های زنان، دوره 7، شماره 1.
