Dimensional analysis as a method in research on Islamic city
Subject Areas : Islamic urbanismBahador Zamani 1 , ehsan babaei salanghoch 2
1 - Associate Professor of Isfahan University of Arts
2 -
Keywords: Qualitative Method, Grounded Theory, Dimensional Analysis, Islamic City,
Abstract :
The applicability of the qualitative research system and its specific strategies namely grounded theory is worth considering for contributing to the knowledge with the valid scientific theories and doctrines in order to raise the level of awareness and to help predict and solve the existing problems of the urbanity and urban planning particularly in Islamic contexts. Grounded theory as one of the strategies of qualitative method has been developed with various readings in recent decades. Dimensional analysis as one of the readings of the grounded theory, being devised by Schutzman has been applied in various scientific disciplines; however, this method has been less used in urban research. This paper demonstrates the capabilities of this method for research in general and Islamic city research in particular. Accordingly, two questions are asked: What is the process and capability of the dimensional analysis method? To what extent is this method applicable to Islamic city research? The paper is organized into two main sections. In the first section, the background, philosophical foundations and theoretical underpinnings and steps of the dimensional analysis method are discussed taking into consideration the possibilities and capabilities of this method for research. In the second part of the paper, this method is used for a sample study in Islamic urban context. In this section, the concept of Islamic city has been studied by various scholars scrutinizing the various dimensions and methods used to construct this concept and provide an explanatory framework in this regard. The results of this section come up with six distinct models of Islamic city in related texts and narratives, including Islamic habitat (not city) model; timeless city model; physical model; Muslims’ city model; Islamic civilization model; and city-in-Muslims’ territory model. The findings of this study not only emphasize the advantages and usefulness of dimensional analysis for urban research, but it also implies that any use of this method –such as any other quantitative and qualitative methods – requires its own related ontological and epistemological considerations and adaptation in line with the research details particularly its aim/s and question/s.
ابراهیمی، محمدحسن، (1375)، «مدخل بحث درباره شهر اسلامی»، مجله آبادی، س6، ش22، ص 22-19.
احمدی دیسفانی، یداله، و علی‌آبادی، محمد، (1390)، «کنکاشی در باب شکل شهر سنتی از منظر اندیشه اسلامی»، باغ نظر، س 8، ش 19، ص 30-17.
افشار نادری، کامران، (1375)، «مشترکات شهرسازی جهان اسلام»، مجله آبادی، س6، ش22، ص 53-46.
بابائی، احسان، مسعود، محمد، زمانی، بهادر، و ربیعی، کامران (1396)، «تحلیل موقعیت به‌مثابه روشی برای پژوهش در خصوص شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، س 7، ش 27، ص 28-17.
خدایی، زهرا، و تقوایی، علی‌اکبر، (1390)، «شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش4، ص 113-103.
داوری اردکانی، رضا (1375)، «ملاحظاتی درباره طرح مدینه اسلامی»، مجله آبادی، س6، ش 22، ص 11-4.
رجایی، فرهنگ (1392)، مشکله هویت ایرانیان امروز، نشر نی، تهران.
فکوهی، ناصر (1387)، انسان‌شناسی شهری، نشر نی، تهران.
فلاحت، سميه، (1390)، «برساخت مفهوم شهر اسلامي»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش3، ص 45-35.
موحد، علی، شماعی، علی، و زنگانه، ابوالفضل، (1391)، «بازشناسی هویت کالبدی در شهرهای اسلامی ( مطالعه موردی: شهر ری)»، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، ش5 ، ص 52-37.
میرمحمدی، حمیدرضا، (1375)، «سیما و بافت شهرهای اسلامی»، مشکو‌ة، ش53 ، ص 189-178.
نقی‌زاده، محمد (1387)، شهر و معماری اسلامی، انتشارات مانی، اصفهان.
نقی‌زاده، محمد، (1390)، «ریشه‌های شهر اسلامی در متون اسلامی»، کتاب ماه هنر، ش155، ص 26-12.
نوحی، حمید، (1388)، شهر اسلامی از واقعیت تاریخی، نوستالژی مدنی و اتوپیا تا حقیقت دینی، تأملات در هنر و معماری، گنج هنر، تهران، ص 300-261.
