• Home
  • Voluntary Childlessness in the Cultural Context of Khuzestan

Share To

Article Url


Manuscript ID : 1403120849572 Visit : 568 Page: 127 - 157

20.1001.1.3060821.1403.4.13.5.3

Article Type: Original Research

Voluntary Childlessness in the Cultural Context of Khuzestan

Subject Areas : Social issues associated with spouse choosing, changing marriage patterns, divorce, and family instability

Hengameh Aryanezhad 1 , Jafar kordzanganeh 2 , mansour sharifi 3

1 - Ph.D. Student in Demography, Research Sciences Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 - Assistant Professor of Demography, Department of Social Sciences, Payam Noor University, Tehran, Iran.
3 - Associate professor of Demography, Department of Social Sciences, Islamic Azad University, Garmsar Branch, Semnan, Iran.

Received: 2025-02-27 Accepted : 2025-06-02 Published : 2025-07-13

Keywords: Voluntary Childlessness, Women, Cultural Transformations, Khuzestan Province, Lifestyle.,

Abstract :

Voluntary Childlessness in the Cultural

Context of Khuzestan

 

Hengameh Aryanezhad*

Jafar Kordzangeneh **

 Mansour Sharifi ***

 

Voluntary childlessness, as a significant demographic characteristic of reproductive behavior, is the focus of this study. This research specifically examines the phenomenon among women in Khuzestan Province, Iran, using a qualitative methodology of the grounded theory approach. Data were collected through 28 in-depth, semi-structured interviews with childless women who, despite having no infertility issues, made a deliberate choice for lifelong childlessness. Data saturation was achieved, and analysis through open, axial, and selective coding resulted in 120 concepts, 19 subcategories, 6 main categories, and a core category identified as "childlessness as a lifestyle." The findings reveal that the choice of this lifestyle is not driven by a single factor nor emerges randomly in society. Instead, it is the outcome of a dynamic process wherein participants, by synthesizing various influencing factors, decide to adopt childlessness. Recommendations include implementing social policies to support women’s reproductive autonomy, developing public education and awareness programs to reduce negative attitudes and stereotypes toward childless women, and establishing employment support policies for these women.

 

Keywords: Voluntary Childlessness, Women, Cultural Transformations, Khuzestan Province, Lifestyle.

Introduction
Voluntary childlessness has emerged as a notable demographic phenomenon in contemporary societies, particularly in regions like Khuzestan Province, Iran, which has historically been characterized by strong cultural norms favoring high fertility. Economic, social, cultural, and psychological factors, alongside women’s lived experiences from childhood to adulthood, significantly influence the decision to remain permanently childless. This study seeks to provide a deeper understanding of this complex decision and its implications within the cultural context of Khuzestan.

 

Methodology
This research adopted a qualitative approach based on grounded theory. Data were collected through 28 in-depth, semi-structured interviews with married women in Khuzestan who had no fertility issues but consciously chose lifelong childlessness. Data saturation was achieved, ensuring comprehensive coverage of the phenomenon. The data were analyzed through three levels of coding: open, axial, and selective. The findings were validated through participant checks and consultations with expert academics.

 

Findings
The analysis yielded 120 concepts, 19 subcategories, and 6 main categories, with the core category identified as "childlessness as a lifestyle." Women’s decisions were shaped by causal conditions (e.g., economic and social challenges, upbringing experiences), contextual factors (e.g., time constraints, unstable support systems), and intervening conditions (e.g., increased educational attainment, economic instability). Strategies adopted by these women included conscious childlessness, self-determined lifestyles, and, in some cases, substituting children with pets.

 

Discussion and Conclusion

The findings indicate that voluntary childlessness is not a random occurrence but a deliberate choice resulting from the interplay of multiple factors. Women in Khuzestan, influenced by challenging lived experiences and a critical perspective on traditional maternal roles, adopt childlessness to preserve personal autonomy, pursue professional goals, and navigate economic and social challenges. This decision aligns with broader cultural transformations and increasing social acceptance of childlessness in the region. Voluntary childlessness in Khuzestan is becoming institutionalized as a lifestyle choice. Policymakers can support this trend by promoting women’s reproductive autonomy, implementing public education initiatives to reduce social stigma, and developing flexible employment policies. Future research should explore the long-term impacts of childlessness on women’s quality of life in later years and its broader cultural implications.

 

References

Correll, L. (2010) Anrufungen zur Mutterschaft. Eine wissenssoziologische Untersuchung von Kinderlosigkeit [Calls for motherhood. A scientific study of childlessness]. Münster: Verlag Westfälisches Dampfboot.

Correll, S. J., Benard, S., & Paik, I. (2007) Getting a job: Is there a motherhood penalty? American.

Hollander, H (2007) Women Who Are Fecund but Do Not Wish to Have Children Outnumber the Involuntarily Childless prespective on sexuale and reproductive health, Volume39, Issue2 pp. 120.

Doyle, J;  Pooley, J A and Lauren Breen (2012) “A phenomenological exploration of the childfree choice in a sample of Australian women” Journal of Health Psychology, Volume 18, Issue 3.

Frejka T. Childlessness in the United States. In: Kreyenfeld M, Konietzka D, editors. Childlessness in Europe: contexts, causes, and consequences. Springer: New York; 2017.

Glaser, Barney et al. (1967) Discovery of Grounded Theory, Transaction Publishers, U.S. Publisher.

Graham, M (2013) “Why are childless women childless? Findings from an exploratory study in Victoria, Australia”. Deakin University.

Hara,T. (2008) Increasing Childlessness in Germany and Japan: Toward a Childless Society? Jappanes Journal of Sociology Volume17, Issue1, November, pp. 42-62.

Kreyenfeld. M, Konietzka . D (2017) Childlessness in Europe: Contexts, Causes, and Consequences, Max Planck Institute for Demographic Research Rostock, Germany. DOI 10.1007/978-3-319-44667-7.

Parlak S., Tekin I. (2020) A phenomenological study on voluntarily childless women. Psikoloji Çalışmaları/Studies in Psychology, 40(1), pp. 161–186.

Settle, B., & Brumley, K. (2014) ‘It’s the Choices You Make That Get You There’: Decision Making Pathways of Childfree Women. Michigan Family Review, 18(1), 1–22. doi: 10.3998/ mfr.4919087.0018.102.

 

 

 


 

* Ph.D. Student in Demography, Research Sciences Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

 h.aryanezhad@gmail.com

** Corresponding Author: Assistant Professor of Demography, Department of Social Sciences, Payam Noor University, Tehran, Iran.

j.zangeneh@pnu.ac.ir

*** Associate professor of Demography, Department of Social Sciences, Islamic Azad University, Garmsar Branch, Semnan, Iran.

sharifim@ut.ac.ir

 

References:

آشفته تهرانی، امیر (1372) جامعه‌شناسی جمعيت، نمونه ایران، اصفهان، جهاد دانشگاهی اصفهان.
آقایاری هیر، توکل و مینا فرخی نکارستان و سیده صدیقه لطیفی مجره (1395) «فرزندآوری به‌مثابه مخاطره (مطالعه کیفی زمینه¬های کم‌فرزندی در شهر تبریز)»، مطالعات راهبردی زنان، سال نوزدهم، شماره 73، صص 7-33.
آریانژاد، هنگامه و جعفر کردزنگنه و منصور شریفی (1401) شیوه بی¬فرزندی طول عمر در استان خوزستان و عوامل همبسته با آن، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، دور 25، شماره 97، صص 98-73.
اسحاقی، محمد و سیده فاطمه محبی و شهربانو پاپی‌نژاد و زینب جهاندار (1393) «چالش¬هاي فرزندآوری زنان شاغل در یک مطالعه‌ کیفی»، زن در توسعه و سیاست، دوره دوازدهم، شماره اول، صص 111-134.
بگی، میلاد (1400) «تمایل به بی‌فرزندی و تک‌فرزندی در میان زوجین تازه ازدواج کرده در ایران»، پایش، سال بیست¬ویکم، شماره 1، صص 69-79.
-------- (1402) «شیوع، علل و پیامدهای بی¬فرزندی در ایران و جهان: یک مرور نظام¬مند»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال هجدهم، شماره 35، صص 97-148.
پورکاظم، کاظم (1375) جامعه‌شناسی قبایل عرب خوزستان (تحقیقی در آداب و رسوم و فرهنگ عامیانه)، تهران، آمه.
جهانگیری، جهانگیر و حبیب احمدی و منصور طبیعی و حسین ملتفت (1393) برساخت فهم زنان تک فرزند از چالش¬های فرزندآوری (مشارکت¬کنندگان: زنان تک فرزند شهر اهواز)، نشریه توسعه اجتماعی، دوره 9، شماره 1، صص 85-110.
حمیدی‌فر، مهدی و محمدامین، کنعانی و چنذانق عبادالهی (1396) نگاه بی¬فرزندان ارادی به فرزندآوری، مطالعه‌ای در شهر رشت، نشریه جامعه‌پژوهی فرهنگی، دوره 8، شماره 3، صص 27-54.
رشیدی، ابراهیم (1379) «بررسی عوامل اقتصادی- اجتماعی- فرهنگی و جمعیتی مؤثر بر باروری در شهر دهاقان»، فصلنامه علمی و پژوهشی جمعیت، سال هشتم، شماره 33، ص 4.
رضایی، مهدی (1391) زمینه¬های فرزندآوری پایین در کردستان ایران (مطالعه موردی: شهر سقز)، پایان¬نامه دکترای جمعیت‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، استاد راهنما: حسین محمودیان.
سالنامه آماری استان خوزستان (1395-1400) سازمان ثبت احوال استان خوزستان.
سرایی، حسن (1385) «تداوم و تغییر خانواده در جریان گذار جمعیتی ایران»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، شماره 2، صص 37-60.
---------- (1387) «گذار جمعیتی دوم، با نیم‌نگاهی به ایران»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال سوم، صص 523-588.
طاووسی، محمود و علی‌اصغر حائری مهریزی و ژیلا صدیقی و محمداسماعیل مطلق و محمد اسلامی و فاطمه نقی‌زاده و مهدی عنبری و اکرم هاشمی و علی منتظری (1396) تمایل به فرزندآوری و عوامل مرتبط با آن در ایران: یک مطالعه ملی، نشریه پایش، دوره 16، شماره 4، صص 401-410.
عباسی شوازی، محمدجلال و حاتم حسینی (1388) «تفاوت‌های قومی باروری در ایران: روندها و عوامل مؤثر بر آن»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره هشتم، شماره 4، صص 30-36.
عباسی شوازی، محمدجلال و پیتر مکدونالد و میمنت حسینی چاوشی و زینب کاوه فیروز (1381) «بررسی دیدگاه زنان در مورد رفتارهای باروری در استان یزد با استفاده از روش‌های کیفی»، نامه علوم اجتماعی، شماره 10، صص 169-203.
عنایت، حلیمه و لیلا پرنیان (1392) مطالعه رابطه جهانی شدن فرهنگی و گرایش به فرزندآوری، نشریه زن و جامعه، دوره 4، شماره2 ، صص 109-136.
فروتن، یعقوب (1387) «رهیافتی جمعیت‌شناختی به اشتغال زنان: با ملاحظاتی بر وضعیت ایران»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، شماره 6، صص 171-192.
---------- (1392) «چالش¬هاي خانواده معاصر و نوگرایی با تأکید بر طلاق در فرآیند گذار جمعیتی»، مسائل اجتماعی ایران، سال چهارم، شماره 2، صص 105-122.
فروتن، یعقوب و الهه سادات ایزی و سمیه نعیمی (1395) «تمایلات فرزندآوري در شهرستان-هاي بجنورد و گنبدکاووس»، فصلنامه علمی- پژوهشی رفاه اجتماعی، سال شانزدهم، شماره 62، صص 187-223.
فلیک، اووه (1390) درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه ‌هادی جلیلی، تهران، نشرنی.
کاظمی‌پور، شهلا (1400) «تغییرات فرهنگی و تحول خانواده معاصر با تأکید بر ازدواج و فرزندآوری»، فصلنامۀ رهپویۀ ارتباطات و فرهنگ، فصل اول، شمارۀ یکم، پاییز.
محمودیانی، سراج¬الدین (1399) «بی¬فرزندی طول عمر و همبسته‌های اقتصادی اجتماعی آن در بین زنان ساکن استان‌های با باروری خیلی پایین در ایران»، فصلنامه پایش، جهاد دانشگاهی، دوره نوزدهم، شماره 5، صص 541-548.
مرکز آمار ایران (1401) شیب نزولی میزان باروری کل ایران از 96 تا 98، قابل‌ دسترسی در: https://www.amar.org.ir/Portals/0/News/1399/khabar%20barvari.pdf.
مطلق، محمداسماعیل و مجذوبه طاهری و محمد اسلامی و سیدداود نصرالله پور شیروانی (1395) «عوامل مؤثر بر ترجیحات باروری در زنان اقوام ایرانی»، نشریه دانشکده پرستاری- مامایی ارومیه، دوره چهاردهم، شماره 6 پیاپی، صص 485-495.
میلر، پیتر (1384) سوژه، استیلا و قدرت، ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشرنی.
Ahmadi, Seyed Ebrahim, Rafiey, Hassan, Sajjadi, Homeira & Farhad Nosratinejad (2019) “Explanatory Model of Voluntary Childlessness.
Australian Bureau, of Statistics. Australian social trends: how many children have women in Australia had? Australian Bureau of Statistics: Canberra; 2008.
Correll, L. (2010) Anrufungen zur Mutterschaft. Eine wissenssoziologische Untersuchung von Kinderlosigkeit [Calls for motherhood. A scientific study of childlessness]. Münster: Verlag Westfälisches Dampfboot.
Hollander,H (2007) Women Who Are Fecund but Do Not Wish to Have Children Outnumber the Involuntarily Childless prespective on sexuale and reproductive health, Volume39, Issue2 pp. 120.
Doyle, J; Pooley, J A and Lauren Breen (2012) “A phenomenological exploration of the childfree choice in a sample of Australian women” Journal of Health Psychology, Volume 18, Issue 3.
Frejka T. Childlessness in the United States. In: Kreyenfeld M, Konietzka D, editors. Childlessness in Europe: contexts, causes, and consequences. Springer: New York; 2017.
Glaser, Barney et al. (1967) Discovery of Grounded Theory, Transaction Publishers, U.S. Publisher.
González, MJ; Jurado-Guerrero, T (2006) Remaining childless in affluent economies: a comparison of France, West Germany, Italy and Spain, 1994–2001 Rester sans enfant dans des sociétés d'abondances: une comparaison , European Journal of Population/Revue europeenne de demographie 22 (4), 317-35.
Gore, D. (2002) "I Don’t Want Any Children… Ever:Gender Differences in Voluntary-Childlessness in the US", Florida State University.
Graham, M (2013) “Why are childless women childless? Findings from an exploratory study in Victoria, Australia”. Deakin University.
Hird, M.J. and Abshoff, K., (2000) Women without children: a contradiction in terms? Journal of Comparative Family Studies, 31 (3), pp. 347-376.
Houseknecht, S.K., (1987) Voluntary childlessness. In: M.B. Sussman and S.K. Steinmetz, eds. Handbook of marriage and the family. New York: Plenum Press, PP. 369-395.
Inglehart, R; Noris, P. (2003) ‘’The True Clash of Civilization’’, Foreign Policy, N.135.
Journal of Sociology, 112, 1297–1338.
Lincoln, YS. & Guba, EG. (1985) Naturalistic Inquiry. Newbury Park, CA: Sage Publications.
May, E.T., (1995) Barren in the promised land: childless Americans and the pursuit of happiness. Cambridge: Harvard University Press.
McAllister, Fiona (1998) Family Policy Studies Centre. Choosing childlessness / Fiona McAllister ; with Lynda Clarke.
Merz E.M, Liefbroer A.C ( 2012) The attitude toward voluntary childlessness in Europe: cultural and institutional explanations, Journal of Mariage ana family, Volume74, Issue3 pp. 587-600.
Miranti, R, McNamara, J, Tanton, R and Mandy Yap (2009) “A narrowing gap? Trends in the childlessness of professional women in Australia 1986-2006” Journal of Population Research Vol. 26, No. 4, pp. 359-379 (21 pages).
Ongaro, F., (2007) Reproductive choices between values, ties, and opportunities. Rivista di Studi Familiari. Special Issue: Childfree, 12 (1), 2337.
Park, K. (2002) Stigma management among the voluntarily childless. Sociological Perspectives, 45(1), 21-45. https://doi.org/10.1525/sop.2002.45.1.21.
Parlak S., Tekin I. (2020) A phenomenological study on voluntarily childless women. Psikoloji Çalışmaları/Studies in Psychology, 40(1), pp. 161–186.
Rindfuss, R. R., Morgan, P. S., & Swicegood, G. (1988) First births in America: Changes in the timing of parenthood. London: University of California Pres. Rubinstein, R.L. (1987) Childless elderly: Theoretical perspectives and practical concerns. J Cross-Cultural Gerontol 2, pp.1–14. https://doi.org/10.1007/BF00117173.
Settle, B., & Brumley, K. (2014) ‘It’s the Choices You Make That Get You There’: Decision Making Pathways of Childfree Women. Michigan Family Review, 18(1), 1–22. doi: 10.3998/ mfr.4919087.0018.102.
Sobotka, T., Hansen, M. A., Jensen, T. K., Pedersen, A. T., Lutz, W., & Skakkebæk, N. E. (2008) The contribution of assisted reproduction to completed Fertility: An analysis of Danish data. Population and Development Review, 34, pp.79–101.
Tanturri, M.L., & Mencarini, L., (2008) Childless or childfree? Paths to voluntary childlessness in Italy. Population and Development Review, 34(1):pp. 51-77. Veevers, J.e. (1980) Childless by choice,Toronto, Butterworths.
Full-Text:


فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»

شماره سیزدهم، پاییز 1403: 157-127

تاريخ دريافت: 09/12/1403

تاريخ پذيرش: 12/03/1404

نوع مقاله: پژوهشی

 

عدم گرایش به فرزندآوری در بافت فرهنگی خوزستان

 

هنگامه آریانژاد1

جعفر کردزنگنه2*

 منصور شریفی3**

چکیده

پدیده بی‌فرزندی به‌ عنوان یکی از ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مرتبط با رفتار باروری، موضوع تحقیق حاضر است. این پژوهش به‌ طور خاص و مستقل بر بی‌فرزندی ارادی زنان در استان خوزستان متمرکز و با روش کیفی و رویکرد نظریه زمینه‌ای انجام شد. با 28 مصاحبه نیمه‌ساختاریافته عمیق از زنان بی‌فرزند که مشکل ناباروری نداشته‌اند، ولی تصمیم به بی‌فرزندی دایمی گرفته بودند، اشباع داده­ها حاصل شد. بر اساس سه سطح کدگذاری باز، محوری و انتخابی، در نهایت 120 مفهوم یا کد، 19 مقوله فرعی و 6 مقوله اصلی و مقوله هسته بی‌فرزندی به‌مثابه یک سبک زندگی از مجموع مصاحبه­ها کشف و به ‌عنوان نتیجه، انتخاب این سبک از زندگی، محصول یک عامل نیست و به ‌صورت تصادفی در جامعه شکل نگرفته است. این پدیده، نتیجه یک فرایند زمانی است که مشارکت­کنندگان در نهایت با جمع­بندی همه عواملی که در این فرایند اتفاق افتاده است، تصمیم به انجام کنش بی­فرزندی گرفته­اند. ارائه سیاست‌های اجتماعی که از حق انتخاب زنان در زمینه فرزندآوری یا عدم فرزندآوری حمایت کند، توسعۀ برنامه‌های آموزشی و آگاهی‌افزایی عمومی برای کاهش نگرش‌های منفی و کلیشه‌ها درباره زنانی که تصمیم به بی‌فرزندی می‌گیرند و همچنین سیاست­های حمایتی شغلی برای این زنان پیشنهاد می‌گردد.

 

واژه‌های کلیدی: بی‌فرزندی ارادی، زنان، تحولات فرهنگی، استان خوزستان و سبک زندگی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


مقدمه و بیان مسئله

 فرزندآوری پایین و با تأخیر، از جمله ویژگی­های جمعیتی کشورهای توسعه‌یافته است که امروزه در دیگر کشورها نیز مشاهده می­شود. تغییرات اجتماعی در وضعیت اشتغال و تحصیلات زنان، به ‌عنوان پیشران­های باروری پایین و بی­فرزندی ارادی محسوب می­شود (محمودیانی، 1399: 2). دو نوع اصلي بي­فرزندي وجود دارد: ارادي و غير ارادی. بي­فرزندي ارادي كه به­ عنوان بي­فرزندي اختياري يا بي­فرزندي انتخابي نيز شناخته مي­شود، به تصميم آگاهانه افراد يا زوج­ها براي بچه­دار نشدن به­ دلايل شخصي، اجتماعي، محيطي و... اطلاق مي­شود (ر.ک: Houseknecht, 1987, Park, 2002). زنانی که ارادی یا داوطلبانه بی‌فرزند هستند، در تقابل با زنانی قرار می­گیرند که در حال حاضر فرزندی ندارند، اما در آینده، فرزندآوری را تجربه خواهند کرد و به‌ عنوان بی­فرزند موقت تعریف می­شوند. بی‌فرزندی، پیش­بینی‌کننده انزوای اجتماعی و تنهایی در سنین بالاست (Veevers, 1980, Rubinstein, 1987).

بی‌فرزندی به‌ عنوان یک پدیده اجتماعی و راهی برای انطباق با تغییرات اجتماعی، به موضوع مهمی در مطالعات جمعیتی- اجتماعی تبدیل ‌شده است که می­تواند تأثیرات مهمی بر روابط زوجین، وضعیت روانی آنان و زندگی اجتماعی­شان داشته باشد. هرچند هویت زن معمولاً با فرزندآوری گره ‌خورده است، روند بی‌فرزندی در بین زوج‌ها رو به افزایش است. در دهه‌های اخیر، سطح بی‌فرزندی در اکثر کشورهای اروپایی به سرعت در حال افزایش است. بر اساس داده­هاي سازمان ملل متحد در سال 2020، حدود 1/47 درصد از زنان 15-49 ساله ازدواج­كرده در جهان، بي­فرزند بوده­اند. با اين ­حال اين رقم به ­طور گسترده­اي بر اساس مناطق مختلف، متفاوت است؛ به ­طوري‌ كه اروپا و آمريكاي شمالي، بالاترين ميزان بي­فرزندي را دارند. بیش از 20 درصد از زنان ساکن در آلمان، سوئیس و اتریش که اکنون به پایان دوره باروری خود می­رسند، بدون فرزند خواهند ماند. بر اساس برآوردهای انجام­شده، بین 15 تا 25 درصد افراد در کشورهای توسعه‌یافته، بی‌فرزند هستند (بگی، 1402: 115-117). تقریباً 30 درصد از زنان استرالیایی و 8 درصد از زنان آمریکایی هنوز در پایان سن باروری خود، بدون فرزند هستند (Australian Bureau, of Statistics, 2008; Frejka, 2017). 

تحقیقات پیشین پیشنهاد می­کند که بی‌فرزندی ارادي را نمی­توان تنها بر اساس 
انتخاب عمدي براي نداشتن فرزند درك نمود (Sobotka et al, 2008; Tanturri & Mencarini, 2008; Rindfuss & Morgan, 1988)، بلکه باید عوامل مختلف مؤثر بر آن را جست‌وجو کرد. 

