Conceptual Metaphors of Jealousy in Nizami’s "Khosrow and Shirin" from a Cognitive Perspective
Subject Areas : Persian language studiesMaryam Alimohammadi 1 , leila hashemian 2
1 - M.A in Persian Language and Literature, Bu-Ali Sina University, Iran.
2 - Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Bu-Ali Sina University, Iran.
Keywords: jealousy, conceptual metaphor, Orientational metaphor, Ontological metaphor, Structural metaphor.,
Abstract :
Conceptual Metaphors of Jealousy in Nizami’s
"Khosrow and Shirin" from a Cognitive Perspective
Maryam Ali Mohammadi*
Leila Hashemian**
Nezami, a poet of the sixth century, is one of the popular Masnavi poets of Iran who has left very glorious and lasting works called "Khamseh". His style is Iraqi, and his language is very lofty and original. The narration of his poetry is the creation of similes, pleasant metaphors, new and practical themes, and the description of landscapes and people. In this research, using a descriptive-analytical method, the conceptual metaphor of jealousy has been classified and analyzed in the Khosrow and Shirin poetry volume. In this regard, we have identified the concrete conceptual space of each metaphor, a process that has been used to conceptualize abstract conceptual spaces. The metaphors have been created very beautifully and rich conceptual metaphors using beautiful concrete conceptual spaces to understand abstract conceptual ones, since it is very difficult to understand abstract concepts alone. As Nezami was merely a narrator, his personal view of the conceptual metaphor of jealousy cannot be understood well, but it can be asserted that the concrete conceptual space of analogy is one of the most widely used conceptual spaces for the creation of his metaphors.
Keywords: jealousy, conceptual metaphor, Orientational metaphor, Ontological metaphor, Structural metaphor.
Introduction
This study examines the conceptual metaphors of jealousy in Nizami Ganjavi’s "Khosrow and Shirin," a renowned Persian romantic epic from the 12th century. Jealousy, as a complex and often destructive emotion, plays a pivotal role in the narrative, driving key plot developments. The research adopts a cognitive linguistic approach to analyze how Nizami conceptualizes jealousy through metaphorical mappings, drawing on Lakoff and Johnson’s theory of conceptual metaphor. The study aims to uncover the source domains used to structure the abstract concept of jealousy, shedding light on Nizami’s artistic and cognitive strategies.
Literature Review
Previous research on jealousy in Persian literature has been limited, with few studies focusing on its metaphorical representations. Existing works have explored conceptual metaphors in other emotional domains, such as love and anger, but jealousy remains understudied. Studies on Nizami’s works, like those by Obeidi and Roumiani (2019), have examined love metaphors, while others have analyzed directional metaphors in Ferdowsi’s "Shahnameh" (Khatami-Nia & Hassan-Zadeh, 2019). This study fills a gap by specifically addressing jealousy in "Khosrow and Shirin," offering a fresh perspective on Nizami’s metaphorical language.
Theoretical Framework
The study is grounded in Lakoff and Johnson’s (1980) conceptual metaphor theory, which posits that abstract concepts are understood through concrete, experiential domains. Metaphors are categorized into three types:
- Structural Metaphors: Framing one concept in terms of another (e.g., "Jealousy is a disease").
- Ontological Metaphors: Treating abstract concepts as entities or substances (e.g., "Jealousy is a fire").
- Orientational Metaphors: Organizing concepts spatially (e.g., "Jealousy is a downward force").
- The analysis identifies the source domains Nizami employs to conceptualize jealousy, highlighting their cultural and cognitive underpinnings.
Results and Discussion
The analysis reveals that Nizami predominantly uses ontological
metaphors (e.g., jealousy as a destructive force or a consuming fire) to depict jealousy, followed by structural and orientational metaphors. Key findings include:
- Ontological Metaphors: Jealousy is often portrayed as a physical entity (e.g., a weapon or a monster), emphasizing its tangible impact on characters.
- Structural Metaphors: Jealousy is framed as a battle or a trap, reflecting its role in conflicts and power struggles.
- Orientational Metaphors: Less frequent, these metaphors spatialize jealousy (e.g., "falling into jealousy").
The study also notes that most source domains are abstract, suggesting Nizami’s reliance on shared cultural and experiential knowledge to convey the complexities of jealousy. For instance, jealousy is linked to emotions like anger, resentment, and helplessness, which are universally understood.
Conclusion
Nizami’s "Khosrow and Shirin" employs a rich array of conceptual metaphors to depict jealousy, with ontological metaphors being the most prevalent. This reflects the human tendency to understand abstract emotions through bodily and physical experiences. The study underscores Nizami’s mastery in using metaphorical language to deepen the narrative’s emotional and psychological dimensions. While the metaphors align with traditional Persian literary conventions, their cognitive foundations remain relevant to contemporary readers. Future research could explore cross-cultural comparisons of jealousy metaphors or extend this framework to other emotions in Persian literature.
References
Lakoff, G. & Johnson, M. (1980) Metaphors We Live by. Chicago and London: The
University of Chicago Press.
Lakoff, G. (1990) The Contemporary Theory of Metaphor. In A. Ortony (Ed.), Metaphor and Thought (pp. 202-251). Cambridge: Cambridge University Press. Lakoff.
Heine, B., Claudi, U., & Hünnemeyer, F. (1994) Grammaticalization: A Conceptual Framework. Chicago: University of Chicago Press, p. 46.
* Corresponding Author: M.A in Persian Language and Literature, Bu-Ali Sina University, Iran.
maryam73am@gmail.com
** Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Bu-Ali Sina University, Iran.
dr_hashemian@yahoo.com
اسلام¬پناه، زهرا و دیگران (1401) «بررسی حوزههای مبدأ و مقصد استعارههای آثار سوررئال از منظر زبان¬شناسی شناختی بر پایه نظریه¬های کوچش»، متن¬پژوهی ادبی، سال بیست¬وششم، شماره 93، صص 233-284.
اسداللهی، خدابخش و مهدی عبدی (1396) «بررسی استعاره «زندگی» در اشعار فروغ فرخزاد بر پایة زبان¬شناختی»، فصلنامه مطالعات نظریه و انواع ادبی، سال دوم، شماره 4، پاییز، صص 27-28.
جاحظ، عمرو بن ¬بحر (1412) البیان التبیین، بیروت، الهلال.
خاتمینیا، میثم و محمدحسن حسن¬زادة نیری (1398) «استعارههای جهتی در آغاز شاهنامه»، متنپژوهی ادبی، شمارة 82، صص 7-33.