یوسفی فر، شهرام، (1382)، «تاریخ شهر و شهرنشینی در جوامع اسلامی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش74، ص 51-42.
Allen, Natalie & Davey, Mark. (2017). “The value of constructivist grounded theory for built environment researchers”, Journal of Planning Education and Research, 0739456X17695195.
Blumer, Herbert. (1969). Symbolic interactionism: Perspective and method, University of California Press.
Bollo, C. & Collins, T. (2017). “The power of words: Grounded theory research methods in architecture and design”. Paper presented at the meeting of Architecture of Complexity, ARCC 2017 Conference, Salt Lake City.
Bonham, Jennifer, & Wilson, Anne. (2012). “Bicycling and the life course: The start-stop-start experiences of women cycling”, International Journal of Sustainable Transportation, 6(4), 195-213.
Bowers, Barbara, & Schatzman, Leonard. (2009). “Dimensional analysis”, Developing grounded theory: The second generation, 86-126.
Charmaz, Kathy. (2000). Grounded theory: Objectivist and constructivist methods. In N. K. Denzin & Y. S. Lincoln (Eds.), Handbook of qualitative research, 2nd ed. (pp. 509–536). Thousand Oaks, CA: Sage.
Charmaz, Kathy. (2006). Constructing grounded theory, London: Sage.
Charmaz, Kathy. (2014). Constructing grounded theory, Sage.
Clarke, Adele E., Friese, Carrie, & Washburn, Rachel S. (Eds.). (2016). Situational analysis in practice: Mapping research with grounded theory (Vol. 1), Left Coast Press.
Clarke, Adele E. (2005), Situational analysis: Grounded theory after the postmodern turn, Sage.
Clarke, Adele E. (2007), Grounded theory: Critiques, debates, and situational analysis, The Sage handbook of social science methodology, 423-442.
Clarke, Adele E., Friese, Carrie, & Washburn, Rachel S. (2018). Situational analysis: grounded theory after the interpretive turn, Sage Publications.
Corbin, Juliet M., & Strauss, Anselm. (1990). “Grounded theory research: Procedures, canons, and evaluative criteria”, Qualitative Sociology, 13(1), 3-21.
Dunne, Ciarán. (2011). “The place of the literature review in grounded theory research”, International Journal of Social Research Methodology, 14(2), 111-124.
Faehnle, Maija, Bäcklund, Pia, Tyrväinen, Liisa, Niemelä, Jari, & Yli-Pelkonen, Vesa. (2014). “How can residents’ experiences inform planning of urban green infrastructure? Case Finland.”, Landscape and Urban Planning, 130, 171-183.
Glaser, Barney G. (1992). Emergence versus forcing: Basics of grounded theory analysis. Mill Valley, CA: Sociology Press.
Glaser, Barney G. and Strauss, Anselm (1967), The Discovery of Grounded Theory, Shicago: Adine Publishing Company.
Glaser, Barney G. (1998). Doing grounded theory: Issues and discussions, Sociology Press.
Glaser, Barney G. (2001). The grounded theory perspective: Conceptualization contrasted with description, Sociology Press.
Glaser, Barney G. (2007). Doing formal grounded theory: A proposal, Sociology Press.
Jacobson, N. (2001). “Experiencing recovery: A dimensional analysis of recovery narratives”, Psychiatric Rehabilitation Journal, 24(3), 248.
Kempster, Stephen, & Parry, Ken W. (2011). “Grounded theory and leadership research: A critical realist perspective”, The leadership quarterly, 22(1), 106-120.
Kools, Susan, McCarthy, Marianne, Durham, Roberta, & Robrecht, Linda (1996). “Dimensional analysis: Broadening the conception of grounded theory”, Qualitative Health Research, 6(3), 312-330.
Lee, Frederic S. (2015). Critical Realism, Method of Grounded Theory, and Theory Construction. Handbook of Research Methods and Applications in Heterodox Economics.
Lynch, Kevin. (1984). Good city form, MIT press.
Lyndon, Audrey. (2008). “Social and environmental conditions creating fluctuating agency for safety in two urban academic birth centers”, Journal of Obstetric, Gynecologic, & Neonatal Nursing, 37(1), 13-23.