در ایران نیز بسیاري از محققان، تغییر و تحولات گسترده در ساختار خانواده و روندهاي جمعیتی کشور را در سال­هاي اخیر گزارش‌ کرده­اند (ر.ک: سرایی، 1385؛ عباسی شوازي و حسینی، 1388؛ عنایت و پرنیان، 1392؛ اسحاقی و دیگران، 1393). دگرگونی ساخت جامعه ایران و رواج شهرنشینی از یکسو و شتاب در پویایی اجتماعی و جغرافیایی جمعیت از سوی دیگر، تأثیر شگرفی در نهادهای اجتماعی جامعه ایرانی داشته و ویژگی‌های این نهادها را از دیدگاه رفتار و اندیشه تغییر داده است (آشفته تهرانی، 1372: 128). خانواده نیز به ‌ناچار پابه‌پای این تحولات و تغییرات اجتماعی، متحول شده است؛ به ‌طوری ‌که از این منظر، پذیرش اشکال جدید هم­زیستی، خانواده‌های زن ‌و شوهری بدون فرزند یا با فرزندان ازدواج‌ نکرده، به ‌جای اَشکال سنتی خانواده نمود پیدا کرده است. کاهش سطح زاد و ولد و باروری پایین علاوه بر تأثیر قاطعی که بر میزان رشد جمعیت و از آن طریق، تعدیل شتاب افزایش تعداد جمعیت داشته، بر ترکیب و ساختار جمعیت نیز تأثیر منفی داشته است. میزان­های باروری در ایران طی دهه­های گذشته، کاهش قابل ‌توجهی را تجربه کرده است، به ‌طوری ‌که میزان باروری کل که در اواخر دهه ۱350 و اوایل دهه ۱360 به 9/6 فرزند رسیده بود، طی دو دهه به کمتر از دو فرزند کاهش یافت (عباسی‌شوازی و دیگران، 1381: 87). آخرین آمارها نشان می­دهد که میزان باروری کل در ایران به 7/1 فرزند در سال ۱399 رسیده است (ر.ک: مرکز آمار ایران، 1401). آمارهای غیر رسمی نشان می­دهد که 5/8 درصد از زنان متأهل ایرانی، بی‌فرزندی داوطلبانه را انتخاب کرده‌اند. همچنین 9 درصد از زوج‌های بدون فرزند در تهران قصد دارند بدون فرزند بمانند (Ahmadi et al, 2019: 450).

 پیش­بینی­های موجود، خبر از تداوم کاهش باروری کل به پایین‌تر از 5/۱ فرزند در افق ۱404 می­دهد (آقایاری هیر و دیگران، 1395: 45). بر این اساس ایران امروزه در میان کشورها­یی قرارگرفته است که سطح باروری پایین­تر از سطح جانشینی داشته، در حال حرکت به سمت کاهش بیشتر باروری در دهه‌های بعدی است.

 روند کاهش باروری در ایران، این نگرانی را ایجاد کرده است که سطح باروری فعلی در کشور حتی به سطوح پایین­تر از جانشینی هم برسد. با توجه به نرخ باروری زیر سطح جانشینی در ایران، پدیده تک‌فرزندی و بی­فرزندی در آینده را شاید بتوان از نگرانی­های حال حاضر در حوزه جمعیت دانست. ابلاغ سیاست­های کلی جمعیـت بـه همـراه تأکید بـر افزایش باروری به بالای سطح جانشـینی از سـال 1393 بیـانگر اهمیـت بررسی موضوع بی‌فرزندی و مسئله‌مند بودن آن از نگاه سیاست‌گذاران است. پدیدة بی‌فرزندی ارادي، محصول تعامل عوامل زیستی، محیطی و فرهنگی است و توجه به این عوامل براي برنامه‌ریزی‌های افزایش نرخ باروري کل، اجتناب‌ناپذیر است.

انتخاب استان خوزستان برای مطالعه و کندوکاو استراتژی بی‌فرزندی از آن‌ جهت حائز اهمیت است که فرزندآوری در این استان همیشه اهمیت بالایی داشته است؛ به ‌طوری‌ که تولید نسل از اساسی­ترین اهداف ازدواج در قبایل عرب خوزستان است. به همین دلیل خانواده­ها تلاش می­کنند تا فرزندانشان در سنین پایین ازدواج کنند و برای فرزندآوری آنان لحظه‌شماری می­کنند (پورکاظم، 1375: 182). 

اما در طول دهه­های گذشته، استان خوزستان هرچند یکی از استان‌های با میزان باروری بالا بود، همسو با بسیاری از استان‌های کشور در مسیر کاهش نرخ فرزندآوری قرار گرفته است و حتی باروری کل شهرستان اهواز در سال 1390 بر اساس سرشماری 78/1 بوده است. به ‌طوری‌ که تعداد موالید در استان خوزستان از 113953 تولد در سال 1395 با یک کاهش تقریباً 23000 تایی به 91204 تولد در سال 1400 رسید. ثبت موالید استان خوزستان از سال 1397، روند کاهشی داشته است و بیشترین درصد کاهش را در فاصله سال­های 1397 تا 1398 با حدود 12 درصد کاهش تجربه است. البته در سال 1399 و 1400، این روند اندکی افزایش داشته است. آمارهای ثبت موالید در استان خوزستان نشان‌دهنده افزایش سن مادران در ولادت­های به ثبت رسیده است. این افزایش سن مادران به دلایل مختلفی از جمله بالا رفتن سن مادر در اولین بارداری، تمایل خانواده­ها به تک‌فرزندی و بی‌فرزندی یا فاصله‌گذاری زیاد بین بارداری­هاست (سالنامه­های سازمان ثبت ‌احوال خوزستان، 1395-1400: 34-50).

نتایج مطالعه آریانژاد و همکاران (1401) نشان داد که 3/5 درصد از زنان خوزستانی، بی­فرزندی طول عمر را تجربه کردند. با این حال اطلاعات اندکی دربارة نحوة شکل‌گیری پذیرش اجتماعی بی‌فرزندی، میزان مشروعیت‌بخشی به آن در سطوح مختلف جامعه و به­ویژه در بافت فرهنگی خاص استان خوزستان وجود دارد. در چنین شرایطی که آگاهی ما از سازوکارهای فرهنگی، اجتماعی و ذهنی حاکم بر این پدیده، محدود است، استفاده از روش‌های کیفی می‌تواند شناختی ژرف و بومی‌نگر فراهم آورد. روش کیفی با تمرکز بر معانی، تجربه‌های زیسته و روایت‌های افراد، این امکان را می‌دهد تا بتوان به لایه‌های پنهان‌تر نگرش‌ها و استدلال‌های اجتماعی درباره بی‌فرزندی دست یافت.

در جوامعی چون خوزستان که با تنوع فرهنگی، قومی و دینی روبه‌رو هستند و در عین حال برخی ارزش‌های سنتی هنوز از وزن بالایی برخوردارند، پژوهش کیفی قادر است پیچیدگی‌ها، تعارضات و روندهای در حال تغییر در نگرش به فرزندآوری را به‌خوبی آشکار سازد. بنابراین روش کیفی نه‌تنها به فهم عمیق‌تر موضوع کمک می‌کند، بلکه در پر کردن شکاف دانشی موجود درباره پذیرش اجتماعی بی‌فرزندی در ایران، نقش اساسی دارد. پرسش بنیادین این پژوهش این است که ساکنان منطقه خوزستان به‌عنوان بخشی از فرهنگ و جامعه ایران بعد از سال‌ها تجربه فرزندآوری بالا، به چه دلایل و تفسیری، بی‌فرزندی را مناسب دانسته‌اند؟ 

 

پیشینه پژوهش

کاظمی‌پور (1400) در مطالعه خود با تأکید بر ازدواج و فرزندآوری نشان داد که ارزش‌ها و نگرش‌ها درباره ازدواج و فرزندآوری و میزان فردگرایی در نسل‌ها، تفاوت داشته است و تأثیر عوامل فرهنگی بر تغییرات ازدواج و فرزندآوری در ایران مورد تأیید است.

بگی (1400) با استفاده از داده­های پیمایش ملی ازدواج (1396-1397) نشان داد که 2/1 درصد افراد، قصد بی­فرزندی دارند و مهم­ترین دلایل قصد بی­فرزندی، هزینه‌های اقتصادی فرزندان و ‌علاقه نداشتن به فرزند عنوان شد.

محمودیانی (1399) در پژوهشی، موضوع بی­فرزندی طول عمر و عوامل همبسته با آن را در استان­های با باروری پایین نشان داد که سطح تحصیلی زنان، نحوه تصرف محل سکونت خانوار و مساحت زیربنای واحد مسکونی، اثر آماری معناداری بر احتمال بی‌فرزندی دارد.

نتایج مطالعة حمیدی‌فر و همکارانش (1396) نشان داد که افراد، داشتن یا نداشتن فرزند را به­مثابة انتخابی می‌دانند که می‌تواند به خاطر انتخاب‌های دیگر به تعویق افتاده و یا سرکوب شود.

در تحقیقی که طاووسی و همکارانش (۱۳۹۶) انجام داده‌اند، مهم‌ترین دلایل تمایل نداشتن به فرزندآوری، نگرانی درباره تأمین آینده فرزندان جدید (۱/۷۶ درصد) و نگرانی درباره افزایش مشکلات اقتصادی با فرزندان دیگر (۷۱ درصد) گزارش شده است.

نتایج پژوهش عباسی و دیگران (1381) نشان داد که عواملی نظیر سطح تحصیلات و آگاهی و استقلال، از عواملی است که به استقلال زنان منجر می­شود و در نهایت بر رفتار باروری تأثیر دارد.

رشیدی (1379) در مطالعة خود نشان داد که اشتغال به ‌عنوان متغیر مستقل با باروری به ‌عنوان متغیر وابسته، رابطه معناداری داشته است. اشتغال زنان به ‌عنوان یک متغیر واسطه‌ای هم بر میزان باروری تأثیر داشته است. به این صورت که اگر سطح تحصیلات والدین به‌ویژه در زنان بالا باشد، منجر به شرکت زنان در امور اجتماعی، فرهنگی و... شده، زنان در اثر وضعیت شغلی و پیامدهای آن بر فرزندآوری خود تأثیر مستقیم داشته‌اند.

نتایج بررسی مطلق و همکاران (1395) نشان داد كه ترجيحات باروري زنان در قوميت­هاي مختلف متفاوت است و بالا رفتن سن زنان، مشكلات اقتصادي و مخالفت همسر، از دلايل مهم عدم تمايل به فرزندآوري است.

نتایج مطالعه رضايي (1391) در زمینه كنش كم­فرزندآوري زنـان كُـرد نشان داد كه مهم­تـرين معـاني­ای كـه زنـان درون كـنش كم‌فرزندآوري خود دارند، همانا حمايت از خودشان به عنوان زن است. رؤياي دستيابي بـه شـغل، بهره‌مندي بيشتر از فرصت‌هاي اجتماعي محدود در سطح جامعه، آرامش روانـي، مـديريت بدن و حفظ وجاهـت اجتماعي از جمله ابعاد ايـن خودحمايتي یادشده اسـت. همچنين يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي­دهد كه نوعي ارجحيت باروري پست‌مدرن به ‌وجود آمده است كـه در آن ظهور و شيوع برخي ارزش­هاي مادي‌گرايانه و فرامادي­گرايانه و فردگرايانه در رفتار باروري جوامع به ‌وجود آمده است.

گراهام4 (2013) در پژوهش خود عنوان کرد که بی‌فرزندي در استرالیا در حال افزایش است. یافته‌ها نشان داد که تقریباً نیمی از زنان، تمایلی به داشتن فرزند ندارند. دلایل زنان براي بی­فرزندي در این مطالعه شامل عدم تمایل همیشگی براي داشتن فرزند، نداشتن رابطۀ مناسب، یا داشتن رابطه­اي بی‌ثبات با همسر عنوان شد.

مطالعۀ میرانتی5 و همکاران (2009) نشان داد که بین سال­های 1986 تا 2006، بی‌فرزندي با شتاب اندکی براي زنان تحصیل‌کرده­تر نسبت به زنان دیگر افزایش یافته است. البته زنان تحصیل‌کرده‌تر همواره بیشترین مقدار بی­فرزندي را دارند. هرچند زنان شاغل در مشاغل با منزلت بالا، میزان بی‌فرزندي بالاتري نسبت به زنان شاغل دارند، میزان بی‌فرزندي در زنان شاغل، همسان است؛ اما در مقایسه با همة زنان مورد بررسی با شتاب کمی در حال افزایش است.