ذوالفقاری، اختر و نسرین عباسی (1394) «استعاره مفهومي و طرح¬وارههاي تصويري در اشعار ابن خفاجه»، پژوهش¬های ادبی و بلاغی، شمارة 3، صص 105-120.
راسخ مهند، محمد (1389) درآمدی بر زبانشناسی شناختی: نظریهها و مفاهیم، تهران، سمت.
شمیسا، سیروس (1371) بیان، تهران، فردوس.
صفوی، کوروش (1385) فرهنگ توصیفی معنی¬شناسی، تهران، فرهنگ معاصر.
عباسی، رضا (1397) بررسی استعاره¬های مفهومی در شعرهای برگزیدة عباس صفارسی، پایان¬نامه کارشناسی¬ارشد، رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بوعلی سینا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، استاد راهنما: دکتر قهرمان شیری.
عبیدی، حسین و بهروز رومیانی (1398) «استعاره مفهومی عشق در آثار نظامی»، زیبایی¬شناسی ادبی، شمارة 41، صص 53-76.
کارگر، شهرام و دیگران (1399) «نقش نور در مفهومسازی عشق در غزلیات حافظ»، پژوهش¬های بینرشته¬ای ادبی، شمارة 3، صص 212- 234.
کوچش، زلتن (1393) مقدمه¬ای کاربردی بر استعاره، ترجمه شیرین پورابراهیم، چاپ اول، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه¬ها (سمت).
گلفام، ارسلان و فاطمه یوسفی¬راد (1381) «زبان¬شناسی شناختی و استعاره»، تازههای علوم ¬شناختی، سال چهارم، شماره ۳، صص 56-59.
مارکس، ترنس (1380) استعاره، ترجمة فرزانه طاهری، چاپ دوم، تهران، مرکز.
میرزا رضایی، حمید (1393) نثر روان خسرو و شیرین، تهران، شیرمحمدی.
نظامی، الیاس بن یوسف (1387) خسرو و شیرین، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران، ارمغان.
نغزگوی کهن، مهرداد و شادی داوری (1393) فرهنگ توصیفی زبانشناسی تاریخی.
تهران، انتشارات سمت.
هاشمی، زهره (1389) «نظریه استعارة مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون»، ادبپژوهی، شمارة 12، صص 119-140.
هاشمیان، لیلا و بهزاد اتونی (1389) «آموزههای حکمی و اخلاقی در بهمننامه و جستاری در ریشههای ایرانی و اسلامی آن»، فصلنامه زبان و ادب فارسی، سال اول، شماره 2، صص 157-172.
Lakoff, G. (1990) The Contemporary Theory of Metaphor. In A. Ortony (Ed), Metaphor and Thought (pp. 202-251). Cambridge: Cambridge University Press. Lakoff.
Lakoff, G. & Johnson, M. (1980) Metaphors We Live by. Chicago and London: The University of Chicago Press.
Heine, B., Claudi, U., & Hünnemeyer, F. (1994) Grammaticalization: A Conceptual Framework. Chicago: University of Chicago Press, p. 46.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره هفتاد و ششم، زمستان 1403: 108-83
تاريخ دريافت: 23/11/1402
تاريخ پذيرش: 27/02/1404
نوع مقاله: پژوهشی
استعارههای مفهومی حسادت در منظومة «خسرو و شیرین»
نظامی از دیدگاه شناختی
مریم علیمحمدی1
ليلا هاشميان2
چکیده
نظامی، شاعر سدة ششم، یکی از مثنویسرایان بهنام ایران است که آثار بسیار فاخر و ماندگاری به نام «خمسه» از خود به جای گذاشته است. سبک او عراقی است و زبان او، فخامت و اصالت بالایی دارد. روایی بودن شعر، ایجاد تشبیهها، استعارة مطبوع، مضامین نو و کاربردی و توصیف مناظر و اشخاص از ویژگیهای شعر او است. در این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به طبقهبندی و تجزیه و تحلیل استعارة مفهومی حسادت در منظومة «خسرو و شیرین» پرداخته شده است. از اینرو، قلمروهای مبدأ هر استعاره را که نظامی برای مفهومسازی حوزههای انتزاعی به کار برده است، مشخص کردهایم. نظامی استعارههای مفهومی را با بهرهگیری از حوزههای مبدأ (عینی) برای درک مفاهیم انتزاعی خلق کرده است، زیرا درک مفاهیم انتزاعی بهتنهایی امری بسیار دشوار است. از آنجا که نظامی صرفاً یک راوی بوده، نمیتوان به نگرش شخصی او درباره استعاره مفهومی حسادت پی برد، اما میتوان گفت که حوزة مبدأ قیاس، یکی از پرکاربردترین حوزههای مبدأ برای خلق استعارههای اوست. همچنین نتایج نشان میدهد که استعارههای هستیشناختی، بیشترین بسامد وقوع و استعارههای جهتی، کمترین بسامد وقوع را دارند؛ زیرا اولین چیزی که فرد در این جهان هستی میشناسد، بدن خودش است.
واژههای کلیدی: حسادت، استعارة مفهومی، استعارة ساختاری، استعارة هستیشناختی و استعارة جهتی.
بیان مسئله
از دیدگاه سنتی، استعاره خاص زبان ادبی است و آن را اینگونه تعریف میکنند: «استعاره در لغت، مصدر باب استفعال است، یعنی عاریت خواستن لغتی به جای لغت دیگری؛ زیرا شاعر در استعاره، واژههایی را به علاقه مشابهت به جای واژة دیگری به کار میبرد» (شمیسا، 1371: 141). کلمۀ استعاره3 از واژة یونانی metaphora گرفته شده که خودش مشتق است از meta به معنای «فرا» و pherein به معنای «بردن». مقصود از این کلمه، دستة خاصی از فرایندهای زبانی است که در آنها، جنبههایی از یک شیء به شیئی دیگر فرابرده یا منتقل میشود، به نحوی که از شیء دوم به گونهای سخن میرود که گویی شیء اول است (مارکس4، 1380: 11).
با ظهور کتاب «استعارههایی که با آنها زندگی میکنیم» به قلم لیکاف و جانسون5 (1980) و از دیدگاه زبانشناختی، استعاره تنها خاص زبان ادبی نیست، بلکه اول مخصوص زبان طبیعی و سپس زبان ادبی است. استعاره در واقع مفهومسازی حوزههای مفهومی انتزاعی بر اساس حوزههای مفهومی عینی طبق شباهت بین حوزههاست (ر.ک: Lakoff & Johnson, 1980؛ کوچش6، 1393)؛ زیرا درک و مفهومسازی حوزههای مفهومی انتزاعی بدون حوزههای مفهومی عینی غیر ممکن است.