McCarthy, Marianne (2003b). “Situated clinical reasoning: Distinguishing acute confusion from dementia in hospitalized older adults”, Research in Nursing & Health, 26(2), 90-101.
McCarthy, Marianne C. (2003a). “Detecting acute confusion in older adults: Comparing clinical reasoning of nurses working in acute, long‐term, and community health care environments”, Research in Nursing & Health, 26(3), 203-212.
McCarthy, Marianne, Ruiz, E., Gale, B., Karam, C., & Moore, N. (2004). “The meaning of health: perspectives of Anglo and Latino older women”, Health Care for Women International, 25(10), 950-969.
McGrath, Moriah McSharry. (2013). Neighboring in Strip City: A Situational Analysis of Strip Clubs, Land Use Conflict, and Occupational Health in Portland, Oregon.
Mills, Jane, Bonner, Ann, & Francis, Karen. (2006). “The development of constructivist grounded theory”, International Journal of Qualitative Methods, 5(1), 25-35.
Nordwall, Ulf, & Olofsson, Thomas. (2013).” Architectural caring. Architectural qualities from a residential property perspective”, Architectural Engineering and Design Management, 9(1), 1-20.
Oliver, Carolyn. (2011). “Critical realist grounded theory: A new approach for social work research”, British Journal of Social Work, 42(2), 371-387.
Pursley-Crotteau, Suzanne, McGuire Bunting, Sheila & Burke Draucker, Claire (2001), grounded theory and hermeneutics: contradictory or complementary methods of nursing research. In Schreiber, R. S., & Stern, P. N. (Eds.). Using grounded theory in nursing. Springer Publishing Company.
Robrecht, Linda C. (1995). “Grounded theory: Evolving methods”, Qualitative Health Research, 5(2), 169-177.
Salin, Ossi, & Pesso, Kaija. (2017). “Open Minds, Open Spaces: Mind-Set Changes During Urban Walking”, Space and Culture, 20(4), 385-398.
Schatzman, Leonard. (1986). The structure of qualitative analysis, Paper presented at the World Congress of Sociology: International Sociology Conference, Delhi, India.
Schatzman, Leonard. (1991). “Dimensional analysis: Notes on an alternative approach to the grounding of theory in qualitative research”, Social organization and social process: Essays in honor of Anselm Strauss, 303-314.
Shankar, Avi, & Goulding, Christina. (2001). “Interpretive consumer research: two more contributions to theory and practice”, Qualitative Market Research: An International Journal, 4(1), 7-16.
Simeone, Luca, Secundo, Giustina, & Schiuma, Giovanni . (2017). “Adopting a design approach to translate needs and interests of stakeholders in academic entrepreneurship: The MIT Senseable City Lab case”, Technovation, 64, 58-67.
Squires, Allison. (2004). “A dimensional analysis of role enactment of acute care nurses”, Journal of Nursing Scholarship, 36(3), 272-278.
Strauss, A. L. & Corbin, Juliet. (1990). The basics of qualitative analysis: Grounded theory procedures and techniques. Thousand Oaks, CA: Sage.
Strauss, Anselm Leonard (1993), Continual permutations of action, AldineTransaction.
Strauss, Anselm Leonard, & Corbin, Juliet. (1998). Basics of qualitative research: Procedures and techniques for developing grounded theory.
Suddaby, Roy. (2006). “From the editors: What grounded theory is not”, Academy of Management Journal, 49(4), 633-642.
Thompson, S. (2006). “The quest for hurtful environments: a qualitative researcher’s journey”, Urban Policy and Research, 24(1), 17-38.
Wamsler, Christine. (2016). “From Risk Governance to City–Citizen Collaboration: Capitalizing on individual adaptation to climate change”, Environmental Policy and Governance, 26(3), 184-204.
