The comparison of human development between Iran and region countries (Based on the human development report (HDR) in 2011)
Subject Areas :1 , reza alizade 2 , gholamhossein vaziri 3
1 -
2 -
3 -
Keywords: Iran, Human development, Human development index (HDI), Industry-university partnership,
Abstract :
The industry and university partnership is one of the main driving forces to achieve the goals of the Iran 1404 outlook document. It has a significant effect on the employment of the educated manpower and on the national production and subsequently on the GNI per capita. Since mean years of schooling and expected years of schooling and the GNI per capita are the substantial indices for human development, university and industry partnership is one of the requirements for improvement of human development indices. In this paper, the concept of the human development is tried to be explained. Measuring the human development by utilizing the indices, and also an analytic comparison between Iran and the countries introduced in Iran 1404 outlook document, is performed. The countries under our study in this paper are: the Middle East countries, Middle Asia, Caucasus and neighbor countries. The purpose of this paper is to investigate and evaluate the human development of Islamic Republic of Iran based on the human development report (HDR) in 2011. This report is publishing annually by the United Nations organization. The results show that we are not in a good position in the human development indices and our grade in the observed area is decreasing. Finally, some suggestions are presented to improve the human development.
1. احمدوند، امیری، محمدرحیم، نعمت اله، نگاهی به شاخص توسعه انسانی وجایگاه ایران در برخورداری از توسعه انسانی در مقایسه با سایر کشورها، ماهنامه بررسی مسائل و سیاستهای اقتصادی، ش89، ص5، فروردین، 1388.
2. اکبری، افخمی ستوده، نعمت اله، وحید، بررسی سازگاری ونقش آموزه‌ها‌ی اسلامی با شاخصهای نوین توسعه اقتصادی، همایش اقتصاد اسلامی وتوسعه، دانشگاه فردوسی مشهد، 1387.
3. باصری، فرهادی کیا، بیژن، علیرضا، تحلیل عوامل موثر بر شاخص توسعه انسانی در استان زنجان، فصلنامه پژوهشها وسیاست‌ها‌ی اقتصادی، سال 16، ش47، ص 5، پاییز 1387.
4. بخشوده، محمد،روند توسعه انسانی در ایران، فصلنامه توسعه و بهره¬وری، ج 2، ص 2، پاییز 1385.
5. خاکپور، باوان پوری، براتعلی، علیرضا، اسلام و شاخصهای توسعه، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام، دانشگاه زاهدان، فروردین 1389.
6. دادگر، یداله، مالیه عمومی و اقتصاد دولت،دانشگاه تربیت مدرس، چاپ 2، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس، 1384.
7. دهمرده، اسفندیاری، رادنیا، نظر، مرضیه، مرجان، ارزیابی شاخص توسعه انسانی در استان سیستان و بلوچستان، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی،ش 36 ، ص 167، تیر، 1389.
8. راعی، سعید، بحران اقتصاد وجنسیت:تحلیلی درباره بهبود شاخص توسعه انسانی در ایران، 1390.
9. شریف خطیبی، لیلا، شاخص توسعه انسانی، فصلنامه رهیافت، ش42، ص 46 ، بهار و تابستان 1387.
10. صادقی، مسائلي، باسخا، كوهيان، حسین، ارشك، مهدي، مسعود، توسعه انسانی در ایران، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، ش 24، زمستان 1386.
11. کریمی موغاری، عباس پور، زهرا، سحر، مقایسه شاخصهای توسعه ایران و ترکیه، مجله علمی پژوهشی"سیاسی¬-اقتصادی"، ش 284، ص96، تابستان 1390.
12. کمیجانی، نظری، اکبر، روح اله، ارزیابی مقایسهای شاخص توسعه انسانی در ایران و کشورهای منطقه در چهار چوب سند چشم انداز 1404، مجموعه مقالات هشتمین همایش منطقهای چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، فروردین، 1388.
13. فرجادی، غلامعلی، تحلیل شاخص توسعه انسانی ایران و سایر کشورها، کارآفرین، ش54 ، 1386.
14. فطرس، نعمتی، اکبری شهرستانی، محمدحسن، مرتضی، اعظم، شاخص توسعه انسانی ایران در سال 2010، مجله علمی پژوهشی ،سیاسی اقتصادی، ش284، ص 110، تابستان 1390.
15. فیض زاده، علی، بررسی مقایسهای شاخصهای توسعه انسانی ایران و کشورهای همسایه، فصلنامه رفاه اجتماعی، ش 9،1382.
16. مضطرزاده، فتح اله، بررسی شاخص نیروی انسانی و تاثیر آن در روند توسعه علم وفناوری، رهیافت، ش 24، ص 55، بهار و تابستان 1380.
17. نیسی، عبد الکاظم، شاخص توسعه انسانی دراستان‌ها‌ی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی علوم بهداشتی، سال2، ش 2، ص55، بهار 1389.
18. Despotis, D.K, "Measuring Human Development via Data Envelopment Analysis: the Case of Asia and the Pasific", The International Journal of Management Science, 2004.
19. Grimn,M.,"A Human Development Index by Income Groups". World Development Vol. 36, No.12, pp. 2527-2546, 2008.
20. Musai, M. Mehrara, M., and Nemati, S.F. and Nekoolal Tak, M.,” Demand for Travel to Iran and Human Development Index”. European Journal of Social Sciences – Volume 25, Number 1.