از استعاره در حوزههای متفاوت مطالعاتی میتوان بهره برد. یکی از این حوزهها، حسادت است. حسادت، ویژگی اخلاقی منفوری است و با معیارهای مورد نظر اشعار به منظور تعالی انسانی در تقابل است (ر.ک: هاشمیان و اتونی، 1389). در این پژوهش به بررسی استعارة مفهومی حسادت در منظومة خسرو و شیرین نظامی و توضیح و تفسیر و مقایسة آن از دیدگاه نوین به استعاره میپردازیم. در همین باره، حوزههای عینیتر را که در این منظومه برای مفهومسازی حوزههای انتزاعیتر به کار رفته است، استخراج خواهیم کرد.
در بخش دوم به معرفی استعاره مفهومی خواهیم پرداخت. بخش سوم متعلق به پیشینۀ مطالعات انجامشده است. استعارههای مفهومی در منظومۀ خسرو و شیرین در بخش چهارم پژوهش حاضر بررسی خواهند شد. این پژوهش با نتیجهگیری پایان مییابد.
مبانی نظری
اولین بار ارسطو در فن شعر «بوطیقا» و «فن خطابه ریطوریقا» به بحث استعاره پرداخت. ارسطو، استعاره را اینگونه تعریف کرده است: «استعاره، انتقال دادن اسمی بیگانه است» (صفوی، 1385: 291). او معتقد بود که استعاره، نوعی مقایسة تلویحی است که بر اصل قیاس استوار است. به نظر او، کاربرد استعاره اساساً امری تزئینی است. به عبارت دیگر استعاره لازم و ضروری نیست، بلکه صرفاً زیباست (گلفام و یوسفیراد، 1381: 11).
در زبان عربی، قدیمیترین تعبیر از استعاره را میتوان به جاحظ نسبت داد. او در «البیان و التبیین» از استعاره سخن میگوید و در توضیح بیت زیر:
و طفقت سجابه تُغشاها |
| تبکی علی عِراصیها عیناها |
|
| (جاحظ، 1412، ج1: 151-152) |
میگوید: «جعل المطرَ بکاءَ من السّحاب علی طریق الاستعاره، و تسمیه الشّیِ باسم غیره اِذا قامَ مقامه» (همان: 152). بدان معنا که باران را از طریق استعاره و نامیدن چیزی با نامی غیر نام خودش، اشک ابر قرار داده است. بلاغت فارسی نیز همچون بلاغت عربی تحت تأثیر دیدگاه ارسطو و نظریة جایگزینی در حوزة استعاره به تعریف آن میپردازد و آن را متعلق به زبان میداند، نه اندیشه (اسداللهی و عبدی، 1396: 10).
در حقیقت استعاره ناظر بر تصویرهای زبانی است که بر اساس رابطۀ مشابهت میان دو شیء یا مفهوماند. یعنی بر پایۀ مشخصههای معنایی یکسان یا مشابه، انتقال حوزهای رخ میدهد. این انتقال حوزهای همیشه از حوزههای مفهومی عینیتر به حوزههای مفهومی انتزاعیتر است (ر.ک: Lakoff & Johnson, 1980) و در زبان تغییر ایجاد میگردد؛ مانند استفاده از عبارت «ابرها میگریند» به جای «باران میآید»، یا کاربرد «انتقاد گزنده» به جای «انتقاد سخت». از منظر زبانشناسی تاریخی، استعاره موجب به وجود آمدن کلمات جدید میشود (صفوی، 1385: 263- 269).
بنابراین به طور خلاصه، استعاره مفهومسازی حوزههای انتزاعی بر اساس حوزههای عینی است که همان اصل بنیادی استعارۀ مفهومی در زبانشناسی شناختی است (ر.ک: Lakoff, 1990). هاینه و همکاران، سلسلهمراتبی از حوزهها را عنوان میکنند که از راست به چپ از میزان عینی بودن آنها کاسته میشود (Heine et al, 1994: 46):
شخص (اعضای بدن) > شیء > فعالیت و وضعیت > مکان > زمان > کیفیت
بر این اساس میتوان از مفاهیم عینیتر برای مفهومسازی مفاهیم انتزاعیتر به صورت استعاری بهره برد. مثلاً برای نشان دادن حوزۀ زمان که انتزاعی است، میتوان از حوزۀ مکان بهره برد (نغزگوی کهن و داوری، 1393: 59). شکل زیر بیانگر سازوکار استعاره است:
شکل ۱- استعاره مفهومی
اما استعارة مفهومی نیز دارای انواعی است. لیکاف و جانسون با تکیه بر شواهدِ زبانی روزمره، نمونههای بهدستآمده را به سه دستة اصلی استعارههای جهتی7، استعارههای هستیشناختی8 و استعارههای ساختاری9 تقسیم کردند. البته چنانکه این دو خود اذعان داشتهاند، این تقسیم، تصنعی و خام بوده، اشکالاتی بر آن وارد است (هاشمی، 1389: 126-127). چیزی که در استعاره مفهومی عنوان میشود این است که حوزههای رایج در مبدأ اغلب عینی و در مقصد، انتزاعی هستند؛ اما از حوزههای انتزاعی نیز برای بیان مفاهیم انتزاعی بهره گرفته میشود. به عبارت دیگر، گاه مفهوم انتزاعی متداولتر و آشناتر برای مخاطب، برای درک بهتر مفهوم انتزاعی دیگری استفاده میشود. در این موارد، هر دو حوزة مبدأ و مقصد، انتزاعی هستند. این مورد، در سه نوع استعاره نیز رخ میدهد (ر.ک: اسلامپناه و دیگران، 1401).
لیکاف و جانسون، اساس استعارة ساختاری را ساماندهی یک مفهوم در چارچوب مفهومی دیگر میدانند و بر آنند که اکثر استعارههای گزارهای از این نوع هستند (Lakoff, 1990: 129). ما با دانشی که از حوزة مبدأ داریم، به درک حوزة مقصد میرسیم. در واقع بارزترین ویژگی این نوع از استعاره، همین پشتوانة دانشی است که از طریق حوزة مبدأ حصول میگردد.
برای نمونه در استعارة «بحث جنگ است»، ما بحث و مجادله را با تجربه و دانشی که از جنگ داریم، مفهومی تصویری و قابل درک میکنیم. در ساختار بحث و جدل، شرکتکنندهها با موضوعی مخالفت میکنند، از عقاید خود دفاع میکنند، به عقاید طرف مقابلشان حمله میکنند و سعی میکنند پیروز شوند. بنابراین ما بر پایة استعارة ساختاری «بحث جنگ است»، مفهوم مباحثه را قابل درک میکنیم (ر.ک: راسخمهند، 1389):
- ادعاهای تو غیر قابل دفاع است.