دویل6 و همکاران (2012)، سه موضوع کلی را آشکار می­کند: نخست، تجارب و فرآیندهاي انتخاب کردن؛ دوم، اثرات مداوم انتخابشان اعم از حمایت و پذیرش تا فشار و تمایز قائل شدن؛ و در نهایت فقدان هرگونه تأسفی براي زنانی که به ‌طور معنی‌داري درگیر فعالیت­هاي مولد در جامعه هستند.

گور7 (2002) در مطالعه خود نشان داد که جمعیت افرادي که خواهان ناباروري ارادي هستند، در دهة اخیر در حال افزایش است. همچنین تمایل به زندگی بدون فرزند در زنان با سطح تحصیلات بالا و درآمد بالاي آنها، همبستگی معنی‌داري را نشان می‌دهد.

هرچند تجربه گذار باروری در ایران نشان‌دهنده تأثیر برنامه­های تنظیم خانواده در سرعت کاهش باروری بوده است، رفتارهای باروری مردم تحت ‌تأثیر عوامل مختلفی شکل گرفته که در تحلیل روندهای باروری باید به آنها توجه نمود. بنابراین لزوم انجام این مطالعه و به‌ویژه با روش کیفی برای شناخت دقیق­تر و عمیق­تر موضوع، ضروری است. 

 

چارچوب مفهومی

 برای تبیین تغییرات باروری، نظریه­های مختلفی ارائه شده است. نظریة نوسازی بر این پیش­فرض مبتنی است که تغییرات عمیقی در نقش­های جنسیتی به موازات فرایند نوسازی رخ می­دهد. هرچند جوامع سنتی، فرزندآوری و پرورش فرزندان را همچون آشپزی، کار اصلی زنان در زندگی می­دانند، در جوامع صنعتی، نقش­های جنسیتی به‌ خاطر انقلاب ساختاری در نیروی کار دستمزدی، فرصت­های تحصیلی برای زنان و ویژگی­های خانوادة مدرن، روز‌به‌روز به هم نزدیک­تر می­شوند. در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته، زنان سن ازدواج بالایی دارند و فرزندان کمتری نسبت به نسل‌های قبل به دنیا می­آورند (Noris & Inglhart, 2003: 69-70). در نظریه دوم انتقال جمعیت‌شناختی کـه عمـدتاً مبتنی بر تحقیقات و نظریه­های جمعیـت‌شناسـانی همچـون وندکـا8 (1987) و لسـتهاق9 (2007) است هم به تحولات خانواده معاصر از جمله تغییـرات در الگوهـاي فرزنـدآوري اشاره شده و مطابق این تئوري است. در واقـع پدیده‌هاي نوظهوري همچون میزان­هاي روزافزون تک‌فرزندي، بی‌فرزندي و خانواده تک‌والدي نیـز به ‌عنوان برخی دیگر از شکل‌هاي نوظهور خانواده معاصر، کانون توجه و بررسی این تئوري نوین گذار جمعیتی است (ر.ک: فروتن 1392؛ فروتن و دیگران، 1395).

مطابق نظریه گذار جمعیتی دوم در سطح و نحوه فرزندآوری نیز به‌موازات تغییر در سطح جامعه و خانواده، تغییرات اساسی رخ داده است. زنان در جوامع با باروری پایین دیرتر از هر زمانی بچه می‌آورند و بیشتراز هر زمانی بی‌فرزند می‌مانند. به‌ سخن دیگر، عوامل اقتصادی- اجتماعی به‌وضوح نقش بیشتری در بی‌فرزندی زنان در جوامع با باروری پایین دارند (سرایی، 1387: 49). نظریه اجتناب از خطر بر این فرض مبتنی است که تمایل افراد به داشتن فرزند در واقع نوعی برنامه‌ریزی و تصمیم درباره زندگی آینده خودشان است. از این‌رو تصمیم‌های فرزندآوری به جهت‌گیری آینده بستگی دارد. به استناد نظریۀ مبادله، پيتر بلاو ترجيح مي­دهد که مضمون مبادله اجتماعي را به «نفع شخصي» با طرح نظريۀ تعامل ارادي محدود سازد و اعمالي را از اين قلمرو بيرون براند كه ناشي از زور و يا نداي وجدان است. بنابراين آغازگر مبادله، سودي است كه فرد انتظار دارد از روابط مبادله (مثلاً رفتار باروري) به ‌دست آورد. در جامعۀ فعلي كه ارزش‌هاي آن، اعضاي جامعه را به سمت هدف فردي پيش مي‌برد، منفعت، مهم‌ترين عامل تعيين‌كنندۀ رفتار افراد است (ر.ک: فروتن، 1387).

در یک جمع­بندی باید گفت که بی‌فرزندی ارادی یا انتخاب آگاهانه به نداشتن 
فرزند، یکی از پدیده­­های اجتماعی و فرهنگی است که برای تحلیل و بررسی این موضوع می‌توان یک چارچوب مفهومی ارائه داد که عوامل مختلفی را در نظر بگیرد.

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر با روش کیفی و رویکرد نظریه زمینه‌ای انجام شده است. بر اساس این روش، داده­های جمع‌آوری شده به ‌وسیله مصاحبة عمیق در سه مرحلة کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری گزینشی تحلیل شده (فلیک 1390: 337-329) و در ادامه درباره پدیدة مورد بررسی، نظریه کشف می­شود (Glaser et al, 1967: 1). 

نمونه‌های این پژوهش شامل 28 نفر از زنان بی‌فرزند همسردار استان خوزستان است که با نمونه‌گیري هدفمند10 از شهرهای اهواز، دزفول و آبادان انتخاب شدند؛ زیرا هر یک دارای ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی متفاوتی هستند که می‌تواند در شکل‌گیری نگرش به بی‌فرزندی نقش ایفا کند. اهواز به‌ عنوان مرکز استان، دارای بافتی چندقومیتی و نسبتاً مدرن است؛ دزفول بافتی مذهبی‌تر و سنت‌گراتر دارد و آبادان به‌ واسطة سابقة صنعتی و تماس گسترده با فرهنگ‌های دیگر، گرایش‌هایی متفاوت در سبک زندگی و نگرش به خانواده از خود نشان می‌دهد. بنابراین هرچند حجم نمونه ۲۸ نفر است، این نمونه‌ها به‌ گونه‌ای انتخاب شده‌اند که تنوع فرهنگی، قومی و سبک زندگی در استان را تا حد امکان بازتاب دهند. با این حال یافته‌های این مطالعه مدعی نمایندگی کل استان نیست، بلکه هدف آن، فهم عمیق و زمینه‌مند تجربه‌ها و نگرش‌های افراد در بافت‌های مشخص فرهنگی و اجتماعی است.

ﺳﺆاﻻتی که در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ پرسیده ﺷﺪ، ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از: 

-       بی‌فرزندی برایتان چه معنایی دارد؟ 

-       تعریفتان از بی‌فرزندی چیست؟ 

-       از تجربه‌تان به ‌عنوان مادر بی‌فرزند بگویید.

-       چطور بی‌فرزند بودن را انتخاب کردید؟ 

-       بی‌فرزندی روی زندگی روزمره شما چه اثری گذاشته است؟ 

-       آیا تصمیم شما برای نداشتن فرزند بر روابط شما یا اطرافیان مانند همسر، والدین، دوستان و... تأثیرگذار بوده است؟ 

جدول (1)، ویژگی­های جمعیت­شناختی نمونه مورد بررسی را نشان می­دهد. پس از هر مصاحبه، فایل صوتی تبدیل به متن شد و مورد تحلیل قرار گرفت. به این ترتیب که به دلیل معنادار بودن برخی عبارات، عبارت­ها به ‌عنوان واحد کار انتخاب شدند. سپس برای هر عبارتی، مفهومی که آن را نمایندگی می­کرد، در نظر گرفته ‏شد. در مرحلة بعد، پالایش و خالص‌سازی عبارات، مقوله­های محوری را شکل ‏دادند و مفاهیم اولیه استخراج شدند. سپس مقوله‌های فرعی و اصلی و هسته مشخص شد.

برای دستیابی به اعتبارپذیری از ملاک لینکن و گوبا11 (1985) استفاده و ابتدا از تکنیک کنترل از‌ سوی اعضا استفاده شد. بدین ‌صورت که بعد از تحلیل یافته‌ها، مفاهیم و مقوله‌ها، از تعدادی از مشارکت‌‌کنندگان خواسته شد تا ارزیابی و نظر خود را دربارۀ صحت یافته‌ها بیان کنند. در واقع براي بررسی قابلیت اعتبار، برداشت محقق از مصاحبه‌ها در طول مصاحبه و پس از آن به مشارکت‌کنندگان ارائه شد تا از صحت برداشت اطمینان حاصل شود. همچنین برای انتخاب مقوله‌های مناسب از نظر استادان خبره استفاده شد. استفاده از نظرهای همتایان علمی و خبره، یکی از ملاک‌های تأمین اعتبار تحقیق در مطالعات کیفی است. براي قابلیت اطمینان نیز محققان تلاش نمودند که با دیدي اکتشافی به مسئله نگاه کنند و بدون پیش­داوري به بررسی موضوع بپردازند.

 

یافته‌های پژوهش 

تعداد 28 زن با دامنه سنی 40-49 سال در این مطالعه شرکت کردند. اکثر این زنان، شاغل و سطح تحصیلات خودشان و همسرانشان از دیپلم تا دکترا متغیر بوده است. مشارکت‌کنندگان در خانواده­های 5-11 نفری بزرگ شده بودند. 

 

 

 

 

جدول 1- ویژگی­های جمعیت­شناختی مشارکت­کنندگان

ردیف

نام

سن (سال)

سطح تحصیلات

شغل

شغل همسر

ردیف

نام

سن (سال)

سطح

تحصیلات

شغل

شغل همسر

1

رویا

42

کارشناسی

کارمند

کارمند

15

کیمیا

42

دکترای حرفه‌ای

پزشک

پزشک

2

مریم

40

کارشناسی

کارمند

کارمند

16

لیلا

49

کارشناسی

کارمند

کارمند

3

زینب

44

دیپلم

آرایشگر

کارگر

17

لیلا

44

کارشناسی

کارمند

کارمند

4

هدی

47

کارشناسی

ارشد

کارمند

کارمند

18

لیلی

47

دیپلم

کارمند

کارمند

5

ساغر

44

کاردانی

کارمند

بازاریاب

19

مهین

41

دیپلم

کارمند

کارمند

6

رویا

45

دیپلم

خیاط

فروشنده

20

سارا

44

کارشناسی

خانه‌دار

کارگر

7

مهتاب

41

دیپلم

خانه‌دار

بیکار

21

سمیرا

42

کارشناسی

کارمند

کارمند

8

سحر

41

کاردانی

خانه‌دار

کارمند

22

معصومه

43

کاردانی

خانه‌دار

راننده

9

سوزان

44

کارشناسی

کارمند

کارمند

23

زهرا

43

دیپلم

خانه‌دار

راننده

10

فاطمه

41

دیپلم

خیاط

خیاط

24

سارا

47

دیپلم

خانه‌دار

بیکار

11

فرشته

42

دکترای حرفه‌ای

پزشک

پزشک

25

شیدا

44

کارشناسی

کارمند

کارمند

12

سارا

47

متخصص

پزشک

پزشک

26

حدیث

43

دیپلم

خانه‌دار

کارگر

13

عاطفه

45

کارشناسی

کارمند

کارمند

27

سرور

45

کارشناسی

کارمند

کارمند

14

فاطمه

44

کارشناسی

کارمند

کارمند

28

شهلا

45

کارشناسی

ارشد

کارمند

کارمند

 

 بر اساس سه سطح مختلف کدگذاری باز، محوری و انتخابی، در نهایت 120 مفهوم یا کد، 19مقوله فرعی و 5 مقوله اصلی و مقوله هسته بی­فرزندی به ‌عنوان یک سبک زندگی از مجموع مصاحبه­ها کشف شد.