21. Noorbakhsh,F., ”A Modified Human Development Index”. World Development Vol.26,No.3,pp. 517-52, 1998.
22. UNDP.Human Development Report 2010.
23. UNDP.Human Development Report 2011.
24. http://hdr.undp.org/en/statistics/
مقایسه توسعه انسانی در ایران وکشورهای منطقه
(بر اساس گزارش توسعه انسانی سازمان ملل در سال 2011)
فتح اله مضطرزاده1 رضا علیزاده2و3 غلامحسین وزیری2و3
1- استاد و عضو پژوهشكده مطالعات آينده دانشگاه صنعتی امیرکبیر
2- پژوهشگر همكار، پژوهشكده مطالعات آينده دانشگاه صنعتی امیرکبیر
3- دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی آینده پژوهی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر
تاريخ دريافت: 20/01/91 تاريخ پذيرش: 15/3/91
چكيده: موضوع ارتباط صنعت و دانشگاه از محورهای اصلی حرکت در راستای سند چشم انداز بیستساله ایران در افق سال 1404 هجری شمسی در زمینه توسعه علمی و فناوری است و تاثیر چشمگیری بر اشتغال نیروی انسانی تحصیلکرده، تولید ملی و در نتیجه درآمد سرانه کشور دارد و با عنایت به اینکه میانگین سالهای تحصیل، امید به تحصیل و درآمد سرانه از شاخصهای تعیین کننده توسعه انسانی هستند، لذا توسعه ارتباط جامعه دانشگاهی با صنایع مختلف کشور، یکی از الزامات بهبود وضعیت توسعه انسانی در کشور است در این مقاله سعی شده است مفهوم توسعه انسانی به وسیله شاخصها و اجزای آنها که برای سنجش توسعه انسانی استفاده میشوند، توضیح داده شود و سپس مقایسهای تحلیلی بین ایران و کشورهای منطقه انجام گیرد. منظور از کشورهای منطقه کشورهایی هستند که در سند چشم انداز بیست ساله ایران در افق سال 1404هجری شمسی مدنظر قرار گرفته اند. این کشورها شامل کشورهای آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و نیز کشورهای همسایه ایران میشوند. هدف از این مقاله، بررسی و ارزیابی توسعه انسانی جمهوری اسلامی ایران و مقایسه جایگاه آن بین کشورهای منطقه و نیز جهان براساس گزارش توسعه انسانی (HDR) سال 2011 میباشد. این گزارش به صورت سالیانه توسط سازمان ملل منتشر میشود. بررسیهای انجام یافته نشان میدهد که کشور ما از نظر شاخص توسعه انسانی در وضعیت مطلوبی به سر نمی‌برد و تداوم روند فعلی موجب نزول رتبه ایران در رتبه بندی جهانی خواهد شد. بنابراین پس از بررسیهای انجام گرفته و تحلیل نتایج به دست آمده برای بهبود توسعه انسانی در کشور پیشنهاداتی ارائه گردیده است. کلید واژه: ایران، توسعه انسانی، شاخص توسعه انسانی، ارتباط صنعت و دانشگاه. |
مقدمه
در سند چشم انداز بيست ساله جمهوري اسلامي ايران در افق سال ١٤٠٤ هجري شمسي، از ايران به عنوان کشوري توسعه يافته با جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در منطقه آسياي جنوب غربي (شامل آسياي ميانه، قفقاز، خاورميانه و کشورهاي همسايه) نام برده شده است. دستيابي به اين اهداف مستلزم بررسي دقيق وضعيت ايران، شناسايي نقاط ضعف و قوت آن در مقايسه با کشورهاي منطقه، تعيين راهکارها و انتخاب برنامههاي توسعهاي مناسب در طول دوره بيست ساله سند مذکور است .
امروزه صاحبنظران در باب توسعه اقتصادي به تعاريف و بيان مفاهيم جديدي از توسعه رسيدهاند. برخي از اقتصاددانان برخلاف نظر پيشگامان مسائل توسعه اقتصادي، در تبيين و توضيح مفهوم توسعه اقتصادي، صرفاً به ملاكها و شاخص‌هاي اقتصادي اكتفا نكرده و از معيارهاي اجتماعي، فرهنگي، سياسي و به طوركلي انساني سخن به ميان آوردهاند. در حاليكه پيشگامان مسائل اقتصادي، به جنبه‌ها‌ي غير اقتصادي در توسعه نظير وجوه فرهنگي، اجتماعي و انساني توجه و عنايتي نداشتند[12]. توسعه انسانی درباره ایجاد محیطی که در آن مردم بتوانند استعدادهای بالقوه خود را شکوفا کرده، مولد باشند و زندگی خود را براساس نیازها و منافعشان بسازند بحث میکند[17].
توسعه، مفهومی والاتر از رشد اقتصادی، یعنی درآمد سرانه است و کشورهایی که از درآمد سرانه بالا برخوردارند الزاماً در رده کشورهای توسعه یافته تلقی نمیشوند. این امر دلالت بر آن دارد که مفهوم توسعه دربرگیرنده اجزای دیگری مثل کاهش فقر، توزیع عادلانه درآمدها و امثال آن است که در یک نگاه کلیتر به دنبال دستیابی به اموری است که مدنظر توسعه انسانی است، به بیان دیگر میتوان توسعه انسانی را مهمترین بعد توسعه دانست[4].
مفهوم توسعه انسانی اولین بار توسط آمارتسین ومحبوب الحق در سال 1990 مطرح شده است[13]. از نظر آمارتسین، اجرای توسعه انسانی دو اثر مستقیم و غیر مستقیم دارد. اثر مستقیم آن، از طریق افزایش سواد و بهداشت و امید به زندگی، برکیفیت زندگی مردم اثر میگذارد، حتی اگر به توسعه اقتصادی وگسترش صنعت در کشور منجر نشود. اثر دوم آن به شکلی غیر از طریق افزایش امکانات آموزشی و بهداشتی، توسعه اقتصادی و رشد صنعتی را تسهیل میکند، کارآیی را بهبود میبخشد و تمامی این عوامل به نوبه خود در ارتقای کیفیت زندگی مردم موثر است[5].
درونمایهی اصلی توسعه انسانی این است که توسعه باید چیزی بسیار بیش از افزایش درآمد و دارایی باشد. کانون توجه توسعه، باید انسان باشد و در کنار آن، هدفهای بزرگی چون کاهش بنیادی فقر و امکان برخورداری عادلانه شهروندان از فرصتهای اقتصادی را دنبال کند[14].
توسعه انساني از جديدترين دغدغههاي انديشمندان و متفكران در مورد ابعاد انساني توسعه است. اين عقيده كه توسط واحد برنامه توسعه سازمان ملل تدوين و گسترش يافته، نمادي جديد در مقوله توسعه است. در سال 1990، اولين بحث مربوط به توسعه انساني مطرح شد و اولين گزارش مربوط به آن تدوين گرديد. در آن زمان، «درآمد سرانه» به عنوان معيار رفاه و توانمندي انسانها در جوامع مختلف و شاخص توسعه در مقايسههاي بين كشوري در نظر گرفته شد[6]. پيشرفت همهجانبه در عرصههاي انساني و اجتماعي را نميتوان تنها با ابزار درآمد سرانه سنجيد و اصولاً زندگي ابعادي گوناگون و بسيار فراگيرتر از درآمد سرانه دارد[12]. از آنجا كه شاخص توسعه انسانی و تحليل آن، ما را با وضعيت توسعه انساني و فرآيند توسعه در كشور آشناتر خواهد كرد، در اين مقاله سعي شده است ضمن بررسي وضعیت توسعه انساني در ايران به مقايسه آن با كشورهاي منطقه در چارچوب سند چشم انداز 1404 بپردازيم.