- انتقادهای او درست هدفگیری شده بود.
استعارههای هستیشناختی به دو شیوه نمود پیدا میکنند. شیوة نخست اینکه این استعارهها به ما این امکان را میدهند تا تجربههایمان را در قالب اشیا، اجسام و ظروف درک کنیم، بیآنکه دقیقاً مشخص کنیم مقصودمان چه نوع شیء، جسم یا ظرفی است. ما با استفاده از آگاهی و دانشی که از تجربههایمان داریم، میتوانیم آنها را به شکل اشیا، اجسام و ظروف طبقهبندی کنیم، درباره آنها بیندیشیم و عمل کنیم. شیوة کارکرد نوع دوم استعارههای هستیشناختی، «انسانانگاری» است (عباسی، 1397: 17). استعارههای هستیشناختی، شیوههایی از دیدنِ مفاهیم نامحسوس مانند احساسات، فعالیتها و عقاید را بهمثابة یک هستی یا جوهر فراهم میسازند (هاشمی، 1389: 129).
- باید با فقر مبارزه کنیم.
- فقر کیفیت زندگی ما را پایین آورده است.
استعارههای جهتی، استعارههایی هستند که عمدتاً مفاهیم را بر اساس جهتگیری فضایی10، مانند بالا، پایین، عقب، جلو، دور، نزدیک و... سازماندهی و مفهومی میکنند (Lakoff & Johnson, 1980: 14). در استعارة جهتی، فرد رابطة متقابلی میان یک مفهوم انتزاعی و یک جهت فیزیکی برقرار میکند. در واقع درک حوزة مقصد از طریق جهان فیزیکی حاصل میشود. برای نمونه استعارة «بیشتر بالاست؛ کمتر پایین است» بر اساس تجربة فیزیکی ما درک میشود؛ زیرا بر اساس مبنای فیزیکیِ این استعاره، اگر به محتوای یک ظرف یا یک مقدار از یک چیزی، مواد یا اشیا فیزیکی بیشتری بیفزاییم، سطح آن بالا میرود (عباسی، 1397: 17):
- میزان سود وامهای بانکی بالا رفته است.
- سال گذشته ظرفیت پذیرش دانشگاهها، کم شد.
- درصد امید به زندگی در ایران پایین آمده است.
در این پژوهش نیز به تبعیت از آن، استعارهها در این سه دسته طبقهبندی شدهاند و انواع استعاره در «خسرو و شیرین» بررسی شده است. حوزههای مبدأ در هر سه نوع استعاره مشخص شده است و بسامد آن نیز مطرح شده است.
پیشینه پژوهش
پژوهشهای زیادی در حوزة حسادت در فارسی انجام نشده است. یکی از پژوهشهایی که درباره حسد و حسرت در فارسی انجام شده، پژوهش دادور کاشانی و موسوی جروکانی (1401) است که انواع طرحوارههای تصویری را در بوستان سعدی بررسی کرده است. در این پژوهش، طرحوارههای تصویری در حوزة معناشناسی شناختی در این کتاب مطالعه شده است. طرحوارههای حجمی در این کتاب دارای بیشترین بسامد است و به طور کلی طرحوارههای حسرت بیش از حسد عنوان شده است.
استعارة مفهومی به طور کلی و در سایر حوزة عواطف و احساسات انسانی همچون خشم، شرم، قدرت و... در نظم و نثر و سایر آثار ادبی مطالعه شده است که بهاختصار به برخی پژوهشها در متون نظم فارسی اشاره خواهد شد.
ذوالفقاری و عباسی (1394) به بررسی استعاره مفهومي و طرحوارههاي تصويري در اشعار ابن خفاجه پرداختهاند. آنها اظهار میدارند که ابن خفاجه، خداوندگار وصف از نظر آفرينش استعارههاي مفهومي و طرحوارههاي تصوري بهعنوان يکي از زيرساختهاي اساسي اين استعارهها در چکامههاي هنري خود و در جرگه خلاقترين شاعران است. استعارههاي وي، ابزار توانمندي براي بيان معاني پيچيده، مبهم و دور از ذهن است که با استفاده از تجربۀ شعري و زباني شاعر به بهترين شکل به بار نشستهاند. آنها در پژوهشی توصیفی - تحلیلی ادعا میکنند که پارهاي از استعارههای وي از مفاهيم قراردادي و زبان خودکار به وجود آمده است و پارهاي ديگر با بسط مفاهيم قراردادي، لباس نظم بر تن ميکنند و در موارد متعدد، استعاراتي بديع و خلاق دارد.
کارگر و همکاران (1399) با توجه به استعارة مفهومی، در پی یافتن این پرسش هستند که چگونه عشق با واژهها و اصطلاحاتی که مفید معنای نورانیت هستند، تبیین شده است. آنها بر آنند تا بر اساس نگرش استعارۀ مفهومی، مقولۀ عشق و ارتباط آن با نور را در غزلیات حافظ بررسی کنند. بدین ترتیب نور و ملزومات آن، که مفهومی عینی است، در قلمرو مبدأ و عشق که موضوعی انتزاعی است، در قلمروی مقصد قرار گرفته است. آنها بر این باورند که ارتباط گستردۀ این دو قلمرو در غزل حافظ، بیانگر آن است که شاعر برای محسوس کردن موضوع عشق از مجموعۀ نور و ملزوماتش استفاده کرده است که خود این مسئله نشاندهندۀ آن است که حافظ عشق را روشنگر میداند.
سایر پژوهشها از جمله پژوهش خاتمینیا و حسنزادة نیری (1398)، استعارههای جهتی را در شاهنامة فردوسی بررسی کردهاند. عبیدی و رومیانی (1398) نیز مفهوم عشق را در قالب استعاره در آثار نظامی مطالعه کردهاند. همانطور که پیشتر نیز ذکر شد، آثار حوزة احساسات و عواطف انسانی، شامل پژوهشهای گستردهای است که از حوصلة بحث حاضر خارج است. اما پژوهشی صرفاً در حوزة حسادت در منظومة خسرو و شیرین صورت نگرفته است و از اینجهت پژوهش حاضر، بررسی جدیدی در این حوزه محسوب میشود.