شرایط علّی (تجربه و جامعه­پذیری در جامعه مخاطره‌آمیز)

 افراد ‌براي ‌اينکه ‌تصميم ‌به‌ بچه‌دار شدن ‌بگيرند‌‌، خودشان ‌را‌ در ‌محاصرۀ­ انبوهی از‌ چالش‌ها، نگراني‌ها‌ و‌ استرس­ها‌ مي‌بينند که مربوط به موضوعات اقتصادی، اجتماعی، فردی و... است و برای فرار از این چالش‌ها و روبه‌رو نشدن با آنها، بی‌فرزندی را انتخاب می­کنند. با توجه به نظر مشارکت­کنندگان، شرایط زندگی آنها در دوران کودکی و تجربه خانواده پرجمعیت، تأثیر منفی بر آنان گذاشته و تقریباً تمامی مشارکت­کنندگان از همان دوران قبل از ازدواج، تمایلی به داشتن فرزند نداشته­اند. این افراد معمولاً زندگی در خانواده­های شلوغ و پرجمعیت را تجربه کردند و علاوه بر آن شرایط دوران پس از جنگ هشت­ساله ایران و عراق بر زندگی آنان اثرگذار بوده است (جهانگیری و دیگران، 1393: 87-89). کمبود امکانات، شرایط بد اقتصادی، فضای بسیار کم خانه، فضای شلوغ مدارس چندنوبتی و کوچک، تجربه زیسته این افراد را شکل داده است و رفتار امروز آنان، نتیجه آن تجربه­هاست. در واقع چالش­های متعدد اجتماعی، اقتصادی، تربیتی، فرهنگی و روان‌شناختی سبب شده تا این افراد، فرایند والدشدگی را دور بزنند و از آن بگذرند.

چالش­های اقتصادی

 آینده اقتصادي مبهم از مهم­ترین کدهاي تفسیري است که از متن گفت‌وگو با اکثریت قریب به اتفاق مصاحبه­شوندگان حاصل شد. ناکارآمدي سیاست‌هاي مالی و شغلی، شرایط اقتصادي کنونی که هزینه‌هاي زیادي را بر خانواده‌ها تحمیل می­کند، در حالی‌ که شرایط دستمزدي نامناسب است و نیز عدم‌ اطمینان به فرداي بهتر، والدین را در زمینه تعداد فرزندان به تأمل واداشته است. 

معصومه 43 ساله خانه‌دار: «من دوست دارم اگر بچه‌دار بشم، همه چیزایی که میخواد در اختیارش بزارم، ولی نمی‌تونم. دوست دارم تو بهترین دانشگاه‌ها درس بخونه. دغدغه پول نداشته باشه. ولی با این اوضاع نمیشه. به‌ خاطر همین، قید بچه رو زدیم. وضع مالیمون هم معمولیه. حتی بیمه درست حسابی هم نداریم. راستش من هدفم ازدواج بود، نه بچه آوردن. بچه‌ای که بعداً بخواد عقده‌ای بشه، فایده نداره، مثل من. آرزوی خیلی چیزا به دلم مونده، بچه هم بیارم بدتر».

چالش­ها و مسائل اجتماعی 

 مشکلات و مسائل اجتماعی مانند بیکاری، اعتیاد، فقر، طلاق و غیره از جمله شرایط علّی برای تصمیم‌گیری درباره بی‌فرزندی دائمی است. اکثر مشارکت‌کنندگان به انحرافات موجود در جامعه، جامعه ناامن و اخبار ناگوار به‌ عنوان علل انتخاب بی‌فرزندی اشاره کردند.

رؤیا 45 ساله خیاط: «تربیت بچه سخته. انحرافات جامعه هم زیاده و اجتماع امن نیست. از طرفی اقتصاد پاسخگو نیست. ما دوست داریم پیشرفت کنیم، ولی حتماً بچه مانع پیشرفت میشه».

چالش­های تربیتی و فرزندپروری

فرشته 42 ساله پزشک: «بیشتر از اینکه فکر خرجش باشم، فکر تربیت بچه‌ام. من و پدرش که همش باید سرکار باشیم تا مایحتاجش رو تهیه کنیم و بتونیم آینده اقتصادیشو تضمین کنیم. کی برسیم به تربیتش. مخصوصاً نسل‌های جدید که هم پرتوقعند، هم آگاه. فضای مجازی هم که دستشونه».

چالش­های فردی

زهرا 43 ساله خانه‌دار: «یک ماه بعد عروسیم فهمیدم شوهرم سربه‌راه نیست. هم معتاد بود، هم مسائل مختلف دیگه­ای داشت. وضع مالیمون خوب نبود. با خانواده شوهرم زندگی می‌کردیم. اجازه آب خوردن هم نداشتم، غذا درست می‌کردم، ظرفا رو می‌شستم، هیچ آزادی و استقلال هم نداشتم. منم لج کردم گفتم بچه نمی‌خوام. هرچی خانواده شوهرم فشار آوردن که بچه بیارم، نتونستن حریفم بشن. گفتم شوهرم هم واسه اینکه آزاد باشه گفت باشه. در هر حال من چون از آینده بچم می‌ترسیدم، نیاوردم یا مثل پدرش میشه یا من بدبخت». 

لیلا 49 ساله کارمند: «از اول ازدواج تمایلی به بچه نداشتیم. خیلی زود زمان گذشت. یکدفعه دیدم شش سال گذشته، 41 سالمه. الان هم که فکرشو میکنم بچه بیارم، کی بزرگش می‌کنه. سخته تو این سن. به ‌خاطر همین منصرف میشم. همسرم اصراری نداره. خانوادش چند باری گفتند ولی بعدش بی‌خیال شدن. فکر می‌کنم اونا فکر می‌کنن ما بچه­دار نمی‌شیم. به‌ خاطر همین حرمت‌داری میکنن. پدر مادر خودم هم چند بار پیگیری کردن، بعد پشیمون شدند».

آینده مبهم و تاریک

نگراني ‌و‌ ترس ‌از ‌آينده‌ بر پایین آمدن احتمال فرزندآوری و انتخاب بی‌فرزندی تأثیرگذار است. در مطالعه حاضر، اکثر مشارکت­کنندگان بر مبهم بودن شرایط پیش‌رو از نظر اقتصادی و اجتماعی تأکید کردند. 

لیلا 44 ساله کارمند: «اگر می‌خواستم بچه بیارم، فقط می‌تونست من رو از تنهایی دربیاره. بعدش فکر کردم گفتم چرا هم خودم رو تو دردسر بندازم، هم آینده نامفهوم و گم واسش ترسیم کنم که خودم هم نمی‌دونم».

چالش­های روان­شناختی

احساس استرس و نگرانی و نداشتن آمادگی ذهنی و روحی از دیگر چالش‌هایی بود که مشارکت‌کنندگان به آن اشاره کردند.

فرشته 42 ساله پزشک: «من در خودم آمادگی ذهنی و روحی نمی‌بینم که واسه بچه‌دار شدن تصمیم بگیرم؛ چون شاغلم و نمی‌تونم یه مادر کامل باشم. باید آزادی رو از دست بدم تا بتونم مادر کامل باشم و من در خودم نمی‌بینم، نه اعتماد به نفس واسه بزرگ کردن بچه. یکی از دلایل هم که نتونستم تا الان تصمیم بگیرم اینه تحمل استرس رو ندارم».

شرایط زمینه­ای (بستر)

بستر مورد مطالعه ویژگی­هایی دارد که افراد را برای بی­فرزندی مورد حمایت قرار می­دهد. در واقع داشتن فرزند برای مشارکت‌کنندگان در این بستر، تبدیل به یک چالش خواهد شد و افراد در واقع به­نوعی حسابگری در فرزندآوری را مدنظر قرار می­دهند.

 

چالش کمبود زمان

 این چالش برای زنان و مردانی که هر دو شاغل هستند و در محلی دورتر از فضای خانه به کار مشغولند، نمود بیشتری یافته است. اکثر مشارکت­کنندگان در این تحقیق به نداشتن وقت و اشتغال به‌ عنوان مانعی برای بچه­دار شدن تأکید کردند. 

فرزند مانع تحقق اهداف والدین

در نظر پاسخگویان، نیاز به پیشرفت و بالندگی، عامل مؤثري است که انسان را به جلو می­راند و مانع از یکنواختی و روزمرگی می­شود. همچنین داشتن شغل، حضور اجتماعی براي روحیه و مثمرثمر بودن براي همه افراد در جامعه از جمله برای زنان لازم است.

معصومه 43 ساله خانه‌دار: «به نظرم بچه برای زندگی یه پدر مادر تا زمانی که بچه است، یه سرگرمیه و زمانی کــه بزرگ شــد، دردسره. وقتی بچه اســت، خــوب باهاش بازی می‌کنی؛ وقتی بزرگ شد، گرفتار می‌شیم. بچه دست و پای آدم رو می‌بنده. دیگه هیچ کاری نمی‌تونیم بکنیم. در واقع مانعی برای رسیدن به هدف‌هامون میشه».

شهلا 45 ساله کارمند: «من از وقتی ازدواج کردم، تصمیم گرفته بودم هیچ‌وقت بچه نیارم. با همسرم در میان گذاشتم. داشتن فرزند والدین را از پیگیري اهداف و خواسته‌هایشان دور می‌کند. برام خیلی مهمه که در کارم موفق باشم، می‌خوام شاغل باشم. هر کسی باید مسیر زندگی خویش را خودش بسازد. نیازي واسه وجود بچه تو زندگیمون نمی‌بینم».

ضعف اقتصاد خانواده

اقتصاد ضعیف خانواده از دیگر شرایط زمینه­ای است که بر استراتژی­های مشارکت‌کنندگان اثر می­گذارد. بیکاری، درآمد کم، نداشتن شغل ثابت، نداشتن مسکن مستقل و یا ترکیبی از این عوامل می­تواند شرایط را برای فرزندآوری، چالشی کند. حدود نیمی از مشارکت‌کنندگان دارای منزل شخصی نبودند.

عدم حمایت و حمایت‌های ناپایدار و متزلزل

یکی دیگر از شرایط زمینه­ای تحقیق، حمایت/ عدم حمایت است. فرزندآوری نیاز به حمایت فردی و اجتماعی دارد. حمایت و عدم حمایت از زنان که بیشترین درگیری با فرزند را دارند، می­تواند نتایج متفاوتی در پی داشته باشد. زنان مشارکت‌کننده به مواردی همچون عدم همکاری و حمایت همسر، دوری از خانواده و عدم حمایت اجتماعی تأکید داشته‌اند.

فاطمه 44 ساله: «هر دو کارمندیم و غریب. هیچ‌ کس رو اینجا نداریم. از طرفی من نه حمایت عاطفی از سمت همسرم می‌شم، نه حمایت خانواده، چرا بچه بخوام. نه اعتماد به نفس دارم، نه حوصله و نه توانایی روحی و ذهنی. فقط میخوام باشم همین».

فاطمه 41 ساله خیاط: «من هیچ‌وقت بچه دوست نداشتم. تازه اگر بچه دوست داشتم و صاحب فرزند می‌شدم، هم کسی نبود کمکم کنه نگه داره. دولت هم که هیچ حمایتی نمی‌کنه. شغل من هم یجوریه که محیط کارم واسه بچه خطرناکه. پدر مادرم پیر هستند و حوصله نگهداری بچه ندارند. خواهر برادرم هم سر زندگیشون هستند».

شرایط مداخله­گر

شرایط مداخله­گر، شرایط گسترده­ و کلانی است که استراتژی­ها در آن به ‌وقوع می‌پیوندند. برخلاف شرایط زمینه­ای، شرایط مداخله­گر، شرایطی خاص و ویژه نیست، بلکه از شمولیت و انتزاع بیشتری برخوردار است که باعث تشدید یا تخفیف کنش­ها یا همان استراتژی­ها می­شود.

افزایش تحصیلات و حضور اجتماعی زنان

 در سال­های اخیر شاهد افزایش تحصیلات زنان و ورود آنها به دانشگاه­ها و عرصه‌های مختلف اجتماعی هستیم که این عوامل، قدرت تصمیم­گیری زنان در خانواده را افزایش داده است. به ‌واسطه افزایش قدرت تصمیم­گیری زنان در خانواده، استقلال‌طلبی آنان در مسائل مربوط به فرزندآوری نیز افزایش یافته و منجر به کاهش فرزندآوری شده است. 