این مقاله از شش قسمت تشکیل میشود. بعد از مقدمهای درباره توسعه انسانی و اهمیت این موضوع، در بخش دوم مقاله پیشینه تحقیقاتی موضوع، مرور شده و در بخش سوم، به بررسی شاخصهای اندازهگیری توسعه انسانی پرداخته میشود. در بخش چهارم، وضعیت توسعه انسانی در ایران مورد بررسی قرار گرفته و در بخش پنجم مقایسهای بین ایران وکشورهای منطقه و نیز چند کشور که از دیدگاه نویسندگان درخور مقایسه هستند، انجام می‌گیرد و پس از نتیجه گیری در بخش ششم، پیشنهاداتی نیز برای بهبود وضعیت توسعه انسانی در کشور ارائه میگردد.
1. پیشینه تحقیق
در این زمینه مطالعات گوناگونی در کشور صورت گرفته شده است. مضطرزاده [16] به بررسی شاخص نیروی انسانی و تاثیر آن در روند توسعه علم و فناوری پرداخته و علت وجود شکاف عمیق و فزایندهای که بین استانداردهای زندگی مردم در کشورهای توسعه یافته و کشورهای توسعه نیافته را اساسا ناشی از فاصله علمی و فنی بین آنها عنوان نموده است. موغاری و همکاران [11] به مقایسه شاخصهای توسعه انسانی ایران و ترکیه از سال1990 تا 2009 با تاکید بر سند چشم انداز 20 ساله پرداخته و دریافتهاند که برای تحقق اهداف سند چشم انداز به همفکری، همدلی و مشارکت ملی و مدیریت صحیح در عرصه‌های مختلف اقتصادی ،اجتماعی و بسیج تمامی منابع کشور نیازمند است. فطرس و همکاران [14] از بررسی شاخص توسعه انسانی ایران در سال 2010 به این نتیجه رسیدهاند که ایران در سال 2010 نسبت به سال 2009 ، با 18 پله صعود، از رده 88 به رده 70 جهانی رسیده است و مهمترین علت این ناهمخوانی، این است که شیوهی رتبهبندی تغیییر کرده است. نیسی [17] شاخص توسعه انسانی را در استانهای ایران مورد بررسی قرار داده است و دریافته است که علیرغم بهبود توسعه انسانی در همه استانها در طی 15 سال گذشته، امتیاز استانهای با کمترین و بیشترین میزان شاخص توسعه انسانی تقریبا تغییر نکردهاند. فیضزاده [15] مقایسهای بین ایران و کشورهای همسایه بر پایه گزارش توسعه سال 2003 انجام داده است و دریافته است که ایران در حال عقب ماندن از همسایگان خود است و علت این عقب ماندگی را کاهش قابل توجه نسبت ثبت‌نام ناخالص بیان نموده است. بخشوده [4] در پژوهشی با عنوان روند توسعه انسانی در ایران به بررسی وضعیت توسعه انسانی در ایران پرداخته و دریافته که شاخص توسعه انسانی در ایران رو به بهبود است و این بهبود از رشد شاخص پایه آموزش و بهبود استاندارد زندگی ناشی میشود، هر چند رشد اقتصادی کشور نیز در این زمینه نقش داشته است. راعی [8] تحلیلی درباره بهبود شاخص توسعه انسانی در ایران انجام داده و به این نتیجه رسیده که مشارکت اجتماعی و مدنی- سیاسی زنان طی شش سال اخیر کاهش یافته است و ازسوی دیگر سنت‌های مرد سالار در عرصه اجتماعی به صورت نسبی بر زنان چیره شده است و فرهنگ سنتی ، طی جریانی نسبتا نامحسوس تقویت شده است. باصری و همکاران [3] به تحلیل عوامل موثر بر شاخص توسعه انسانی در استان زنجان پرداخته و دانستهاند که روند شاخص توسعه انسانی استان در دوره 1379-1383 رو به رشد بوده است. احمدوند و همکاران [1] ساختار شاخص توسعه انسانی را در ایران در سال 2007 بررسی کرده‌اند و دریافتهاند که دو شاخص درآمد سرانه و آموزش با پیشرفت و در شاخص امید به زندگی در زمان تولد با پسرفت رو به رو بوده است. کمیجانی و همکاران [12] به ارزیابی مقایسهای شاخص توسعه انسانی در ایران و کشورهای منطقه در چارچوب سند چشم انداز ایران 1404 براساس گزارش 2007-2008 پرداخته و به این نتیجه رسیده که روند شاخص توسعه انسانی همواره از متوسط منطقه کمتر است. نظر دهمرده و همکاران [7] به ارزیابی شاخص توسعه انسانی در استان سیستان و بلوچستان پرداخته و به این نتیجه رسیده است که شاخص درآمد نتوانسته سهم قابل قبولی در روند شاخص توسعه استان داشته باشد. صادقی و همکاران [10] به محاسبه شاخص توسعه انسانی استانها با استفاده از رتبهبندی فازی پرداختهاند و دریافتهاند که در سالهای مورد بررسی، رتبه استانها با استفاده از روش رتبهبندی فازی نسبت به روش سازمان ملل تغییرات زیادی داشته است. شریف خطیبی [9] در پژوهش خود تحت عنوان شاخص توسعه انسانی، به پیامدهای جنگ بر کشورهای همسایه اشاره نموده است. میثم موسائی [20] به بررسی و اندازهگیری تاثیر شاخص توسعه انسانی بر روی تقاضا برای سفر به ایران و رونق صنعت توریسم پرداخته و به این نتیجه رسیده است که بهبود شاخص توسعه انسانی در کشورهای همسایه ایران، میتواند باعث رونق صنعت توریسم در ایران گردد. نوربخش [21] شاخص توسعه انسانی را بهبود بخشید و آن را شاخص تعدیل شده توسعه انسانی نامید و براساس آن شاخص جدید کشورها را گروهبندی نمود، بر اساس این گروهبندی ایران در سال 1998 در رتبه 76 جهان قرار گرفته و نسبت به شاخص توسعه انسانی 6 پله پایینتر قرار گرفته است. گریم[19] روشی را برای برآورد سه بعد و نیز شاخص توسعه انسانی کل پیشنهاد کرد و از طریق مقایسه سطح توسعه انسانی در یک نمونه 13 کشوری از کشورهای نادار و دارا و میانی به این نتیجه رسید که نابرابری در شاخص درآمد کشورهای بررسی شده ، خیلی بیشتر از نابرابری در شاخص آموزش و امید به زندگی است.
دسپوتیز[18] برای برآورد شاخص توسعه انسانی از آنالیز پوششی داده برای شماری از کشورهای آسیا و اقیانوسیه استفاده نموده و سپس الگویی را برای برنامه ریزی به منظور دستیابی به هدف برآورد جهانی توسعه انسانی بر پایه اوزان عمومی بهینه برای شاخصهای بعدی به دست داده است. شاخصی که دسپوتیز معرفی کرده ، توان سنجش و همبستگی بالایی با شاخص توسعه انسانی دارد.