تحلیل ابعاد به مثابه روشی برای پژوهش در «شهر اسلامی»
بهادر زمانی، (نويسنده مسئول)، دانشیار و عضو هیات علمی گروه شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، شماره تلفن: 09132808550، دورنگار 03132218146، پست الکترونیکی: b.zamani@aui.ac.ir
احسان بابائی سالانقوچ، دانش آموخته دکتری شهرسازی اسلامی، دانشگاه هنر اصفهان، شماره تلفن: 09151803304، پست الکترونیکی: ehsanbabaii@gmail.com
Bahador Zamani, (Corresponding author), associate professor and member of staff of Urban Planning Department, Architecture & Urban Planning Faculty, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran
Tel:09132808550
Fax:03132218146
E-mail: b.zamani@aui.ac.ir
Ehsan Babaei, Ph.D in Islamic urban studies, Urban Planning Department, Architecture & Urban Planning Faculty, Art University of Isfahan, Isfahan
Tel:09151802204
E-mail: ehsanbabaii@gmail.com
چکیده
آشنایی با امکانات و توانمندی های نظام پژوهش کیفی و راهبردهای خاص آن همچون نظریه زمینه‌ای به منظور تولید دانش و دکترین و آفرینش نظریه‌های معتبر علمی با هدف ارتقای سطح آگاهی از واقعیت‌ها و کمک به پیش‌بینی و حل مسائل موجود شهر و شهرسازی اسلامی ضرورت دارد. نظریه زمینه‌ای به عنوان یکی از راهبردهای روش کیفی در دهه‌های اخیر دارای خوانش‌های گوناگونی شده است. تحلیل ابعاد یکی از خوانش‌های نظریه زمینه‌ای است که توسط شاتزمن ابداع و در نظام‌های علمی و رشته‌های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است با این حال این روش با وجود قابلیت های آن در پژوهش‌های شهری کاربست کمتری داشته است. مقاله حاضر قابلیت‌های این روش را برای پژوهش به طور عام و پژوهش در مورد شهر اسلامی به طور خاص نشان می دهد. بر این اساس پاسخگویی به دو سوال مورد نظر است: فرایند و قابلیت روش تحلیل ابعاد چیست؟ بر اساس امکانات و قابلیت‌های روش تحلیل ابعاد، این روش تا چه اندازه برای پژوهش درباره شهر اسلامی قابلیت کاربست دارد؟ مقاله در دو بخش اصلی سازمان یافته است. در بخش نخست، پیشینه، بنیادهای فلسفی و مبانی نظری و مراحل و گام‌های روش تحلیل ابعاد مورد بحث قرار گرفته و کوشش شده تا امکانات و قابلیت‌های این روش برای پژوهش مورد بحث قرار گیرد. در بخش دوم مقاله این روش برای یک نمونه پژوهش در حوزه مطالعات شهری مورد استفاده قرار گرفته است. در این قسمت انگاره شهر اسلامی در اندیشه متفکران و اندیشمندان گوناگون مورد مطالعه قرار گرفته و سعي شده ابعاد و شیوه‌های متعدد مورد استفاده برای برساخت این انگاره بررسی و چارچوبی تبیینی در این خصوص ارائه شود. نتایج این بخش شش مدل مشخص از شهر اسلامی در متون و روایت‌های مربوطه شامل مدل سکونتگاه (و نه شهر) اسلامی؛ مدل شهر بی‌زمان؛ مدل کالبدی؛ مدل شهر مسلمانان؛ مدل تمدن اسلامی؛ مدل شهر قلمرو مسلمانان را به دست می‌دهد. یافته‌های این پژوهش ضمن تاکید بر فواید و سودمندی تحلیل ابعاد برای پژوهش‌های شهری، هر گونه استفاده از این روش را – همچون سایر روش‌های کمی و کیفی – مستلزم توجه به هماهنگی و تناسب میان ویژگی‌های روش و جنبه‌های گوناگون پژوهش و به طور خاص اهداف پژوهش و سبکِ شناختی پژوهشگر می‌داند.