وضعیت نامطلوب اقتصادی جامعه

شرایط اقتصادی جامعه از نظر مشارکت‌کنندگان، شرایط مطلوبی برای داشتن فرزند نیست. بی­ثباتی قیمت­ها و شرایط اقتصادی جامعه، خانواده­ها را دچار ترس از آینده خود و فرزندانشان کرده است و معتقدند در چنین شرایطی، منطقی نیست که فرزند داشته باشیم. بسیاری از مشارکت‌کنندگان اظهار داشتند که درآمدشان با هزینه­هایشان همخوانی ندارد.

یکی از مشارکت‌کنندگان در این مورد با حالت کنایه اظهار کرد که: «پدر و مادر دو تا، بچه کافیه، یعنی خود پدر و مادر دو نفر هستند و هزینه‌های زیادی دارند. بچه دیگه نیازی نیست».

توسعه فضای گفتمانی کم­فرزندی و بی­فرزندی

فضاي گفتماني به آن فضاي ذهني و عيني اشاره دارد كه از دوران آغاز برنامه‌هاي كنترل جمعيت درباره جمعيت به طور عام و باروري و فرزندآوري به طور خاص تدوين شد و به شكلي گسترده و با قدرتي خاص در جامعه منتشر شد و به اشكال گوناگون در فضاي ذهني مردم و خانواده­ها در كل اجتماع رسوخ كرد (رضایی، 1391: 124).

فضای گفتمانی حاکم بر جامعه در دو سه دهه اخیر به گونه­ای بوده است که کم‌فرزندی را تحسین و تشویق کرده است. ذهن همه متولدان دهه 50 و 60 پر از شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر است. همچنین در سطح جامعه به گونه‌ای فضای کم­فرزندی و تک‌فرزندی حاکم است که بنگاه­های معاملات املاک و صاحبان مسکن، منازل خود را به خانواده­های چندفرزندی نمی­دهند. به‌علاوه جایگاه اجتماعی زوج­ها با تعداد فرزندان تعریف می­شود و هرچه تعداد فرزندان افزایش یابد، جایگاه آنان از نظر اجتماعی کاهش می­یابد. بنابراین همه این عوامل بر تصمیم زوج­ها برای فرزندآوری اثر می­گذارد.

در همین مورد ساغر 44 ساله اظهار کرد که:

«تفكر تعداد كم فرزندان فقط در ميان زنان شاغل نيست. براي بي‌سواد و باسواد و شاغل و خانه­دار الان در همين شهر خودمان شايع است. مگر نمي‌بيني چقدر از مدارس ابتدايي روستاهاي اين شهر منحل شده­اند. به ‌دليل همين كم بچه‌دار ‌شدن­هاست»

یکی دیگر از مشارکت‌کنندگان زن 42 می­گوید:

«الان تعداد كم فرزند، يك امر جهاني است. در منطقة خودمان هم به‌ صورت چشم و هم­چشمي در آمده و فكر مي­كنم فقط مختص خوزستان نيست؛ چراكه در كل كشور، اين ايده شايع شده است. براي استان­ها هم همين­طور است».

استراتژی­ها

 استراتژی­های مشارکت­کنندگان در خلأ شکل نمی­گیرد و تحت ‌تأثیر شرایط مداخله­گر و شرایط زمینه­ای است. در واقع بسیاری از مفاهیم مطرح­شده در قسمت‌های پیشین باعث تفکر انتقادی در این زنان شده و معتقدند که با توجه به تجربۀ زیسته­شان، حاضر به تکرار الگوهای رفتاری والدین و حتی خواهران و برادرانشان در زمینه فرزندآوری نیستند.

بی‌فرزندی انتخابی و آگاهانه

زنان بر اساس حسابگری و عقلانیت خود، هیچ دلیل و انگیزه‌ای برای داشتن فرزند در جامعۀ امروز ندارند. عقلانیت و حسابرسی دقیق، مانع از فرزندآوری می‌شود و آنها دقت بیشتری را نسبت به هزینه‌ها و حسابگری در تربیت نشان می‌دهند. این تغییر باورها و فرهنگ، تنها مربوط به شهرها نیست، بلکه تفکر فرزندپروری در روستاها نیز تغییر کرده است و با این دیدگاه که دیروز فرزند یار بود، امروز بار است، روبه‌رو هستیم.

در همین زمینه مهتاب 41 ساله عنوان می­کند:

«نمی­توانم مانند پدر و مادرم فکر کنم. ما شش بچه بودیم که انتظاراتمان از زندگی پایین بود. پدر و مادرم می­گفتند هر که دندان دهد، نان دهد. اما واقعاً الان این طرز فکر جوابگو نیست. من نمی­توانم بدون فکر کردن به آخر عاقبت کار، فرزندی را بخواهم. چون نهایتاً من مسئول خواهم بود».

زندگی خود تعیین­شده

شاید بتوان گفت که تصمیم به بی‌فرزند ماندن به ‌عنوان بیانی از زندگی خودتعیین‌شده توصیف شده است. همان‌طور که در نسل‌های گذشته، زندگی یک زن حول نقش همسری و مادری ساخته شده بود، در نسل­های امروز، این نقش­ها بسیار کم‌رنگ شدند. در واقع زنان سعی کرده­اند با توجه به شرایط حاکم بر جامعه، اشتغال و تحصیلات و تفریحات خود را بر فرزندآوری ترجیح دهند و به این ترتیب به ارتقای پایگاه اجتماعی خود کمک کنند.

سارا 44 ساله خانه‌دار: «من همیشه میگم اول خودم، بعد بقیه. همه همین‌جورن، ولی تظاهر می‌کنن. آدم برای خودش باید زندگی کنه و خودش تصمیم بگیره. نُه ماه باید تحمل کنه، عذاب بکشه، بعدش هم از تفریحاتش بزنه تا بچه بزرگ بشه، بعدش بره. همش دقت می‌کنم درست تصمیم بگیرم و به بقیه ضرر نرسونم و فردا یه‌جور نباشه بچم به من بگه چرا منو آوردی به این دنیا. من اصلاً حاضر نیستم خودم را محدود کنم، نه مهمانی برم، نه مسافرت، آخرش هم هیچی».

شیدا 44 ساله کارمند: «اول از همه باید به فکر خودم باشم، چون هیچ‌کس به‌جز خود آدم نمی‌دونه چه کاری رو کجا انجام بده. من دوست دارم واسه خودم زندگی کنم. واسه چی از خودم و تفریحاتم بگذرم».

 

عدم مسئولیت­پذیری برای فرزند و روی آوردن به خانواده بین­گونه­ای (جایگزینی)

یکی از استراتژی­هایی اصلی­ای که مشارکت­کنندگان در مواجهه با چالش فرزندآوری به‌کار می­گیرند، نگهداری از حیوانات خانگی است. بسیاری از مشارکت­کنندگان، به نگهداری از حیوانات خانگی را به‌ عنوان پاسخی مناسب به مشکل تنهایی و پر کردن اوقات فراغت خود و همچنین جایگزین فرزند اشاره کردند. 

لیلا 44 ساله کارمند: «اگر می‌خواستم بچه بیارم، فقط می‌تونست من رو از تنهایی در بیاره. بعدش فکر کردم گفتم چرا هم خودم رو تو دردسر بندازم، هم آینده نامفهوم و گم واسش ترسیم کنم که خودم هم نمیدونم چه‌جوره. یه سگ دارم خیلی دوسش دارم. تنهاییم رو پر کرده. نه تعهدی واسه آیندش دارم، نه چیزی. هر وقت بخوام برم مسافرت، می‌سپارم مرکز نگهداری. دغدغه هم ندارم، سعی کردم خیلی وابسته­اش نشوم».

 

پیامدها

استراتژی­هایی که مشارکت‌کنندگان برگزیده­اند، پیامدهای زیر را در پی خواهد داشت:

-       کم شدن بعد خانوار

-       هنجار شدن بی­فرزندی

-       انزوا و تنهایی در دوره­های میانسالی و سالمندی

تنهایی و انزو،ا یکی از مشکلات شایع در میان سالمندان است که می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله از دست دادن همسر، دوستان یا کاهش فعالیت‌های اجتماعی به ‌وجود آید. برای افرادی که تصمیم به بی‌فرزندی گرفته‌اند، این احساسات ممکن است شدیدتر باشد؛ زیرا آنها ممکن است حمایت‌های عاطفی و ارتباطی کمتری از سوی خانواده دریافت کنند. نبود فرزند به ‌معنای نداشتن نسل بعدی است که معمولاً در تعاملات روزمره و اجتماعی نقش ایفا می‌کند. این امر می‌تواند به کاهش احساس پیوستگی به جامعه و افزایش احساس بی‌هدف بودن در زندگی منجر شود.

 

مقوله هسته: بی­فرزندی به­مثابه سبک زندگی

تعيين مقولة هسته در مطالعات نظریة زمينه­اي در مرحلة كدگذاري گزينشي انجام مي­شود. در اين مرحله، هدف يكپارچه كردن داده­هاست و در آن، مضمون عمدة پژوهش مشخص شده، مهم­ترين تم يا موضوع پژوهش نيز انتخاب مي­شود. اين موضوع بايد قدرت تحليلي داشته باشد و ديگر مقوله­ها را نيز در خود جاي دهد. ساير مقوله­ها هم حول اين مقوله در يك مدل ظاهر مي­شود كه به آن مدل پارادايميك گفته مي­شود. اين مدل شامل شرايط (علّي، زمينه­اي و مداخله­گر)، تعاملات و پيامدهاست. مقولة هستة تعيين‌شده براي اين مطالعه عبارت است از «بی­فرزندی به‌مثابه سبک زندگی». مقولة یادشده از ساير مقوله­های سطوح پايين­تر، انتزاعي­تر و فراگيرتر است و بيانگر وضعيت جاري در كنش فرزندآوري در جامعة مورد مطالعة ما يعني منطقه خوزستان است.

در برخي جوامع مثل منطقه خوزستان در ايران که افراد سال­ها تحت ‌تأثیر شرایط اقتصاد تورمی و شرایط اجتماعی ناپایدار زندگی کردند، احتمال پذیرش سبک زندگی بی‌فرزندی بسیار بالا رفته است. در این فرایند، برنامه­های اجراشده در سطح کلان مانند برنامه تنظیم خانواده دهه 60 و فضای گفتمانی جامعه و همچنین شرایط اقتصادی و فضای مخاطره‌آمیز جامعه، نقش اساسی دارند. هرچند انتخاب­هاى مرتبط با سبک زندگى بی‌فرزندی به‌ دست خود افراد انجام می­شود، اگر قرار به دست یافتن به واقعیت­هاى زندگى روزمره است، باید مجموع نفوذ نهادهاى جمعى و شرایطى را که این انتخاب­ها در آنها رخ می­دهند نیز سنجید. این راهبرد، نتایجى روش­شناختى به ‌همراه دارد؛ زیرا ممکن است رویکردهایى که بر تأثیرات ساختار بر افراد تأکید می­کنند، خلاقیت عامل‌هاى اجتماعى را نادیده بگیرند. در نتیجه احتمال آن وجود دارد که رویکردهاى جامعه‌شناسى خرد که بر افراد متمرکزند، تأثیرات ساختار بر انتخاب­هاى اشخاص را دست­کم بگیرند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- مدل پارادایمیک: بی­فرزندی به­مثابه سبک زندگی

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی دلایل زنان برای انتخاب بی­فرزندی داوطلبانه دائمی در منطقة خوزستان در ایران به انجام رسید. در نتیجه تحلیل داده­ها، درون‌مایه اصلی «‌بی­فرزندی به‌مثابه سبک زندگی» آشکار شد. نتایج مطالعه ما نشان می­دهد که انتخاب این سبک از زندگی، محصول یک عامل نیست و به ‌صورت تصادفی در جامعه شکل نگرفته است؛ بلکه این پدیده نتیجه یک فرآیند زمانی است که مشارکت­کنندگان در نهایت با جمع­بندی همه عواملی که در این فرایند اتفاق افتاده است، تصمیم به انجام کنش بی­فرزندی گرفته­اند. این فرایند از دوران کودکی مشارکت­کنندگان شروع شده و تا زمان حال ادامه داشته است. بنابراین تمام تجربه­های دوران کودکی، نوجوانی و جوانی یا به عبارتی دوران مجردی و همچنین تمام اتفاقات و شرایط دوران متأهلی آنها در تصمیمشان دخیل بوده است.