2. سنجش توسعه انسانی
تا قبل از دهه 1970، درآمد سرانه هر كشور به عنوان شاخص پيشرفت اجتماعي و توسعه سطح زندگي محسوب مي شد. هرچند كه درآمد سرانه براي دستيابي به سطح بالاتري از رشد رفاه لازم بود، امّا نميتوانست بسياري از جوانب مهم زندگي را دربرگيرد. بنابراين، برنامه توسعه سازمان ملل، درآمد سرانه را به عنوان مقياس ناكافي براي ارزيابي اثرات آن بر كيفيت زندگي افراد عنوان و تأكيد كرد كه تنها رشد اقتصادي مهم نيست، بلكه كيفيت توزيع و پايداري اين رشد هم حائز اهميّت است. بايد ديد كه دولتها منافع حاصل از رشد اقتصادي و درآمد سرانه بالاتر را صرف بهبود رفاه مردم مي كنند يا آن را صرف هزينههاي نظامي و تسهيلات جنگي مي كنند و يا ممكن است كه ميانگين درآمد و مصرف جامعه ارتقاء يابد، اما سهم گروههاي فقير افزايش پيدا نكند. بنابراين، شاخصي بعنوان شاخص توسعه انساني به عنوان مقياس اندازه گيري توسعه معرفي شد كه دامنه بيشتري از ابعاد اجتماعي و فرهنگي را در كنار بعد اقتصادي دربرمیگيرد. اين شاخص در سال 1990 به عنوان مقياس جديدي از توسعه معرفي شد[15].
برنامه توسعه سازمان ملل متحد هر ساله گزارشی با عنوان گزارش توسعه انسانی1(HDR) منتشر میکند. بخشی از این گزارش هرسال به محاسبه شاخص توسعه انسانی2(HDI) در کشورهای عضو سازمان ملل متحد و همچنین مقایسه آنها با یکدیگر اختصاص دارد. این شاخص، یک شاخص ترکیبی است که توسعه انسانی را ترکیبی از سه عامل طول عمر، دانش و رفاه اقتصادی میداند. در محاسبه شاخص توسعه انسانی، برای محاسبه طول عمر، از امید به زندگی در بدو تولد؛ برای محاسبه شاخص آموزش ، از دو شاخص دیگر یعنی نسبت با سوادی در بزرگسالان (افراد بالاتر از 25 سال) و نسبت ناخالص ثبت نام در سطوح اول، دوم و سوم تحصیلی و برای محاسبه شاخص رفاه اقتصادی، از برابری قدرت خرید تولید ناخالص داخلی سرانه استفاده میشود. از جمله ويژگي‌ها‌ي اين شاخص اين است كه همه ساله از سوي جوامع بينالمللي منتشر مي شود و همچنين طي ساليان متمادي است كه اين شاخص به مرور زمان مورد جرح و تعديل و حك و اصلاح قرار گرفته است و اينك به عنوان يك شاخص مقبول بينالمللي براي سنجش ميزان توسعه يافتگي جوامع مورد استفاده است[2].
اندازه این شاخص همواره بین 0 و 1 قرار دارد . هرچه مقدار این شاخص برای کشوری به یک نزدکتر باشد از وضعیت بهتری برخوردار است. در این گزارش کشورها به چهار گروه با توسعه خیلی بالا، بالا، متوسط و پایین تقسیم میشوند]22[. درگزارش سال 2011 برنامه توسعه سازمان ملل متحد، کشورهایی که اندازه شاخص توسعه انسانی آنها 793/0 و بیشتر باشد دارای توسعه انسانی خیلی بالا، کشورهایی که اندازه شاخص توسعه انسانی آنها بین 698/0 و 793/0 باشد دارای توسعه انسانی بالا، کشورهای دارای اندازه شاخص توسعه انسانی بین 52 /0 و 698/0 دارای توسعه انسانی متوسط و کشورهایی که دارای اندازه کمتر از 52/0 هستند دارای توسعه انسانی پایین تلقی میشوند. شاخصهای دیگری نیز در این گزارش ارائه میشوند. در گزارش توسعه انسانی2010، سه شاخص دیگر برای ارزیابی توسعه انسانی معرفی گردیده است.
این سه شاخص عبارتند از:
· شاخص توسعه انسانی تعدیل شده از نظر نابرابری 3
این شاخص برای 139 کشور محاسبه شده و به افت شاخص توسعه انسانی که از نابرابری در سلامتی، آموزش و درآمد نشات گرفته است، اشاره میکند.
افت حاصل شده در این سه زیر شاخص در کشورهای مختلف، متفاوت است و از 1درصد در زیر شاخص آموزش در جمهوری چک به 68 درصد در زیر شاخص درآمد در نامیبیا را شامل میشود و در کشورهای با شاخص توسعه انسانی پایینتر، بیشتر است.
· شاخص نابرابری جنسی4
این شاخص که برای 138 کشور جهان محاسبه شده است، نابرابری جنسی در بهداشت باروری، توانمندی و مشارکت در بازار کار را نشان میدهد. ضعف در دستیابی به این موارد منجر به نابرابری جنسی میشود که با شاخص GII بیان میشود و از 17 درصد تا 85 درصد تغییر مییابد، بیشترین درصدها در این شاخص مربوط به کشورهای عربی و جنوب آسیا است.
· شاخص چند بعدی فقر5
این شاخص مربوط به محرومیتهای مشترکی را که خانواده‌ها در زمینه سلامتی، آموزش و استانداردهای زندگی رنج می‌برند، است. برآوردها حاکی از آن است که یک سوم جمعیت 104 کشور در حال توسعه یا به عبارت دیگر 75/1 بیلیون نفر، فقر چندبعدی را تجربه میکنند. بیش از نصف این جمعیت در جنوب آسیا است، اگرچه بالاترین درصدها مربوط به کشورهای جنوب صحرای آفریقا است.
نحوه محاسبه این شاخصها در بخش نکات فنی این گزارش آمده است.