واژگان کلیدی: روش کیفی، نظریه زمینه‌ای، تحلیل ابعاد، شهر اسلامی
مقدمه
مروری گونه‌شناختی بر روش‌شناسی مطالعات مربوط به شهر و شهرسازی در ایران، ابتنای بیشتر مطالعات شهری بر نظام پژوهش کمی و اثبات‌گرا و منتهی به نظریه‌آزمایی در مقایسه با پژوهش‌های بنیادین مبتنی بر نظام پژوهش کیفی، استقرایی و منجر به نظریه‌آفرینی را نشان می دهد. یکی از دلایل این امر در کنار دیگر عوامل، عدم آشنایی ضعف روش‌شناختی در کاربست راهبردهای پژوهش کیفی است. از این رو آشنایی با امکانات و توانمندی های نظام پژوهش کیفی و راهبردهای خاص آن همچون نظریه زمینه‌ای، پدیدارشناسی و قوم‌نگاری به منظور تولید دانش و دکترین و آفرینش نظریه‌های معتبر علمی با هدف ارتقای سطح آگاهی از واقعیت‌ها و کمک به پیش‌بینی و حل مسائل موجود شهر و شهرسازی اسلامی ضرورت دارد.
در حوزه برنامه‌ریزی شهری نیز، روش‌های کمی شناخته شده‌تر هستند و به عنوان ابزارهای مورد استفاده پژوهشگران به رسمیت شناخته شده‌اند. در مقابل هنوز امکانات روش‌های کیفی به عنوان ابزارهایی مهم در برنامه‌ریزی شهری به طور کامل شناخته نشده است. این مسئله تا اندازه‌ای از شرایط موجود در زمان پیدایش و شکل‌گیری برنامه‌ریزی شهری به عنوان یک نظام علمی منتج شده است، در آن زمان برنامه‌ریزی به عنوان مجموعه‌ای از اعمال برای کاربست منطق علمی و تکنیکی برای حل مسائل اجتماعی ترویج و تاکید می‌شد. امروزه با گذشت زمان، بدگمانی نسبت به روش‌های کیفی در برنامه‌ریزی شهری کمتر شده و این روش‌ها به تدریج به عنوان ابزارهایی معتبر برای پژوهش پذیرفته شده‌اند. بر این اساس بحث بر سر اعتبار این روش‌ها به استدلال‌های گوناگون در خصوص سودمندی آن‌ها و تصمیم‌گیری در خصوص بهترین تکنیک‌ها برای اطمینان از دقت و اعتمادپذیری پژوهش معطوف شده است (Thompson, 2006: 20). یکی از روش‌های کیفی که امرزه هر چه بیشتر در برنامه‌ریزی شهری و نظام‌های علمی وابسته مورد استفاده قرار گرفته، روش نظریه زمینه‌ای است (Bollo & Collins, 2017). نظریه زمینه‌ای روشی برای خلق نظریه از داده‌ها است که به صورت گسترده‌ای در نظام‌های علمی مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. گلیزر و اشتراوس (Glaser & Strauss, 1967) به عنوان بنیان‌گذاران نظریه زمینه‌ای آن را به عنوان "کشف نظریه از داده‌ها" تعریف کرده‌اند که در خلال فرایندی نظام‌مند گردآوری و تحلیل شده‌اند. روش پیشنهادی آن‌ها به جای نظریه آزمایی به دنبال نظریه آفرینی در مورد موضوعات حائز اهمیت در زندگی مردم است. "این کار در فرایندی انجام می‌شود که اغلب دارای ماهیت استقرایی است، از آن روی که هیچ ایده از پیش تعیین شده‌ای برای تایید یا ابطال ندارد" (Mills, et al., 2006: 2-3) و بدین ترتیب "با خلق نظریه به صورت قیاسی و بر اساس پیش‌فرض‌های قبلی در تضاد است" (Glaser & Strauss, 1967: 3).
نظریه زمینه‌ای در طول زمان شاهد استحاله و تغییرات مختلفی بوده و رویکردها و خوانش‌های گوناگونی نسبت به آن شکل گرفته است. یکی از این خوانش‌ها، تحلیل ابعاد1 است که توسط لئونارد شاتزمن2 ابداع و ارائه شده است. تحلیل ابعاد همانند نظریه زمینه‌ای در پی خلق نظریه از داده‌ها است با این تفاوت که تحلیل ابعاد به جای مقرر داشتن یک سلسله‌مراتب برای فاکتورها و عوامل دخیل در پدیده یا موقعیت مورد بررسی و پرسش از اینکه «مهمترین چیز در اینجا کدام است؟»، در پی پاسخ به پرسش از «همه آنچه در اینجا دخیل است3» می‌باشد. بدین ترتیب با خلق یک محیط پژوهشی که در آن مشارکت‌کنندگان در پژوهش به وسیله خودِ جهات پژوهش – و نه پرسش‌های پژوهشگر – هدایت می‌شوند، امکان آشکارسازی داده‌های غیرمعمول و پیش‌بینی‌نشده را فراهم می‌آورد (McCarthy et al., 2004: 953). افزون بر آن تحلیل ابعاد به صراحت مهارت‌های تحلیلی پیچیده‌ای را که توسط همه ما در زندگی روزمره به کار گرفته می‌شود را به رسمیت شناخته و مورد استفاده قرار می‌دهد و این مهارت‌ها را با امر خطیر پژوهش سازگار می‌کند.