روش پژوهش
روش انجام این پژوهش به صورت توصیفی و تحلیلی و شیوة جمعآوری اطلاعات مورد نیاز کتابخانهای است. پس از مطالعه در زمینة استعاره مفهومی و آشنایی عمیقتر با دیدگاه و نظرهای پیشگامان این رویکرد نوین به فیشبرداری اطلاعات موردنظر پرداختیم. پس از کسب اطلاعات مورد نیاز، به مطالعة منظومة خسرو و شیرین نظامی که موضوع این پژوهش است پرداختیم. ابیاتی را که حاوی موضوع حسادت بودند یادداشت کردیم؛ سپس دادههای بهدستآمده را با توجه به مبانی نظری پژوهش مورد مطالعه قرار دادیم و قلمروهای مربوط به حوزة حسادت را با نشان دادن شواهد شعری مربوط به آن تحلیل کردیم.
استعارههای مفهومی حسادت
نظامی، داستان عاشقانهای را به رشتة تحریر درآورده است که در سرتاسر آن، رقیبهای عشقی برای دو عاشق اصلی داستان (خسرو و شیرین) حضور مییابند. این رقیبها خود دلایل اصلی مطرح شدن حوزة مفهومی مقصدِ حسادت در داستان هستند که موضوع این پژوهش است. در واقع ماهیت وجود رقیب در هر عرصهای بهویژه عرصة عشق و علاقه میان دو دلداده، عنصر حسادت را با خود به ارمغان میآورد.
در این منظومة عاشقانه، شرایط برای پررنگتر شدن این عنصر برای طرفین عاشق فراهم میگردد و در برخی از قسمتهای داستان صرفاً این حوزة مفهومی مقصد (حسادت) است که باعث خلق انشعابهای اصلی در داستان میشود؛ بهگونهای که میتوان گفت همین حوزة مفهومِ مقصد است که نتیجة داستان را رقم میزند. برای مثال خسرو صرفاً از روی حسادت به رقیب عشقی خود، فرهاد، به شور و مشورت با بزرگان دربار مینشیند و نتیجة تصمیمگیری آنها، مرگ جوانی عاشق و دلداده است.
ما با استفاده از نظریة استعارة مفهومی میخواهیم نگرش نظامی را به آرایة استعاره بدانیم و پی ببریم که آیا نظامی از این آرایه صرفاً بر اساس دیدگاه سنتی به آن استفاده کرده یا با آگاهی از آن برای تأثیرگذاری بهره جسته است. در ادامه، نخست حوزههای مبدأ در این منظومه معرفی خواهد شد و پس از آن، استعارههای مفهومی آن نیز عنوان خواهد شد.
جدول 1- قلمروهای مفهومی مبدأ برای استعارة مفهومی حسادت
در منظومة خسرو و شیرین
1- عیبجویی و ایراد گرفتن | 2- خبث طینت |
3- عصبانیت | 4- حیرت |
5- حسرت | 6- زیرکی و باهوشی |
7- قیاس | 8- احساس حقارت کردن (توسط خود شخص) |
9- خودآزاری | 10- حقیر شمردن طرف مقابل |
11- بزرگی و حکمرانی و نافذ بودن فرمان | 12- بیثباتی (دگرگونی) |
13- سلب نعمت (آرامش و آسایش) | 14- حِرمان |
15- رنجاندن | 16- غبطه خوردن |
17- تهدید | 18- خودبرتربینی |
19- تخریب جایگاه طرف مقابل | 20- فن زنانه |
21- توهین | 22- تخریب شخصیت خود |
23- ترساندن | 24- برانگیختن غیرت |
25- نمایش توانایی | 26- تحریک کردن |
27- سوءاستفاده از نقطهضعف | 28- اتمام حجت کردن |
29- انحصارطلبی | 30- نمایش قدرت |
31- عدم پذیرش رقیب | 32- نداشتن صبر و شکیبایی |
33- خودکشی | 34- نزاع و جنگ علنی |
35- بیشرمی | 36- برپا کردن |
37- عدم پذیرش و رد کردن کسی | 38- امیدواری نداشتن به پیروزی و موفقیت |
39- شکوه و شکایت | 40- طعنه و کنایه زدن |
41- یادآوری عهد و پیمان | 42- دشمنپنداری |
43- اعتراض | 44- مزاحم دیدن طرف مقابل |
45- بیوفا دیدن طرف مقابل | 46- منفعتطلبی |
47- مظلومنمایی | 48- نسبت دادن صفات زشت و مذموم و ناپسند |
49- غیرتمندی | 50- طرح نقشه و برنامهریزی برای حذف رقیب |
51- کسب اطلاعات | 52- خساست |
53- امتحانکردن | 54- منصرف کردن |
55- آزار دادن | 56- امتحان کردن و سنجش |
57- رشوه دادن | 58- پیدا کردن نقطهضعف |
59- احساس عجز و ناتوانی | 60- ایجاد توطئه |
61- شرطبندی | 62- تقابل (مناظره خسرو و فرهاد) |
63- اعتماد به نفس | 64- نمایش توانایی |
65- ایجاد دشواری و سختی | 66- تصمیمگیری نابخردانه و اشتباه |
67- حصول نتیجة اشتباه | 68- ترس (ترسیدن و ترساندن) |
69- چارهجویی | 70- قتل غیر عمد |
71- نفرین کردن (مانیتیسم) | 72- برانگیختن حس رقابت و تحریک کردن |
73- ناراحتی | 74- بیارزش جلوه دادن |
75- فخرفروشی (دستنیافتنی بودن) | 76- غرور |
77- هوسبازی | 78- درخور جایگاه و شأن و منزلت خود رفتار نکردن |
79- مرور خاطرات | 80- تواضع و فروتنی |
81- دعوت به صبر و شکیبایی | 82- بزرگمنشی و بخشش و گذشت |
83- انحراف اخلاقی (شیرویه) | 84- ظاهربینی و قضاوت از روی ظاهر |
85- عیبجویی | 86- ضعیفکشی |
87- ادعا کردن (دعوی) | 88- سرزنش و دلسرد کردن |
89- حد و جایگاه خود را ندانستن | 90- یاوهگویی |
91- سرقت ادبی | 92- سرکوب کردن و مانع پیشرفت شدن |
93- کفران نعمت (قدرناشناسی از ولینعمت خود، نظامی، به دلیل استفاده از آثار او) | 94- صدمه زدن و آسیب رساندن |
95- تهمت زدن (تهمت دینی و عقیدتی) | 96- اغتنام فرصت |
97- کوچک جلوه دادن (موفقیت) |
|
با توجه به بررسیهایی که روی این منظومه انجام شد، میتوان گفت که حوزة جدیدی در قلمروهای حوزههای مبدأ این استعارة مفهومی (حسادت) وجود ندارد و تمامی قلمروهای حوزههای مبدأ، قلمروهایی هستند که از دیرباز عامة مردم جامعه از آن استفاده میکردهاند. البته الگوهای استعاری حوزههای مبدأ موجود در این منظومه به لحاظ دستور زبان، متفاوت از الگوهای استعاری مورد استفادة جامعه و بهویژه جامعة آن روزگار است؛ زیرا این منظومه، یکی از شاهکارهای ادبی سنتی محسوب میشود و دستور زبان بهکاررفته در آثار ادبی، متفاوت از دستورِ زبانی است که مردم جامعه به کار میبرند.