3. جایگاه ایران در توسعه انسانی
ایران در سال 2011 در بین 187 کشوری که در گزارش توسعه انسانی(HDR) رتبهبندی شدهاند، رتبه 88 را کسب نموده است. ایران نسبت به سال گذشته یک پله نزول داشته است. در ضمن عدد شاخص توسعه ایران نسبت به سال قبل تغییری نکرده است و همان مقدار 707/0 است. با توجه به اینکه مقدار شاخص تغییری نکرده است، از تنزل جایگاه میتوان نتیجه گرفت که شتاب توسعه انسانی در سایر کشورهایی که در وضعیت پایینتری از ایران قراردارند افزایش یافته است. در این رتبه بندی 47 کشور در گروه کشورهای با توسعه خیلی بالا، 47 کشور در گروه کشورهای با توسعه بالا، 47 کشور در گروه کشورهای با توسعه متوسط و 46 کشور در گروه کشورهای با توسعه پایین قرار گرفتهاند. ایران در این رتبهبندی در گروه کشورهای دارای توسعه بالا جای گرفته است و دراین گروه در رده 41 و جزو رده‌ها‌ی آخر است. در این رتبه بندی کشور نروژ با شاخص 943/0 در رتبه یک و کشور کنگو با شاخص 286/0 در رتبه آخر قرار گرفته است. در جدول (1) متوسط شاخص توسعه انسانی در سطح جهان 663/0 است که تعداد 108 کشور دارای شاخص بالاتر از متوسط جهانی و 79 کشورپایین تر از متوسط قرار گرفته اند.
از نظر شاخص امید به زندگی، ایران با 73 سال در رتبه 94 جهان قرار گرفته است. دراین زمینه نروژ با 4/83 سال در رتبه اول، سیرالئون با 8/47 در رتبه آخر است. در زمینه شاخص میانگین سالهای تحصیلی بزرگسالان نروژ با 6/12سال رتبه نخست را در جهان و ایران با 3/7 سال در رده 111 است و موزامبیک با2/1سال در پایین ترین رده قرار دارد.
در زمینه شاخص امید به تحصیل، نیوزلند با 18 سال در رده نخست و ساحل عاج با 4/4 سال در رده آخر جهان ایستادهاند. در این شاخص ایران با 9/11 سال در رتبه 112 قرار گرفته است.
در زمینه شاخص در آمد ناخالص ملی سرانه، کشور قطر با سرانه 107721 دلار و لیبریا با سرانه 265 دلار به ترتیب در رده‌ها‌ی اول و آخر جای دارند و ایران با سرانه 10164دلاری در رتبه 76 این شاخص جای گرفته است. میتوان فهمید که ایران در شاخصهای پایه امید به زندگی و میانگین سالهای تحصیل و امید به تحصیل از نظر رتبهبندی در وضعیتی پایینتر از رتبه شاخص توسعه انسانی قرار گرفته است و در شاخص پایه درآمد ناخالص ملی سرانه برابری توان خرید در وضعیتی بالاتر از شاخص توسعه انسانی قرار گرفته است. در نتیجه، شاخص پایه امید به زندگی و آموزش، باعث پایین آمدن شاخص توسعه انسانی ایران شده است و لذا باید در این زمینه سیاستها و برنامهریزیهایی صورت گیرد تا سبب بهبود شاخص توسعه انسانی شود.
شاخص توسعه انسانی ایران از میزان 437/0در سال 1980به میزان 707/0 در سال 2011 ، شاخص امید به زندگی در بدو تولد از میزان 491/0 در سال 1980 به میزان 836/0 در سال 2011 و آموزش از میزان 279/0 در سال 1980 به میزان 640/0 در سال 2011 و درآمد سرانه از میزان 611/ 0 در سال 1980 به میزان 662/0 رسیده است. شاخص توسعه انسانی در این بازه زمانی، دارای روند رو به رشدی بوده است و چنانکه در نمودار (1) نیز دیده میشود این رشد روزافزون، بیشتر تحت تاثیر رشد شاخصهای پایه امید به زندگی و آموزش بوده و شاخص پایه درآمد سرانه در این رشد، تاثیر کمی داشته است.
همانطور که نمودار روند شماره (2) نشان میدهد شاخص توسعه انسانی کشور ایران از سال 1980 در حال افزایش بوده است و همواره بیشتر از میانگین شاخص توسعه انسانی جنوب آسیا و پایینتر از میانگین شاخص توسعه کشورهای با توسعه بالا بوده است و همچنین بیانگر این است که شاخص توسعه انسانی ایران قبل از سال 2000 پایین تر از میانگین جهان بوده و از سال 2000 به بعد بیشتر از میانگین جهان شده است. کشورهای ترکیه، مصر، چین و هند از جمله کشورهایی هستند که پایین تر از ایران در این شاخص قرار دارند.
[1] . Human Development Report(HDR)
[2] 2 .Human Development Index(HDI)
[3] 1 Inequality-adjusted HDI
[4] 2 . Gender Inequality Index(GII)
[5] 3 . Multidimensional Poverty Index(MPI)
نمودار(1). روند شاخص توسعه انسانی و شاخصهای پایه ایران از سال 2011-1980[24]
جدول(1)-جايگاه ايران در رده بندي شاخص توسعه انساني در2011[23]
شاخص توسعه انسانی (درصد) | امید به زندگی (سال) | میانگین سالهای تحصیل (سال) | امید به تحصیل (سال) | درآمد ناخالص ملی سرانه برابری توان خرید (دلار) |
1- نروژ(943/0) | 1- نروژ (4/83) | 2- نروژ(6/12) | 1- نیوزیلند(18) | 1-قطر(107721) |
88- ایران(707/0) | 94- ایران(73) | 111- ایران(3/7) | 112- ایران(9/11) | 76- ایران(10164) |
187- کنگو(286/0) | 187- سیرالئون(8/47) | 187- موزامبیک(2/1) | 187- ساحل عاج(4/4) | 187 - لیبریا(265) |
نمودار(2).مقایسه روند شاخص توسعه انسانی ایران با جهان و جنوب آسیا]24[
در شاخص نابرابری جنسی ایران در سال 2011 در میان 146 کشور ایران با مقدار485/0 در رده 92 قرار دارد. شاخص نابرابری جنسی عددی بین صفر و یک است که هرچه این عدد بیشتر باشد نابرابری جنسی در یک کشور میان زن و مرد بیشتر است. در این شاخص سوئد با مقدار 049/0 در رتبه نخست و کشور یمن با مقدار 769/ 0در رتبه آخر قرار دارند. کشورهای عربستان و قطر، هند، پاکستان، آفریقای جنوبی در این شاخص بعد از ایران جای دارند.
4. مقایسه ایران و کشورهای منطقه
براساس سند چشم انداز، جمهوری اسلامی ایران در افق سال 1404 هجری شمسی جایگاه اول علمی و فناوری در سطح منطقه را باید داشته باشد. بنابراین شناخت وضع موجود و جایگاه ایران از نظر شاخصهای مختلف توسعه نظیر شاخص توسعه انسانی در منطقه در برنامهریزیها و اتخاذ سیاستهای مناسب در راستای دستیابی به این اهداف، از اهمیت ویژهای برخوردار است[7].