شاتزمن از میانه دهه 60 میلادی تدریس و تکمیل تحلیل ابعاد را آغاز نمود اما انتشار نخستین اثر مکتوب در خصوص این روش تا سال 1991 به تاخیر افتاد (Schatzman, 1991) در نتیجه تحلیل ابعاد در ادبیات پژوهش کیفی حضور کم‌رنگی داشته و روش بدیع شاتزمن تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده است. اگرچه در سالیان اخیر پژوهش‌های مختلف انجام شده درباره و با استفاده از این روش در حوزه‌های غیرشهرسازی افزایش یافته است، و با وجود بهره‌گیری از سایر خوانش‌های نظریه زمینه‌ای در پژوهش‌های شهری (Allen & Davey, 2017; Simeon, et al., 2017; Nordwall & Olofsson, 2013; Faehnle et al., 2014; Dunne, 2011; Van de Meene, et al., 2011; McGrath, 2013; Salin & Pesso, 2017; Bonhman & Wilson, 2012; Wamsler, 2016) روش تحلیل ابعاد کاربست گسترده‌ای در پژوهش‌های شهری نداشته است و از این رو مورد توجه و کاربست پژوهش حاضر قرار گرفته است. هدف این مقاله واکاوی روش تحلیل ابعاد و قابلیت کاربست آن برای پژوهش به ویژه پژوهش درباره شهر اسلامی است. مقاله به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود، در بخش نخست پیشینه، بنیادهای فلسفی و مراحل و گام‌های تحلیل در روش تحلیل ابعاد تشریح و تلاش می‌گردد تا تصویری روشن از ویژگی‌ها و امکانات این روش به دست داده شود. در بخش دوم و به عنوان نمونه‌ای از کاربرد تحلیل ابعاد در پژوهش‌های شهری، به بررسی ویژگی‌های و خصوصیات شهر اسلامی با استفاده از این روش اقدام می‌شود.
پیشینه تحلیل ابعاد
شاتزمن در شکل‌گیری اولیه نظریه زمینه‌ای مشارکت نداشت اما به عنوان یکی از همکاران گلیزر و اشتراوس در دانشگاه کالیفرنیا به مدت بیش از بیست و پنج سال به تدریس پژوهش میدانی و راهنمایی دانشجویانی مشغول بود که در رساله خود از روش نظریه زمینه‌ای بهره می‌بردند. نقد اصلی شاتزمن به نظریه زمینه‌ای این بود که این روش اَعمال دخیل در فرایند کشف نظریه زمینه‌ای را آشکار نمی‌نماید (Shankar & Goulding, 2001: 11). وی معتقد بود دانشجویان اغلب به مقایسه میان روش تدریس شده (نظریه زمینه‌ای) با شیوه مواجهه معمول و طبیعی با مشکلات و مسائل روزمره می‌پردازند. در نتیجه این مقایسه، آن‌ها اغلب احساس می‌کنند که نظریه زمینه‌ای چیز زیادی در خصوص چگونگی انجام تحلیل بیان نمی‌کند؛ دانشجویان به طور طبیعی مایل‌اند که در فرایند درک، نظم‌بخشی و تحلیل داده‌ها با و از دریچه پارادایم‌ها به مسئله نگاه کنند، مسئله‌ای که ریشه در دانش پیشینی دارد؛ بدین ترتیب تلقی بیشتر دانشجویان این است که روش نظریه زمینه‌ای هیچ پارادایم فراگیری - چه ماهوی و چه روش‌شناختی – به عنوان راهنما در فرایند نظریه‌پردازی ارائه نمی‌کند (Schatzman, 1991: 305). بر این اساس شاتزمن به ابداع تحلیل ابعاد پرداخت که می‌توان آن را به عنوان روشی جایگزین برای نظریه‌پردازی زمینه‌ای توصیف کرد که با هدف صورت‌بندی بهتر و تبادل نظر در خصوص فرایند کشف در پژوهش کیفی به کار می‌رود.