حوزههای مبدأ و بافت
نکتة قابل توجهی که باید حتماً به آن اشاره کرد، بافت کل داستان و حوزههای
مفهومیِ بهدستآمده است. با توجه به آنکه اثر مورد مطالعه، حکایت داستانی متوالی و در قالب مثنوی است که برای داستانها و محتواهای طولانی به کار میرود و بافت محتواییِ داستان تغییر نمیکند، اکثر حوزههای مقصد بهدستآمده، هماهنگ با بافت محتواییِ داستان است. برای مثال یکی از حوزههای مبدأ استخراجشده، نافذ بودن فرمان مریم است که با توجه به ملکه بودن و دختر قیصر روم بودن او، هماهنگی بافت داستان و حوزة مبدأ درک میگردد.
انواع استعاره با ذکر قلمروهای مشترک حوزة مبدأ
در ادامه، انواع استعارههایی که در خسرو و شیرین نظامی به کار رفته است، با توجه به قلمروهای مشترک حوزة مبدأ در بخشهای جداگانه با ذکر مثال بیان شده است.
استعارة ساختاری
در بخش استعارة ساختاری، تعداد زیادی از حوزههای مبدأ جای گرفتند. در جدول زیر، انواع قلمروهای حوزة مبدأ در این نوع استعاره عنوان شده است و پس از آن نیز مثالهایی از این حوزهها ارائه شده است.
جدول 2- حوزههای مبدأ استعارههای ساختاری
حسادت، خباثت است. | حسادت، عصبانیت است. | حسادت، حسرت است. |
حسادت، حرمان است | حسادت، تهدید است. | حسادت، سرقت است. |
حسادت، گلایه و شکایت کردن است. | حسادت، غیرت است. | حسادت، دلسرد کردن است. |
حسادت، اتمام حجت است. | حسادت، بیشرمی است. | حسادت، رد کردن و نپذیرفتن است. |
حسادت، پیدا کردن نقطهضعف است. | حسادت، هوسرانی است. | حسادت، قضاوت ظاهری است. |
حسادت، ادعا کردن است. | حسادت، توهین کردن است. |
1- حسادت، خباثت است:
چو کردند اختیار این جای دلگیر |
| ضرورت ساخت میباید، چه تدبیر | |||
|
| (نظامی، 1387: 107) | |||
این بیت اشاره به ساخته شدن قصر شیرین توسط شگرفان کوشک مدائن دارد که از بدطینتی و خباثت، او را به رنج انداخته، باعث دلگیر و آزرده شدن شیرین در آن منطقة بد آب و هوا شدند؛ زیرا قصر او را در بدترین منطقه از لحاظ آب و هوا ساختند. بدیهی است که حسادت، صفتی مذموم و ناپسند است. در نتیجه حوزههای مبدأ آن نیز میتواند منفور و ناپسند باشد؛ همانگونه که در این شاهدمثالها، خباثت و بدذاتی حاسدان بیانگر این اصل است. این استعارة مفهومی با حوزههای مبدأ مفهومِ کلی خباثت که نمودهای گوناگونی دارد و در اینجا شاد نخواستن و ویرانی و رنج دادن، نمودهای آن هستند، از نوع استعارة مفهومی ساختاری هستند؛ زیرا حوزههای مبدأ ساختار معرفتی پرمایهتری نسبت به حوزة مقصد دارند. تمامی نمودهای حوزة مبدأ نیز پایههای تجربی در فرهنگ ما دارد.
2- حسادت، حرمان است:
دلم از رشک پر خوناب کردند |
| بدین عبرتگهم پرتاب کردند |
|
| (نظامی، 1387: 107) |
در این بیت که اشاره به ساخته شدن قصر شیرین در جای بد آب و هوا و نامناسب دارد دو حوزة مبدأ در نظر گرفته شده است. در ابتدا حِرمان و محرومیت، حوزة مبدأ است. شگرفان کوشک مدائن، قصر شیرین را در جای بدی ساختند و آرامش و آسایش را از او سلب کردند. اما حوزة مبدأ دیگر، خباثت و بدطینتی آن زیبارویان است که باعث این محرومیت شده است. یکی از حوزههای مبدأیی که ذکر شد، خباثت و بدطینتی بود که نمودهای گوناگونی داشت. اما یکی از بارزترین نمودهای آن، محروم کردن و حرمان است که به دلیل اهمیت داشتن و پررنگ بودن آن به صورت جداگانه مطرح گردید.
3- حسادت، توهین کردن است:
دلم از رشک پر خوناب کردند |
| بدین عبرتگهم پرتاب کردند |
|
| (همان: 107) |
دو کاریهای روم از دست بگذار |
| که از ارمن نیاید جز یکی بار (الحاقی) |
|
| (همان: 213) |
توهین به مریم
اگر صد خواب یوسف داری از بر |
| همانیّ و همان عیسی و بس خر |
|
| (همان: 341) |
توهین به شکر است که خر خطاب شده است. در مورد دوم، نظامی از تلمیح استفاده
کرده است که شاید بتوان گفت عبارت استعاری نو و جدیدی است. البته در آثار کهن و سنتی، زیاد از این آرایه استفاده میشده است.
4- حسادت، بیشرمی است:
ملک سرگشته بود از روزگارش |
| کزو گشتست روشن کار و بارش (الحاقی) |
|
| (نظامی، 1387: 199) |
دلش بُد روز و شب پرآب و آتش |
| نشد تا روز امروز این دلش خوش |
|
| (همان) |
اشاره به بیشرمی مریم در حسادت عشق میان خسرو و مریم دارد. حوزة مبدأ بیشرمی در استعارة مفهومی حسادت شاید کمی غریب به نظر برسد و اندکی دور از ذهن باشد. با وجود بدیع بودن حوزة مبدأ، عبارات استعاری نوآوری ندارند؛ اما شاید بتوان گفت که پایههای تجربی کمرنگتری نسبت به سایر حوزههای مبدأ استخراجشده از این منظومه داشته باشد.