دراین مقاله مقایسه بین ایران وکشورهای منطقه مورد مطالعه قرار گرفته است. که شامل 26 کشور میشود که چهار کشور (15%) درگروه کشورهای با توسعه خیلی بالا قرار دارند و ده کشور (38%) درگروه کشورهای توسعه بالا، نه کشور (35%) در گروه کشورهای متوسط و سه کشور (12%) در گروه کشورهای با توسعه پایین قرار دارند، که این نشان از عدم تعادل در منطقه است. ایران در رتبه 11 منطقه قرارگرفته است واسرائیل با شاخص 888/0 و افغانستان با شاخص 398/0 به ترتیب رتبه نخست و پایانی منطقه را به خود اختصاص داده اند و از نظر رتبهبندی شاخص در سطح جهان، ایران 71 پله با کشور اول منطقه فاصله دارد.
در توضیح وضعیت کشورهای بزرگ و مهم منطقه، عربستان با شاخص 77/0، 32 رتبه بالاتر و کشورهای ترکیه با شاخص 699/0، 4رتبه پایین تر، مصر باشاخص 644/0، 25 رتبه پاییینتر و پاکستان با شاخص 504/0، 57 رتبه پایین تر از ایران قرار دارند. از 8 کشوری که در رتبهبندی جهانی رقیب نزدیک ایران محسوب میشوند، 5 کشور در این منطقه قرار دارند (ارمنستان، عمان، آذربایجان، ترکیه، اردن).
همان طور که نمودار نشان میدهد شاخص توسعه انسانی و شاخصهای پایه آن درسال 2011 برای ایران از میانگین جهانی و منطقه بیشتر است و همچنین میانگین منطقه در شاخص توسعه انسانی و شاخصهای پایه درآمد سرانه ملی و امید به زندگی بالاتر و در شاخص پایه آموزش پایینتر از میانگین جهانی است.
از بین شاخص نابرابری توسعه انسانی(IHDI)، نابرابری جنسیتی(GII) و شاخص فقر چند بعدی، (MPI) برای شاخص نابرابری جنسی رتبه بندی کشورها در گزارش سال 2011 آورده شده است، در زیر خلاصهای از این گزارش در مورد شاخص مذکور آورده شده و توضیحات مختصری نیز درباره وضعیت ایران در میان کشورهای منطقه ارائه گردیده است.
جدول(2). جایگاه ایران از نظر شاخص توسعه انسانی در مقایسه با کشورهای منطقه [23]
کشور | مقدار | رتبه منطقه | رتبه جهانی | درصد | دسته بندی کشورها |
اسرائیل | 888/0 | 1 | 17 |
15/0 |
خیلی بالا |
امارات متحده عربی | 846/0 | 2 | 30 | ||
قطر | 831/0 | 3 | 37 | ||
بحرین | 806/0 | 4 | 42 | ||
عربستان سعودی | 77/0 | 5 | 56 |
38/0 |
بالا |
کویت | 76/0 | 6 | 63 | ||
قزاقستان | 745/0 | 7 | 68 | ||
لبنان | 739/0 | 8 | 71 | ||
گرجستان | 733/0 | 9 | 75 | ||
ارمنستان | 716/0 | 10 | 86 | ||
ایران | 707/0 | 11 | 88 | ||
عمان | 705/0 | 12 | 89 | ||
آذربایجان | 7/0 | 13 | 91 | ||
ترکیه | 699/0 | 14 | 92 | ||
اردن | 698/0 | 15 | 95 |
35/0 |
متوسط |
ترکمنستان | 686/0 | 16 | 102 | ||
مصر | 644/0 | 17 | 113 | ||
فلسطین | 641/0 | 18 | 114 | ||
ازبکستان | 641/0 | 19 | 115 | ||
سوریه | 632/0 | 20 | 119 | ||
قرقیزستان | 615/0 | 21 | 126 | ||
تاجیکستان | 607/0 | 22 | 127 | ||
عراق | 573/0 | 23 | 132 | ||
پاکستان | 504/0 | 24 | 145 |
12/0 |
پائین |
یمن | 462/0 | 25 | 154 | ||
افغانستان | 398/0 | 26 | 172 | ||
میانگین | 682/0 |
| |||
نمودار(3). مقایسه شاخص توسعه انسانی و شاخصهای پایه ایران با میانگین جهان و منطقه در سال 2011 [23]
در این شاخص اسرائیل با مقدار شاخص 145/0در رتبه 18 جهان و رتبه یک منطقه قرار دارد. کشور یمن با مقدار769/0 در رتبه 142 جهان و رتبه آخر منطقه جای دارد. کشورهای ترکمنستان و فلسطین ،ازبکستان، مصر در این شاخص رتبه بندی نشدهاند. کشور ایران با مقدار شاخص 485/0رتبه 88 جهانی و 16 منطقهای را دارا است و این حاکی از وضعیت نه چندان خوب ایران در این شاخص است. نکته جالب توجه این است که کشورهایی مانند امارات متحده عربی، کویت، اردن، بحرین در این شاخص وضعیت بهتری نسبت به ایران دارند،
در صورتی که در این کشورها زنان از حقوق انسانی لازم برخوردار نیستد. از آنجا که این شاخص یک شاخص ترکیبی از بهداشت، توانمندسازی زنان و مشارکت در فعالیتهای اقتصادی و کسب و کار تشکیل شده است، ممکن است که کشورهای مذکور در بعضی از این مولفهها وضعیت مطلوب و بهتری نسبت به کشور ما داشته باشند و باعث بهتر شدن این شاخص نسبت به کشور ما شده باشد.در حالت کلی میتوان گفت که کشورهای منطقه در این شاخص وضعیت مطلوب ندارند.
جدول (3). جایگاه ایران در شاخص نابرابری جنسی در مقایسه با کشورهای منطقه[23]
رتبه در منطقه | کشور | میزان شاخص در سال 2011 | رتبه کشورها در جهان |
1 | اسرائیل | 145/0 | 18 |
2 | کویت | 229/0 | 33 |
3 | امارات متحده عربی | 234/0 | 34 |
4 | بحرین | 288/0 | 40 |
5 | عمان | 309/0 | 45 |
6 | آذربایجان | 314/0 | 47 |
7 | قزاقستان | 334/0 | 52 |
8 | ارمنستان | 343/0 | 56 |
9 | تاجیکستان | 347/0 | 57 |
10 | قرقیزستان | 37/0 | 62 |
11 | گرجستان | 418/0 | 69 |
12 | لبنان | 44/0 | 72 |
13 | ترکیه | 443/0 | 73 |
14 | اردن | 456/0 | 79 |
15 | سوریه | 474/0 | 82 |
16 | ایران | 485/0 | 88 |
17 | قطر | 549/0 | 107 |
18 | پاکستان | 573/0 | 111 |
19 | عراق | 579/0 | 113 |
20 | عربستان سعودی | 646/0 | 131 |
21 | افغانستان | 707/0 | 137 |
22 | یمن | 769/0 | 142 |
23 | ترکمنستان |
|
|
24 | فلسطین |
|
|
25 | ازبکستان |
|
|
26 | مصر |
| - |
5. مقایسه شاخص توسعه انسانی در ایران و در کشورهای ترکیه، مالزی، کره جنوبی، ژاپن و آمریکا همانطور که در نمودار نیز مشهود است ایران از نخستین سالهای محاسبه این شاخص تاکنون علیرغم سیر صعودی که در این شاخص داشته همواره رتبهای پایین تراز کشورهای مالزی، کره جنوبی، ژاپن و امریکا داشته است ولی از سال 2005 میلادی توانسته است در جایگاهی بهتر از کشور ترکیه قرار بگیرد.