تحلیل ابعاد و نظریه زمینه‌ای شباهت‌های بسیاری با یکدیگر دارند، با این حال بررسی روندهای مربوطه نشان از تفاوت‌ها و تمایزات این روش با نسخه پیشنهادی اشتراوس و گلیزر و نسخه‌های بعدی، از جمله نسخه کلاسیک گلیزر (Glaser, 1992; 1998; 2001; 2007)، نسخه سیستماتیک اشتراوس و کوربین (Strauss & Corbin, 1990; 1998; Strauss, 1993)، نسخه برساخت‌گرای چارمز (Charmaz, 2000, 2014)، نسخه تحلیل موقعیت کلارک (Clarke, 2005; 2007; Clarke et al., 2016; 2018) و نسخه انتقادی (Kempter & Parry, 2011, 2014; Lee, 2016; Oliver, 2012) دارد. شکل 1 جایگاه تحلیل ابعاد در میان سایر خوانش‌های نظریه زمینه‌ای را نشان می‌دهد. برخی شباهت‌ها و تمایزات تحلیل ابعاد با سایر خوانش‌ها نیز در جدول 1 ارائه شده است.
جدول1: شباهت‌ها و تمایزات نظریه زمینه‌ای و تحلیل ابعاد (ماخذ: نگارندگان) | |
نظریه زمینه‌ای متعارف | تحلیل ابعاد |
معرفت‌شناسی: اثبات‌باور/واقع‌گرا تا برساخت‌گرا (در نسخه‌های گوناگون) | برساخت‌گرا/نسبی‌گرا و تفسیری |
بنیاد فلسفی: کنش متقابل نمادین | بنیاد فلسفی: کنش متقابل نمادین |
پرسش اصلی: پرسش از فرایند اجتماعی پایه | پرسش اصلی: پرسش از «همه» آنچه در اینجا در جریان است |
ماتریس و مدل پارادایمی به عنوان ابزاری برای کدگذاری داده‌ها (یکی از فرایندها در کدگذاری محوری؛ یکی از تکنیک‌های متعدد در نظریه زمینه‌ای برای توسعه و مرتبط ساختن مقوله‌ها) | ماتریس تبیینی به عنوان زیربنای تحلیل (چارچوبی به دست می‌دهد که به وسیله آن تحلیل از توصیف فراتر رفته و به قلمروی تبیین گام می‌گذارد) |
هدفِ فرایند تحلیل دستیابی به یک توصیف نظری از فرایند اجتماعی پایه است که برای مشارکت‌کنندگان در پژوهش از بیشترین اهمیت برخوردار است | کشف معنای تعاملات مشاهده شده در پدیده یا موقعیت مورد بررسی و برساخت پدیده یا موقعیت مورد مطالعه |
پیش‌فرض اصلی: وجود حقایقی عام و قابلیت تعمیم | پیش‌فرض اصلی: شناسایی اجزای یک «کل»، دستیابی به نگرشی گسترده‌تر نسبت به پیچیدگی‌های آن |
ارانه روایت‌های برجسته یا نظریه رسمی | برساخت یا بازسازی بدیع و مجدد مولفه‌های متعدد یک پدیده اجتماعی پیچیده |
مقایسه مداوم به عنوان زیربنای تحلیل | ابعادی‌کردن/تحلیل طبیعی |
توالی خطی اعمال پژوهشی | اعمال پژوهشی به صورت همزمان ودر تعامل با یکدیگر |
مراحل: 1. کدگذاری باز؛ 2. کدگذاری محوری؛ 3. کدگذاری گزینشی | مراحل: 1. ابعادی‌کردن؛ 2. تفکیک؛ 3. یکپارچه‌سازی |
استقرای محض تا استفهام (در نسخه‌های گوناگون) | چرخه‌ای از استقرا و قیاس |
پژوهشگر به عنوان متخصص اما با ذهنی باز و خالی | پژوهشگر در خصوص پدیده یا موقعیت مورد بررسی نسبت به مطلعین، اطلاعات کمتری دارد اما توانایی شناخت و آموختن را دارد |