5- حسادت پیدا کردن، نقطهضعف است:
بگفتا هیچ همخوابیت باید |
| بگفت ار من نباشم نیز شاید |
|
| (همان: 235) |
خسرو سعی دارد نقطهضعف فرهاد را به دست آورد تا شاید از طریق آن به فرهاد رشوه دهد و او را از میدان به در کند. فرد حاسد درصدد رسیدن به هدف خود است و از هر فرصتی برای نیل به این مقصود، نهایت استفاده را میکند. در این شاهد مثال همچنان نوآوری در حوزة مبدأ وجود دارد. معمولاً اینگونه است که هر چقدر حوزة مبدأ، بدیع و نوپا باشد، پایههای تجربی، کمرنگتر میگردند. اما در این شاهد مثال اینگونه نیست و پایههای تجربی و عبارات استعاری، تکراری هستند.
6- حسادت، هوسرانی است:
سزاوار عطارد شد دو پیکر |
| تو خورشیدی، ترا یک برج بهتر |
رها کن نام شیرین از لب خویش |
| که شیرینی، دهانت را کند ریش |
|
| (همان: 308) |
شیرین به عشق و وصال خسرو و شکر، حسادت میورزد و به او میگوید که هوسرانی کرده و به سراغ فرد دیگری رفته است. عبارتهای استعاری، بدیع است و پایههای تجربی برای حوزة مبدأ نیز کمرنگ میباشد.
درباره استعارههای ساختاری در پژوهش حاضر، به جز یک حوزه (حسادت، سرقت است)، بقیة حوزههای مبدأ به صورت انتزاعی به کار رفتهاند و این نتیجه نشان میدهد که نظامی از مفاهیم انتزاعی دیگری برای درک مفهوم حسادت بهره گرفته است. بسامد این حوزهها در نمودار زیر نمایان است.
شکل 1- بسامد حوزههای مبدأ عینی و انتزاعی در استعاره ساختاری
استعارة هستیشناختی
جدول 3- حوزههای مبدأ استعارههای هستیشناختی
حسادت، حیرت است. | حسادت، تخریب جایگاه و بد جلوه دادن است. | حسادت، طعنه و کنایه زدن است. |
حسادت، خودکشی است. | حسادت، نزاع و دشمنی است. | حسادت، ترس است. |
حسادت، کنجکاوی است | حسادت، منصرف کردن است. | حسادت، سنجش است. |
حسادت، احساس عجز و ناتوانی است. | حسادت، تقابل است. | حسادت، چیدن توطئه است. |
حسادت، نمایش توانایی است. | حسادت، نفرین است. | حسادت، تحریک کردن است. |
حسادت، ناراحتی است. | حسادت، گذشت و بخشش است. | حسادت، سرکوب کردن است. |
حسادت، تهمت زدن است. |
1- حسادت، گذشت و بخشش است:
ز در بستن رقیبم رسته باشد |
| خزینه به که در بسته باشد |
|
| (نظامی، 1387: 325) |
شیرین با وجود حسادتی که به وصال شکر و خسرو دارد، میگوید از آنجهت خود را از تو محروم میکنم که شکر از بابت من که رقیب اویم، خیالش آسوده باشد. عبارت استعاری، تکراری، اما پایة تجربی برای این حوزة مبدأ، کمرنگ است. یکی از غریبترین حوزههای مبدأ برای استعارة مفهومی حسادت در منظومة خسرو و شیرین، بخشش و گذشت است؛ زیرا معمولاً از حسادت، نتایج منفی چون موارد ذکرشده حاصل میگردد. در این شاهد مثال، پررنگترین نوآوری در حوزة مبدأ صورت گرفته است.
2- حسادت، سرکوب کردن است:
زِهَر کشور که برخیزد چراغی |
| دهندش روغنی از هر ایاغی |
ور اینجا عنبرین شمعی دهد نور |
| ز باد سردش افشانند کافور |
|
| (نظامی، 1387: 447-448) |
در این دو بیت، نظامی اشاره به سرکوب شدن دارد که وقتی کسی به اوج میرسد و در تلاش و تکاپوی رسیدن به این مهم است، دیگران به او کمک میکنند؛ اما حاسدان او را سرکوب کرده و مانع پیشرفت او شدهاند. سرکوب کردن نیز یکی از نزدیکترین حوزههای مبدأ برای استعارة مفهومی حسادت است.
3- حسادت، نزاع و دشمنی است:
گر این شوخ آن پریرخ را ببیند |
| شود دیوّی و بر دیوی نشیند |
|
| (همان) |
دیو اول به معنای دیو و دشمن و دیو دوم به معنای اسب است. معنای بیت این است که اگر مریم، شیرین را ببیند و از وجود او آگاه گردد، ممکن است به دشمنی و نزاع برخیزد.
مرا ظن بود کز من برنگردی |
| خریدار بتی دیگر نگردی |
کنون در خود خطا کردی ظَنَم را |
| که در دل، جای کردی دشمنم را |
|
| (همان: 211) |
عبارات استعاری، بدیع نیستند. تناظرها، عضو ثابت دارند (مریم و شیرین). البته در
شاهد مثال آخر، خود نظامی (اثر خسرو و شیرین) نیز به این جرگه میپیوندند. بدیهی است که وقتی کسی به دیگری حسادت میورزد، او را دشمن خطاب کند و به نزاع با او برخیزد.
4- حسادت، کنجکاوی است:
بگفت از دل شدی عاشق بدینسان؟ |
| بگفت از دل تو میگویی من از جان |
بگفتا عشق شیرین بر تو چون است |
| بگفت از جان شیرینم فزون است |
بگفتا هر شبش بینی چو مهتاب؟ |
| بگفت آری، چو خواب آید، کجا خواب؟ |
بگفتا دل ز مهرش کی کنی پاک؟ |
| بگفت آنگه که باشم خفته در خاک |
بگفتا گر خرامی در سرایش |
| بگفت اندازم این سر زیر پایش |
|
| (نظامی، 1387: 217) |
در تمامی این ابیات، خسرو قصد دارد از چند و چون و کیفیت عشق فرهاد به شیرین آگاهی یابد و در واقع در حال کسب اطلاعات از عشق میان فرهاد و شیرین است. شاید بتوان گفت ماهیت اصلی استعارة مفهومی حسادت همین کنجکاو بودن باشد؛ زیرا با آگاهی است که حس کنجکاوی برانگیخته میشود.