در این نمودار وضعیت ایران در بین کشورهای ترکیه، مالزی، کره جنوبی، ژاپن و امریکا در شاخص توسعه انسانی و نیز سه شاخص مهم دیگر مقایسه شده است. همانند شاخص توسعه
انسانی، کشورمان در شاخص آموزش نیز اختلاف چشمگیری با کشورهای مالزی، کره جنوبی، ژاپن و امریکا داشته و در موقعیتی پایین تر قرار گرفته و تنها از سال 1993 از کشور ترکیه که البته طبق سند چشم انداز بیست ساله کشور از رقبای اصلی ایران محسوب میشود، پیشی گرفته است، در شاخص سلامت نیز تقریبا از سال 2000 تاکنون از کشور ترکیه پیشی گرفته و در سالهای اخیر خود را به کشور مالزی رسانده است ولی هنوز فاصله زیادی تا کشورهای کره جنوبی، ژاپن و امریکا دارد. در شاخص درآمد سرانه نیز از سال 1990 میلادی نیز نسبت وضعیت نامطلوبی داشته است.
نمودار(4). مقایسه شاخص توسعه انسانی ایران با کشورهای ترکیه، مالزی، کره جنوبی، ژاپن و امریکا[24]
نمودار(5). مقایسه شاخص توسعه انسانی، شاخص آموزش، سلامتی و درآمد سرانه ایران با
کشورهای ترکیه، مالزی، کره جنوبی، ژاپن و امریکا[24]
بحث و نتیجهگیری
با توجه به بررسیهای انجام گرفته شده در این مقاله، افزایش اقبال عمومی در سطح جهانی به مسئله توسعه انسانی بیش از پیش در دستور کار کشورها قرار گرفته است که این موضوع از افزایش تعداد کشورها در رتبهبندی و افزایش شاخص توسعه انسانی در کشورهای نو پیوست به این گزارش مشاهده میشود. معرفی شاخصهای جدید در سالهای اخیر نیز حاکی از اهمیت ویژهای است که به لزوم نزدیک شدن ارقام سالانه اعلام شده برای این شاخص به واقعیت مفهوم توسعه انسانی و بهبود وضعیت توسعه انسانی داده میشود، لذا با توجه به این که انتظار تداوم این روند بهبود، در امر ارزیابی و شاخصگذاری برای توسعه انسانی وجود دارد و با عنایت به اهداف سند چشم انداز 1404 و مقایسه جایگاه فعلی ایران در توسعه انسانی با جایگاه مطلوب آن، دیدگاه آیندهنگرانه ایجاب میکند که با اهتمام هرچه بیشتر در راستای بهبود سطوح مختلف توسعه انسانی اعم از توسعه علمی، توسعه بهداشت، رفاه و تامین اجتماعی قدم برداریم که در این راستا لزوم توجه هرچه بیشتر به ارتباط صنایع و دانشگاهیان به منظور توسعه کاربرد پیشرفتهای علمی و بهرهگیری هرچه بیشتر از نیروی انسانی متخصص در راستای تولید ثروت که در نتیجه، به افزایش سطح عمومی رفاه در جامعه میانجامد، بیش از پیش پر رنگتر میگردد.
گزارش‌ها حاکی از آن است که ایران در شاخصهای پایه امید به زندگی و میانگین سالهای تحصیل و امید به تحصیل از نظر رتبهبندی در وضعیتی پایینتر از رتبه شاخص توسعه انسانی قرار گرفته است، که این موضوع خود متاثر از وضعیت نامطلوب اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی است و از فقدان آشنایی آنان با فضای کاری موجود در صنایع و نبود تجربه عملی کافی به دلیل تعامل نامناسب دانشگاه با صنعت مربوطه ناشی میگردد.
در شاخص پایه درآمد ناخالص ملی سرانه برابری توان خرید، در وضعیتی بالاتر از شاخص توسعه انسانی قرار گرفته است در نتیجه شاخص پایه امید به زندگی و آموزش باعث پایین آمدن شاخص توسعه انسانی ایران شده است. لذا باید در این زمینه سیاستها و برنامهریزیهایی صورت بگیرد تا سبب بهبود شاخص توسعه انسانی گردد.
بدیهی است که افزایش سطح اشتغال و افزایش سطح رفاه قشر تحصیلکرده، سبب کاهش نرخ بیسوادی در بین بزرگسالان و افزایش نرخ ناخالص ثبت نام دختر و پسر در سطوح مختلف تحصیل خواهد شد و در این مورد نیز توجه به نقش همکاریهای متقابل صنعت و دانشگاه در افزایش سطح اشتغال قشر تحصیلکرده، اجتنابناپذیر است. همچنین افزایش خدمات تامین اجتماعی و بهداشتی درمانی نیز باید در سیاستگذاریهای کلان کشور مدنظر قرار گیرد.
کشورهای عربی مانند امارات متحده، قطر، بحرین، عربستان سعودی، کویت در رتبهبندی بالاتر از ایران قرارگرفتهاند. از آنجاکه این کشورها در منطقه نفتخیز و دارای جمعیت کمی هستند، با فروش نفت توانستهاند هزینه‌ها‌ی قابل توجهی در زمینه توسعه انسانی صرف کنند و این توسعه بیش از آنکه متکی به درآمد حاصل از بهرهوری باشد، به فروش نفت وابسته بوده، لذا در درازمدت نمیتواند این رتبهبندی به همین صورت باقی بماند. ایران میتواند در سالهای آینده فاصله خود را نسبت به این کشورها کاهش دهد. در شاخص وضعیت نابرابری جنسیتی علیرغم رشد در چند سال اخیر، ایران وضعیت نه چندان خوبی را در این شاخص دارد. از آنجا که این شاخص ترکیبی از بهداشت، توانمندسازی زنان و مشارکت در فعالیتهای اقتصادی و کسب و کار تشکیل شده است، لذا باید در همه اینها مولفهها توجه شود نه بوسیله افزایش یک مولفه به افزایش آن منجر شویم واز مولفه‌ها‌ی دیگر غافل بمانیم.
