در بارة اين سؤال كه آيا بي‌ايمانان در قيامت گرفتار عذاب جاودانه هستند؟ (چنانكه مفاد برخي نصوص ديني است) يا اين كه عذابشان منقطع مي‌شود؟ (كه مفاد برخي أدله ديگري است)؛ و اين سؤال كه آيا اصلا بين اين دو ادعا تعارضي هست؟ انظاري از سوي صاحب نظران مطرح شده است؛ ولي به نظر نگارنده جاودانگي عذاب و انقطاع آن هر دو درست و حق‌اند؛ و تعارض بدوي بين اين دو ديدگاه، بدين صورت قابل حل است كه موضوع جاودانگي عذاب، بي‌ايماناني هستند كه بي‌ايمانيشان محفوظ است و موضوع انقطاع عذاب، بي‌ايماناني هستند كه در قيامت از بي‌ايماني توبه مي‌كنند و مؤمن مي‌شوند؛ بنابراين بدون نياز به عقب‌نشيني از ظواهر نصوص، تعارض منتفي است؛ و جاودانگي عذاب و انقطاع آن هر يك در موضوع خود حق و درست است. Manuscript profile

دربارة رابطة «صفات ذاتي» با «ذات حق» سه ديدگاه مهم وجود دارد. اشاعره به زيادت وجود صفات بر وجود ذات حق و تخالف معاني آنها با هم و با ذات حق معتقدند، عموم فلاسفه به عينيت موجوديت حقيقي صفات با وجود ذات حق و در عين حال، به تخالف معاني آنها با هم و با ذات حق قائلند و عرفا به بيصفتي ذات حق، هم‌معنايي صفات و ذات، موجوديت بالعرض صفات متخالف المعني به عين وجود حق و تأخر آنها از ذات حق باور دارند. بنظر ميرسد بر خلاف ديدگاه اشاعره و فلاسفه، كه هر دو گرفتار اشكالات عقلي و نقليند، حقانيت ديدگاه عرفا با شواهد عقلي و نقلي فراوان قابل اثبات است. Manuscript profile

فخررازي، از متكلمان برجستة اشعري، در كتاب المطالب العالية من العلم الالهي‌ ‌هيجده شبهه را بر قانون عليت وارد كرده است. او اين شبهات را بنقل از ديگران مطرح كرده اما بنظر ميرسد شبهه‌‌كننده، خود او باشد. برخي از اين شبهات را محقق لاهيجي در كتاب شوارق الالهام‌ ‌آورده و پاسخ داده، ولي اكثر آنها بدون پاسخ مانده‌اند. در مقالة حاضر ما پانزده شبهه از اين شبهات را كه اهميت بيشتري دارند، نقل و پاسخهاي ديگران به آنها را ذكر ميكنيم. از آنجا كه اكثر اين شبهات پاسخ داده نشده‌اند، درحاليكه ميتوان آنها را بر اساس حكمت متعاليه صدرايي پاسخ داد، ما آنها را با تلخيص عبارات فخر رازي آورده و سپس بر اساس نكات پذيرفته و اثبات شده در حكمت متعاليه، پاسخ ميدهيم. برخي از اين شبهات نيز بر اساس رويكردهاي سه‌گانة، مشائي، اشراقي و متعاليه قابل حل نيستند و بايد آنها را با مباني عرفاني پاسخ داد. Manuscript profile