5- حسادت، سنجش است:
بگفتا در غمش میترسی از کس |
| بگفت از محنت هجران او بس |
|
| (همان: 235) |
خسرو سعی دارد شجاعت فرهاد را بسنجد:
بگفتا چونی از عشق جمالش |
| بگفت آن کس نداند جز خیالش |
|
| (همان: 235) |
خسرو، کیفیت عشق فرهاد را میسنجد. نهایت مسئلهای که در استعارة مفهومی حسادت مطرح است، سنجش کیفیت و چند و چون امر است تا شاید بتوان از طریق این سنجش و امتحان کردن، راه چارهای پیدا کرد. عبارات استعاری، معمولی و خسرو و فرهاد، عضو ثابت تناظرها هستند.
6- حسادت، احساس عجز و ناتوانی است:
چو عاجز گشت خسرو در جوابش |
| نیامد بیش پرسیدن ثوابش |
به یاران گفت کز خاکّی و آبی |
| ندیدم کس بدین حاضرجوابی |
|
| (همان: 235) |
دگر ره گفت: از این شرطم چه باک است |
| که سنگ است آنچه فرمودم نه خاک است |
اگر خاک است چون شاید بریدن |
| وگر برّد، کجا شاید کشیدن |
|
| (همان: 236) |
در این دو بیت، عجز و ناتوانی خسرو در قبال فرهاد کاملاً مشخص است. وقتی انسان حاسد، راه به جایی نمیبرد و نتیجهای نمیگیرد، دچار احساس ضعف میگردد. عبارات استعاری، ساده و عضو ثابت تناظرها مانند مورد قبل، فرهاد و خسرو است.
8- حسادت، تقابل است:
جوابش داد مرد آهنینچنگ |
| که بردارم ز راه خسرو این سنگ |
به شرط آنکه خدمت کرده باشم |
| چنین شرطی به جای آورده باشم |
دل خسرو، رضای من بجوید |
| به ترک شکّر شیرین بگوید |
|
| (نظامی، 1387: 236) |
فرهاد نیز به خسرو و عشقش به شیرین حسادت میورزد؛ اما در این ابیات تقابل میکند و با سلطه و اعتماد به نفس صحبت میکند و جواب خسرو را میدهد. شاید بتوان گفت که فرهاد به جایگاه خسرو، حسادت میکند؛ زیرا با روش مناسب درخور جایگاه او یعنی محکم و استوار که در خورِ شاهان است پاسخ میدهد.
اگر من تیغ بر حیوان کنم تیز |
| نه شبدیزم جوی سنجد نه پرویز |
|
| (همان: 244) |
مفهوم حسادت، دو جانب دارد و گاهی برخی از عملها و عکسالعملها توسط طرفین به صورت همزمان انجام میشود که یکی از آنها تقابل طرفین است.
درباره استعارههای هستیشناختی نیز در مجموع هجده حوزة مبدأ عنوان شد. از میان این حوزهها، تنها دو حوزه به عینیت اشاره داشت و بقیه حوزهها از مفاهیم انتزاعی برای بیان حسادت استفاده شده است. دو حوزة «حسادت، خودکشی است و حسادت، نمایش توانایی است» در دستة مفاهیم عینی قرار دارند. به این ترتیب درصد حوزههای مبدأ در این بخش، از قرار زیر است:
شکل 2- بسامد حوزههای مبدأ عینی و انتزاعی در استعاره ساختاری
استعارة جهتی
حوزههای مبدأ استعارههای جهتی در جدول زیر نمایان است.
جدول 4- حوزههای مبدأ استعارههای جهتی
حسادت، قیاس است. | حسادت، خودبرتربینی است. | حسادت، گلایه و شکایت است. |
حسادت، تحقیر است. |
|
|
1- حسادت، تحقیر است:
چه باید ملک جان دادن به شوخی |
| که بنشیند کلاغش بر کلوخی |
مرا چون من کسی باید به ناموس |
| که باشد همسر طاووس، طاووس |
|
| (نظامی، 1387: 347) |
خسرو، فرهاد را کلاغ خطاب میکند و او را تحقیر میکند.
گر آید دختر قیصر، نه شاپور |
| از این قصرش به رسوایی کنم دور |
|
| (همان: 204) |
استعارهها در هر دو مثال از نوع استعارة مفهومی جهتی هستند؛ زیرا اساس ماهیت تحقیر، قیاس است و وقتی قیاس صورت گیرد، استعاره مفهومی جهتی وجود دارد. نکتهای که در شاهد مثال اول وجود دارد، عبارت استعاری در قالب ضربالمثل است که شاید بتوان گفت در خود این منظومه، بدیع باشد. البته در قسمتهای دیگر نیز استفاده شده است.
2- حسادت، خودبرتربینی است:
بگفت از دل جدا کن عشق شیرین |
| بگفتا چون زیم بیعشق شیرین |
بگفت او آنِ من شد زو مکن یاد |
| بگفت این کی کند بیچاره فرهاد |
بگفت ار من کنم در وی نگاهی |
| بگفت آفاق را سوزم به آهی |
|
| (نظامی، 1387: 235) |
این ابیات از قسمت مناظره خسرو با فرهاد استخراج شده است. خسرو از موضع بالا به فرهاد که رقیب عشقی او است نگاه میکند؛ زیرا او را به قصر خود فرامیخواند و فرهاد به پای او میرود و از طرفی به او دستور میدهد. در نتیجه میتوان گفت که حوزة مبدأ، خودبرتربینی است. خودبرتربینی، نوعی قیاس و در واقع نتیجة قیاس محسوب میشود که به دلیل کثرت شاهد مثال به صورت جداگانه ذکر شده است.
طبیعی است که در حوزة مقصد حسادت که دو جانب و دو سو وجود دارد، قیاس صورت گیرد و یکی از نتایج آن، خودبرتربینی باشد. در برخی از شاهد مثالها مستقیماً عنصر خودبرتربینی ذکر شده است؛ اما در برخی از آنها باید از طریق کنایه، ضربالمثل و غیره متوجه این منظور شد.
3- حسادت، گلایه و شکایت کردن است.
شیرین در حسادت به وصلتی که بین خسرو و شکر صورت گرفته و همچنان خواستار شیرین است، تاب نمیآورد و لب به شکایت و گلایه میگشاید. در بیت آخر، شیرین بین فرهاد و خسرو قیاس میکند و مقایسه حوزة مبدأ دیگر است. از طرفی در همین بیت کنایه نیز وجود دارد که شیرین میگوید خسرو، تلاشی برای وصالش با شیرین نکرده است.
[1] * نویسنده مسئول: دانشآموخته کارشناسیارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا، ایران
[2] ** دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا، ایران dr_hashemian@yahoo.com
[3] . Metaphor
[4] . Marx
[5] . Lickoff & Johnson
[6] . Koveces
[7] . Orientational metaphor
[8] . Ontological metaphor
[9] . Structural metaphor
[10] . Spatial orientation