پیشنهادات
1- توجه به نقش مهم و موثر دانشگاهها و صنایع و از همه مهمتر بهبود ارتباط صنعت و دانشگاه بنا به دلایل متنوعی که ذکر گردید.
2- شاخص توسعه انسانی، سنجهای مناسب و یکدست برای مقایسه میزان موفقیت کشورها در دستیابی به اهداف توسعه است و لازم است که برنامههای توسعهای کشورمان با در نظر داشتن عوامل این شاخص طراحی شود.
3- برقراری ثبات اقتصادی به منظور از بین بردن بیکاری و فقر اقتصادی در کنار دستیابی به رشد اقتصادی.
4- بایستی ساختاری برای پایش و ارزیابی شاخصهای توسعه انسانی و ارائه بازخورد از اقدامات انجام گرفته در راستای ارتقای این شاخصها ایجاد گردد.
5- به منظور مقابله با چالش‌های موجود و پیشرو، به صورت برنامهریزی شده و فراگیر، از مدلها و الگوهای موفق توسعه انسانی کشورهای دنیا که متناسب با شرایط بومی کشور هستند، استفاده شود.
6- زمانی ایجاد تغییراتی در نظام بهداشتی و کاهش میزان مرگ و میر نوزادان میتوانست شاخص امید به زندگی در بدو تولد را بهبود بخشد ولی اکنون برای افزایش امید به زندگی دیگر مرگ و میر نوزادان را نمیتوان چندان تغییر داد و برای این کار نیاز به تغییرات بنیادی در نظام سلامت است و به همین ترتیب با اجرای برنامههای سوادآموزی دیگر نمیتوان میزان با سوادان در بزرگسالان را افزایش داد و افزایش توسعه انسانی، نیازمند سرمایه گذاری مدیریتی و مالی کلان در زیر ساختارهای جامعه است و از جمله زیرساختهای حیاتی که برای بهبود توسعه انسانی به صورت برنامهای درازمدت، باید تقویت گردند، ارتباط صنعت و دانشگاه میباشد.
7- انجام اصلاحات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی.
منابع
1. احمدوند، امیری، محمدرحیم، نعمت اله، نگاهی به شاخص توسعه انسانی وجایگاه ایران در برخورداری از توسعه انسانی در مقایسه با سایر کشورها، ماهنامه بررسی مسائل و سیاستهای اقتصادی، ش89، ص5، فروردین، 1388.
2. اکبری، افخمی ستوده، نعمت اله، وحید، بررسی سازگاری ونقش آموزه‌ها‌ی اسلامی با شاخصهای نوین توسعه اقتصادی، همایش اقتصاد اسلامی وتوسعه، دانشگاه فردوسی مشهد، 1387.
3. باصری، فرهادی کیا، بیژن، علیرضا، تحلیل عوامل موثر بر شاخص توسعه انسانی در استان زنجان، فصلنامه پژوهشها وسیاست‌ها‌ی اقتصادی، سال 16، ش47، ص 5، پاییز 1387.
4. بخشوده، محمد،روند توسعه انسانی در ایران، فصلنامه توسعه و بهرهوری، ج 2، ص 2، پاییز 1385.
5. خاکپور، باوان پوری، براتعلی، علیرضا، اسلام و شاخصهای توسعه، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام، دانشگاه زاهدان، فروردین 1389.
6. دادگر، یداله، مالیه عمومی و اقتصاد دولت،دانشگاه تربیت مدرس، چاپ 2، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس، 1384.
7. دهمرده، اسفندیاری، رادنیا، نظر، مرضیه، مرجان، ارزیابی شاخص توسعه انسانی در استان سیستان و بلوچستان، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی،ش 36 ، ص 167، تیر، 1389.
8. راعی، سعید، بحران اقتصاد وجنسیت:تحلیلی درباره بهبود شاخص توسعه انسانی در ایران، 1390.
9. شریف خطیبی، لیلا، شاخص توسعه انسانی، فصلنامه رهیافت، ش42، ص 46 ، بهار و تابستان 1387.
10. صادقی، مسائلي، باسخا، كوهيان، حسین، ارشك، مهدي، مسعود، توسعه انسانی در ایران، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، ش 24، زمستان 1386.
11. کریمی موغاری، عباس پور، زهرا، سحر، مقایسه شاخصهای توسعه ایران و ترکیه، مجله علمی پژوهشی"سیاسی-اقتصادی"، ش 284، ص96، تابستان 1390.
12. کمیجانی، نظری، اکبر، روح اله، ارزیابی مقایسهای شاخص توسعه انسانی در ایران و کشورهای منطقه در چهار چوب سند چشم انداز 1404، مجموعه مقالات هشتمین همایش منطقهای چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، فروردین، 1388.
13. فرجادی، غلامعلی، تحلیل شاخص توسعه انسانی ایران و سایر کشورها، کارآفرین، ش54 ، 1386.
14. فطرس، نعمتی، اکبری شهرستانی، محمدحسن، مرتضی، اعظم، شاخص توسعه انسانی ایران در سال 2010، مجله علمی پژوهشی ،سیاسی اقتصادی، ش284، ص 110، تابستان 1390.
15. فیض زاده، علی، بررسی مقایسهای شاخصهای توسعه انسانی ایران و کشورهای همسایه، فصلنامه رفاه اجتماعی، ش 9،1382.
16. مضطرزاده، فتح اله، بررسی شاخص نیروی انسانی و تاثیر آن در روند توسعه علم وفناوری، رهیافت، ش 24، ص 55، بهار و تابستان 1380.
17. نیسی، عبد الکاظم، شاخص توسعه انسانی دراستان‌ها‌ی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی علوم بهداشتی، سال2، ش 2، ص55، بهار 1389.
18. Despotis, D.K, "Measuring Human Development via Data Envelopment Analysis: the Case of Asia and the Pasific", The International Journal of Management Science, 2004.
19. Grimn,M.,"A Human Development Index by Income Groups". World Development Vol. 36, No.12, pp. 2527-2546, 2008.
20. Musai, M. Mehrara, M., and Nemati, S.F. and Nekoolal Tak, M.,” Demand for Travel to Iran and Human Development Index”. European Journal of Social Sciences – Volume 25, Number 1.
21. Noorbakhsh,F., ”A Modified Human Development Index”. World Development Vol.26,No.3,pp. 517-52, 1998.
22. UNDP.Human Development Report 2010.
23. UNDP.Human Development Report 2011.
24. http://hdr.undp.org/en/statistics/