اکثر مشارکت­کنندگان در دهه­های 50 و 60 متولد شده‌اند و همه آنها شاهد انفجار جمعیت، زایمان­های مکرر مادر و مسائل و مشکلات ناشی از آن، تحت ‌تأثیر فضای پروناتالیستی آن زمان و تبعات آن بوده­اند. زندگی در خانواده­های شلوغ و تجربه شرایط ناشی از جنگ هشت­ساله ایران و عراق از ویژگی­های اصلی و مشترک همه این مشارکت­کنندگان بوده و به تبع آن با مشکلات عدیده از نظر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی، زندگی کودکی و نوجوانی خود را پشت سرگذاشتند که ما شاهد اثرگذاری آنها بر زندگی خانواده­ها هستیم. اگر فرزندآوری را انتخابی فردی در میان محدودیت و مسائل ساختاری بدانیم، انتخاب بی­فرزندی به ‌عنوان سبک زندگی نشان می­دهد که عاملان انساني - در اينجا زنان - هستند كه خود را موضوع ارتقا قرار مي‌دهند و بر اين باورند كه خود در اين ارتقا، نقشي فعالانه دارند. اين زنان سرشار از نياز و توانايي هستند و بايد اين نيازها رفع شده، توانايي‌ها شكوفا شوند تا مورد بهره‌برداري قرار گيرند. در اينجا اين تصور و تفكر حاكم است كه افراد، عاملانی آزاد هستند، قدرت انتخاب دارند و خود قادر به انتخاب مسير زندگي­شان هستند. در اينجا تفكر ارتقا، پرورش و بار آوردن در ميان است (میلر، 1384: 10).

در تلاش براي اثبات اين نوع ايدة آزادي اراده و اراده براي پيشرفت و ارتقاست كه 
عاملان دست به خودكنترلي مي­زنند. يعني براي ارتقا و پيشرفت و دستيابي به فرصت‌ها ناچار به اداره و كنترل برخي ابعاد زندگي­شان به نفع ابعاد ديگر هستند. آنان در دنياي نيمه­سنتي/ نيمه‌مدرن، خود را با فرصت­هايي متنوع روبه‌رو مي­بينند و در اين رويارويي، بيشترين تلاش را براي دستيابي و بهره­مندي از آنها از خود نشان مي­دهند. افراد بر اين باورند كه مي­توانند و ضروري است كه براي ارتقا و توانمندي خود، بی‌فرزندی را به‌ عنوان يك سبک در زندگي خانوادگي خود پيشه كنند. آنها بی‌فرزندی را بهترين گزينه براي رسيدن به سطوحي از ترقي مي­دانند. در اين راستا خود را عاملانی آزاد می­دانند كه خود دست به انتخاب مي­زنند و بی‌فرزندی را به‌شكلي آزادانه و از روي ميل و اراده برگزيده­اند و خود بر كنش خود، كنترل كاملي دارند. در اين مسير لازم است كه چالش‌هاي پيش­رو را براي خود مديريت كنند تا بتوانند خود از آن فرصت­ها بهره­مند شوند.

در مطالعۀ حاضر، بسیاری از مشارکت‌کنندگان، زایمان و فرزندآوری را با توجه به تجربه­های مادران خود، پدیدۀ مخربی می­دانند و حاضر به الگوپذیری از مادران خود نبودند. نتایج مطالعه­ (بروملی و سیتل12، 2014) درباره زنانی که داوطلبانه بدون فرزند هستند نشان داد که برای زنان بدون فرزند داوطلبانه، زایمان به‌ معنای تعهد مادام‌العمر و قربانی ‌بودن است و داشتن فرزند، فرآیندی مخرب برای آنهاست. نتایج مطالعه )هیراد و همکاران، 2000) نیز نشان داد که درک زوجین بی­فرزند از بارداری و زایمان به ‌عنوان یک عامل آسیب­زا و مشکل­آفرین، مبانی تصمیم­گیری‌شان برای بی­فرزندی بوده است. قابل ذکر است که نتایج مطالعه (تنتاری و منکارینی13، 2008) در ایتالیا که نشان داد زنانی که بی­فرزندی را انتخاب کردند، معمولاً در خانوده­های کوچک‌تر پرورش یافته­اند، با نتایج مطالعه ما همسو نیست. 

به نظر می­رسد پدیده بی­فرزندی کاملاً وابسته به بستر بوده، افراد بر اساس تجربه زیسته­شان در مراحل مختلف زندگی خود تصمیم­های متفاوتی می­گیرند. در مطالعه حاضر، اینگونه تجارب همراه با تجربه­های ناخوشایند مشارکت­کنندگان بعد از ازدواج مانند تورم روزافزون اقتصادی، بیکاری و عدم موفقیت در رسیدن به خواسته­ها و آرزوهایشان، تجربه زیسته­ای را در آنان شکل داده که منجر به حمایت از بی­فرزندی شده است. چالش­های فرزندآوری از جمله مشکلات اقتصادی خانواده­ها، بی‌آیندگی، چالش­های تربیتی و روان­شناختی نیز شرایطی را مقابل مشارکت­کنندگان قرار داده که بهترین تصمیم برای برون‌رفت از این شرایط را ازدواج بدون فرزندآوری دانسته‌اند و معتقدند که اگر فرزند داشته باشند، نه‌تنها از پس این مسائل و مشکلات برنخواهند آمد، بلکه یک نفر دیگر را هم گرفتار خواهند کرد. نتایج مطالعه ما همسو با نتایج مطالعۀ (گنزالز و همکاران2000، مرز و همکاران، 2006) است که هزینه­های مستقیم و غیر مستقیم فرزندان و همچنین ناپایداری شغلی و کم ­بودن درآمد و هزینه­های فرصت­ را از عوامل مهم انتخاب بی­فرزندی توسط زنان ذکر کردند. نتایج مطالعه ما همچنین همسو با نتایج مطالعه (مک آلیستر و کلارک14، 1998). نشان می‌دهد که زنانی که بی­فرزندی داوطلبانه را انتخاب کردند، کیفیت زندگی شامل امنیت اقتصادی، مسکن خود و برابری جنسیتی را بر فرزندآوری ترجیح می­دهند. 

از طرفی بسیاری از مشارکت­کنندگان در این تحقیق همگام با تحولات فرهنگی اجتماعی اتفاق افتاده در جامعه با انتخاب بی­فرزندی، سعی در حمایت از خود کرده­اند. در واقع شاید بتوان گفت از منظر فمینیستی، تصمیم به بی‌فرزند ماندن به‌ عنوان بیانی از زندگی خود تعیین­شده توصیف شده است؛ زیرا در نسل­های گذشته، زندگی یک زن حول نقش همسر و مادر ساخته شده بود (کورل15، 2007). نتایج مطالعه ما در این مورد نیز همسو با نتایج مطالعه (هولاندر، 2007، می، 1995، هوسکنچ، 1987)16 نشان داد که نگرش مثبت به برابری جنسیتی و دور شدن از نقش­های سنتی مادری و همسری، عدم پذیرش مسئولیت مراقبت از کودکان، ترجیح دادن اوقات فراغت بیشتر، مسافرت‌های بیشتر و استفاده بیشتر از کالاهای دیگر به جای داشتن فرزند، از عوامل تأثیرگذار بر انتخاب بی­فرزندی توسط زنان است. بسیاری از مشارکت‌کنندگان در مطالعه حاضر عنوان کردند که نگهداری از حیوانات خانگی به ‌عنوان جایگزین فرزند برایشان، مسئولیت کمتری دارد.

از آنجایی‌ که در جامعه سنتی خوزستان، بیشترین مسائل مربوط به فرزند و فرزندآوری به عهده مادر است و مردان، مشارکت زیادی در این امر ندارند، دیدگاه زنان درباره داشتن فرزند در این زمینه بسیار مهم است و زنان شاید به خاطر رهایی از فشارهای عاطفی و اجتماعی ناشی از مراقبت از کودک، سبک زندگی بی­فرزندی را انتخاب کردند. نتایج مطالعه (پارلاک و تکین17، 2020) درباره زنان بی­فرزند ارادی در ترکیه نشان داد که تصور اینکه مراقبت از کودک تنها بر عهده مادر است، به فشار عاطفی، اجتماعی و جسمی بر مادر تبدیل می‌شود و مادر در مقابله با چالش­های این تصور، مشکل دارد.

با توجه به تحولات جامعه فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران از جمله افزایش ورود زنان به بازار کار و بالا رفتن سطح آگاهی آنان و همچنین استقلال‌طلبی باعث شده تا زنان، قدرت بیشتری در تصمیم­گیری­های درون خانواده داشته باشند. در واقع شاهد قدرت چانه­زنی بیش از پیش زنان در خانواده هستیم. نتیجه این چانه­زنی برای این زنان، انتخاب بی­فرزندی است. (Ongaro, 2007) در مطالعه خود در ایتالیا نشان دادند که زمینه فرهنگی ممکن است به زنان فرصت بیشتری برای فرار از نقش‌های سنتی و دنبال کردن فرصت‌های دیگر، از جمله توسعه شخصی یا حرفه‌ای بدهد. 

به ‌گونه­ای ‌که مشاهده می­شود، انگیزه‌های مختلفی معمولاً بر چنین تصمیم­های پیچیده­ای در زندگی تأثیر می‌گذارند؛ از جمله عدم تمایل به فرزندان، شرایط فردی و اهداف حرفه‌ای، نگرانی‌های جسمی و سلامتی و باورهای شخصی و زمینه­های فرهنگی.

بی‌فرزندی ارادی زنان، پدیده­ای چندوجهی و پیچیده است که تحت ‌تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و فردی قرار دارد. زنان به دلایل مختلفی از جمله دستیابی به استقلال بیشتر، تمرکز بر شغل و تحصیلات، نگرانی‌های محیط‌زیستی و یا دیدگاه‌های فردی دربارة سبک زندگی، تصمیم به نداشتن فرزند می‌گیرند. این تصمیم نه‌تنها بازتاب تغییرات اجتماعی و فرهنگی است، بلکه نشان‌دهنده تغییراتی در نقش‌های جنسیتی و ارزش‌های مرتبط با خانواده نیز می‌باشد. با توجه به ساختار فرهنگی، مذهبی و قومی متنوع استان خوزستان، تدوین سیاست‌هایی چندبُعدی، بومی‌گرا و حساس به زمینه فرهنگی ضروری به نظر می­رسد.

ایجاد مراکز تحقیقاتی بومی و تقویت نظام جمع‌آوری داده‌های کیفی و کمی مرتبط با پدیده بی‌فرزندی ارادی، می‌تواند زمینه‌ساز شناختی دقیق‌تر از دلایل، پیامدها و الگوهای این پدیده در خوزستان شده، سیاست‌گذاری واقع‌گرایانه‌تری را ممکن سازد. پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های آینده با رویکردی تطبیقی و طولی، به بررسی عوامل فرهنگی و نسلی مؤثر بر بی‌فرزندی ارادی زنان در بسترهای گوناگون بپردازند. همچنین مطالعه پیامدهای روانی، اجتماعی و جنسیتی این پدیده بر کیفیت زندگی، روابط خانوادگی و نقش‌های اجتماعی زنان می‌تواند به درک عمیق‌تری از ابعاد آن منجر شود.

 

 


منابع

آشفته تهرانی، امیر (1372) جامعه‌شناسی جمعيت، نمونه ایران، اصفهان، جهاد دانشگاهی اصفهان.

آقایاری هیر، توکل و مینا فرخی نکارستان و سیده صدیقه لطیفی مجره (1395) «فرزندآوری به‌مثابه مخاطره (مطالعه کیفی زمینه­های کم‌فرزندی در شهر تبریز)»، مطالعات راهبردی زنان، سال نوزدهم، شماره 73، صص 7-33.

آریانژاد، هنگامه و جعفر کردزنگنه و منصور شریفی (1401) شیوه بی­فرزندی طول عمر در استان خوزستان و عوامل همبسته با آن، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، دور 25، شماره 97، صص 98-73.

اسحاقی، محمد و سیده فاطمه محبی و شهربانو پاپی‌نژاد و زینب جهاندار (1393) «چالش­هاي فرزندآوری زنان شاغل در یک مطالعه‌ کیفی»، زن در توسعه و سیاست، دوره دوازدهم، شماره اول، صص 111-134.

 بگی، میلاد (1400) «تمایل به بی‌فرزندی و تک‌فرزندی در میان زوجین تازه ازدواج کرده در ایران»، پایش، سال بیست­ویکم، شماره 1، صص 69-79.

-------- (1402) «شیوع، علل و پیامدهای بی­فرزندی در ایران و جهان: یک مرور نظام­مند»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال هجدهم، شماره 35، صص 97-148. 

پورکاظم، کاظم (1375) جامعه‌شناسی قبایل عرب خوزستان (تحقیقی در آداب و رسوم و فرهنگ عامیانه)، تهران، آمه.

جهانگیری، جهانگیر و حبیب احمدی و منصور طبیعی و حسین ملتفت (1393) برساخت فهم زنان تک فرزند از چالش­های فرزندآوری (مشارکت­کنندگان: زنان تک فرزند شهر اهواز)، نشریه توسعه اجتماعی، دوره 9، شماره 1، صص 85-110. 

حمیدی‌فر، مهدی و محمدامین، کنعانی و چنذانق عبادالهی (1396) نگاه بی­فرزندان ارادی به فرزندآوری، مطالعه‌ای در شهر رشت، نشریه جامعه‌پژوهی فرهنگی، دوره 8، شماره 3، صص 27-54.

رشیدی، ابراهیم (1379) «بررسی عوامل اقتصادی- اجتماعی- فرهنگی و جمعیتی مؤثر بر باروری در شهر دهاقان»، فصلنامه علمی و پژوهشی جمعیت، سال هشتم، شماره 33، ص 4.

رضایی، مهدی (1391) زمینه­های فرزندآوری پایین در کردستان ایران (مطالعه موردی: شهر سقز)، پایان­نامه دکترای جمعیت‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، استاد راهنما: حسین محمودیان.

سالنامه آماری استان خوزستان (1395-1400) سازمان ثبت احوال استان خوزستان.

سرایی، حسن (1385) «تداوم و تغییر خانواده در جریان گذار جمعیتی ایران»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، شماره 2، صص 37-60.

---------- (1387) «گذار جمعیتی دوم، با نیم‌نگاهی به ایران»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال سوم، صص 523-588.

طاووسی، محمود و علی‌اصغر حائری مهریزی و ژیلا صدیقی و محمداسماعیل مطلق و محمد اسلامی و فاطمه نقی‌زاده و مهدی عنبری و اکرم هاشمی و علی منتظری (1396) تمایل به فرزندآوری و عوامل مرتبط با آن در ایران: یک مطالعه ملی، نشریه پایش، دوره 16، شماره 4، صص 401-410.

عباسی شوازی، محمدجلال و حاتم حسینی (1388) «تفاوت‌های قومی باروری در ایران: روندها و عوامل مؤثر بر آن»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره هشتم، شماره 4، صص 30-36.

عباسی شوازی، محمدجلال و پیتر مکدونالد و میمنت حسینی چاوشی و زینب کاوه فیروز (1381) «بررسی دیدگاه زنان در مورد رفتارهای باروری در استان یزد با استفاده از روش‌های کیفی»، نامه علوم اجتماعی، شماره 10، صص 169-203.

عنایت، حلیمه و لیلا پرنیان (1392) مطالعه رابطه جهانی شدن فرهنگی و گرایش به فرزندآوری، نشریه زن و جامعه، دوره 4، شماره2 ، صص 109-136. 

فروتن، یعقوب (1387) «رهیافتی جمعیت‌شناختی به اشتغال زنان: با ملاحظاتی بر وضعیت ایران»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، شماره 6، صص 171-192.

---------- (1392) «چالش­هاي خانواده معاصر و نوگرایی با تأکید بر طلاق در فرآیند گذار جمعیتی»، مسائل اجتماعی ایران، سال چهارم، شماره 2، صص 105-122.

فروتن، یعقوب و الهه سادات ایزی و سمیه نعیمی (1395) «تمایلات فرزندآوري در شهرستان­هاي بجنورد و گنبدکاووس»، فصلنامه علمی- پژوهشی رفاه اجتماعی، سال شانزدهم، شماره 62، صص 187-223.

فلیک، اووه (1390) درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه ‌هادی جلیلی، تهران، نشرنی.

کاظمی‌پور، شهلا (1400) «تغییرات فرهنگی و تحول خانواده معاصر با تأکید بر ازدواج و فرزندآوری»، فصلنامۀ رهپویۀ ارتباطات و فرهنگ، فصل اول، شمارۀ یکم، پاییز. 

محمودیانی، سراج­الدین (1399) «بی­فرزندی طول عمر و همبسته‌های اقتصادی اجتماعی آن در بین زنان ساکن استان‌های با باروری خیلی پایین در ایران»، فصلنامه پایش، جهاد دانشگاهی، دوره نوزدهم، شماره 5، صص 541-548.

مرکز آمار ایران (1401) شیب نزولی میزان باروری کل ایران از 96 تا 98، قابل‌ دسترسی در:

 https://www.amar.org.ir/Portals/0/News/1399/khabar%20barvari.pdf

مطلق، محمداسماعیل و مجذوبه طاهری و محمد اسلامی و سیدداود نصرالله پور شیروانی (1395) «عوامل مؤثر بر ترجیحات باروری در زنان اقوام ایرانی»، نشریه دانشکده پرستاری- مامایی ارومیه، دوره چهاردهم، شماره 6 پیاپی، صص 485-495.

میلر، پیتر (1384) سوژه، استیلا و قدرت، ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشرنی.

Ahmadi, Seyed Ebrahim, Rafiey, Hassan, Sajjadi, Homeira & Farhad Nosratinejad (2019) “Explanatory Model of Voluntary Childlessness.

Australian Bureau, of Statistics. Australian social trends: how many children have women in Australia had? Australian Bureau of Statistics: Canberra; 2008.

Correll, L. (2010) Anrufungen zur Mutterschaft. Eine wissenssoziologische Untersuchung von Kinderlosigkeit [Calls for motherhood. A scientific study of childlessness]. Münster: Verlag Westfälisches Dampfboot.

Hollander,H (2007) Women Who Are Fecund but Do Not Wish to Have Children Outnumber the Involuntarily Childless prespective on sexuale and reproductive health, Volume39, Issue2 pp. 120.

Doyle, J;  Pooley, J A and Lauren Breen (2012) “A phenomenological exploration of the childfree choice in a sample of Australian women” Journal of Health Psychology, Volume 18, Issue 3.

Frejka T. Childlessness in the United States. In: Kreyenfeld M, Konietzka D, editors. Childlessness in Europe: contexts, causes, and consequences. Springer: New York; 2017.

Glaser, Barney et al. (1967) Discovery of Grounded Theory, Transaction Publishers, U.S. Publisher.

González, MJ; Jurado-Guerrero, T (2006) Remaining childless in affluent economies: a comparison of France, West Germany, Italy and Spain, 1994–2001 Rester sans enfant dans des sociétés d'abondances: une comparaison , European Journal of Population/Revue europeenne de demographie 22 (4), 317-35.

Gore, D. (2002) "I Don’t Want Any Children… Ever:Gender Differences in Voluntary-Childlessness in the US", Florida State University.

Graham, M (2013) “Why are childless women childless? Findings from an exploratory study in Victoria, Australia”. Deakin University.

Hird, M.J. and Abshoff, K., (2000) Women without children: a contradiction in terms? Journal of Comparative Family Studies, 31 (3), pp. 347-376.

Houseknecht, S.K., (1987) Voluntary childlessness. In: M.B. Sussman and S.K. Steinmetz, eds. Handbook of marriage and the family. New York: Plenum Press, PP. 369-395.

Inglehart, R; Noris, P. (2003) ‘’The True Clash of Civilization’’, Foreign Policy, N.135.

Journal of Sociology, 112, 1297–1338.

Lincoln, YS. & Guba, EG. (1985) Naturalistic Inquiry. Newbury Park, CA: Sage Publications.

May, E.T., (1995) Barren in the promised land: childless Americans and the pursuit of happiness. Cambridge: Harvard University Press

McAllister, Fiona (1998) Family Policy Studies Centre. Choosing childlessness / Fiona McAllister ; with Lynda Clarke.

Merz E.M,  Liefbroer A.C ( 2012) The attitude toward voluntary childlessness in Europe: cultural and institutional explanations, Journal of Mariage ana family, Volume74, Issue3 pp. 587-600.

Miranti, R, McNamara, J, Tanton, R and Mandy Yap (2009) “A narrowing gap? Trends in the childlessness of professional women in Australia 1986-2006” Journal of Population Research Vol. 26, No. 4, pp. 359-379 (21 pages).

Ongaro, F., (2007) Reproductive choices between values, ties, and opportunities. Rivista di Studi Familiari. Special Issue: Childfree, 12 (1), 2337.

Park, K. (2002) Stigma management among the voluntarily childless. Sociological Perspectives, 45(1), 21-45. https://doi.org/10.1525/sop.2002.45.1.21.

Parlak S., Tekin I. (2020) A phenomenological study on voluntarily childless women. Psikoloji Çalışmaları/Studies in Psychology, 40(1), pp. 161–186.

Rindfuss, R. R., Morgan, P. S., & Swicegood, G. (1988) First births in America: Changes in the timing of parenthood. London: University of California Pres.

Rubinstein, R.L. (1987) Childless elderly: Theoretical perspectives and practical concerns. J Cross-Cultural Gerontol 2, pp.1–14. https://doi.org/10.1007/BF00117173.

Settle, B., & Brumley, K. (2014) ‘It’s the Choices You Make That Get You There’: Decision Making Pathways of Childfree Women. Michigan Family Review, 18(1), 1–22. doi: 10.3998/ mfr.4919087.0018.102.

Sobotka, T., Hansen, M. A., Jensen, T. K., Pedersen, A. T., Lutz, W., & Skakkebæk, N. E. (2008) The contribution of assisted reproduction to completed Fertility: An analysis of Danish data. Population and Development Review, 34, pp.79–101.

Tanturri, M.L., & Mencarini, L., (2008) Childless or childfree? Paths to voluntary childlessness in Italy. Population and Development Review, 34(1):pp. 51-77.

Veevers, J.e. (1980) Childless by choice,Toronto, Butterworths.

[1] * دانشجوی دوره دکتری جمعیت­شناسی واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

h.aryanezhad@gmail.com 

[2] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور، ایران                   J.zangneh@pnu.ac.ir

[3] *** دانشیار جمعیت‌شناسی، گروه علوم اجتماعی، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران

 sharifim@ut.ac.ir

img0 

 

[4] 1.Graham

[5] 2.Miranti

[6] 3. Doyle

[7] 4.Goor

[8]  .Van de Kaa

[9] . Lesthaeghe 

        

[10] 1. purposive

[11] 1. Lincoln and Guba

[12] 1. Settle, & Brumley

[13] 2. Tanturri and Mencarini

[14] . McAllister & Clarke

[15] . Correll

[16] . Hollander, May, Houseknecht

[17] . Parlak & Tekin


Rimag

Rimag is an integrated platform to accomplish all scientific journal requirements such as submission, evaluation, reviewing, editing, DOI assignment and publishing in the web.

Links

Related Centers

Technical Support

Official pages

The rights to this website are owned by the Raimag Press Management System.
Copyright © 2017-2025

Home| Login| About Rimag| Contact Us|
[فارسی] [العربية] [fa] [ar]