دستیابی به حساسیت نظری به عنوان یکی از اهداف | دستیابی به حساسیت نظری به عنوان یکی از اهداف |
کانون تحلیل: کدگذاری، مقوله‌بندی و ترسیم دیاگرام تحلیل | کانون تحلیل: ابعادی‌کردن و ترسیم دیاگرام توسط ماتریس تبیینی |
بازاندیشی مورد توجه نیست | بازاندیشی مورد توجه است، از ابتدای پژوهش تا گزینش چشم‌انداز و ترسیم ماتریس تبیینی |
بنیادهای فلسفی و زیربناهای نظری روش تحلیل ابعاد
نظریه زمینه‌ای ریشه در کنش متقابل نمادین داشت، رویکردی که بر معانی پیشامدها برای مردم در بستر طبیعی تمرکز دارد (Parsley-Crotteau, et al., 2001). این رویکرد توسط جرج هربرت مید توسعه یافت و بر سه پایه اصلی بنا شده است: " کنش انسان‌ها نسبت به پدیده‌های پیرامون‌شان مبتنی بر معانی‌ای است که آن پدیده‌ها برای آن‌ها دارند؛ این معانی از تعاملات اجتماعی مشخص با همتایان ناشی می‌شود؛ معانی در فرایند تفسیر و در طی مواجهه شخص با پدیده‌ها اصلاح، تعدیل و سازماندهی می‌شوند" (Blumer, 1969: 2). کنش متقابل نمادین، که تا اندازه‌ای به عنوان نقدی بر جامعه‌شناسی کارکردگرا به عنوان رویکرد مسلط در اوایل قرن بیستم توسعه یافت، بسیاری از پیش‌فرض‌های اثبات‌باورِ کارکردگرایی را رد می‌کند و تاکید و تمرکز آن بر زمینه، هم در نظریه و هم در روش است. بر این اساس کنش متقابل نمادین در پی آزمون تجربی نظریه‌های قیاسی و رها-از-زمینه با هدف پیش‌بینی و کنترل نیست بلکه به دنبال توسعه نظریهای طبیعت‌گرایانه، برخاسته از زمینه و وابسته به زمینه در فرایندی مقایسه ای و چرخشی است (Jocobson, 2001: 249).
مشابه با نظریه زمینه‌ای، بنیادهای فلسفی تحلیل ابعاد در کنش متقابل نمادین قرار دارد. بر این اساس فرایند کشف «همه آنچه در اینجا اتفاق می‌افتد» به عنوان پرسش اصلی در روش تحلیل ابعاد در رویکرد کنش متقابل نمادین ریشه دارد که در آن تفکر امری دانسته می‌شود که به وسیله تعاملات فرد با داده‌ها هدایت شده و در واقع بازتابی است از این تعامل (Schatzman, 1991). پیش‌فرض کلیدی این روش این است که پدیده یا موقعیت مورد بررسی به صورت اجتماعی برساخته شده، در یک بستر خاص واقع شده و از یک چشم‌انداز معین تعریف می‌شود (Van Clea et al., 2013: 3). چشم‌انداز تفکر تحلیلی بر پیشامدها در قلمروی طبیعی متمرکز است، جایی که تعاملات انسانی در آن‌ها رخ می‌دهد. هدف تحلیل ابعاد به جای کشف فرایند اجتماعی پایه – به عنوان پرسش اصلی در نظریه زمینه‌ای – عبارت است از کشف معانی این تعاملات که موقعیت را خلق می‌کنند (Robercht, 1995: 172). از سوی دیگر تحلیل ابعاد بر پایه نظریه «تحلیل طبیعی4» بنا شده است. تحلیل طبیعی دیدگاهی نسبت به تحلیل است که شاتزمن آن را یکی از فرایندهای فرعی تفکر می‌داند که همراه با زبان، در نخستین مراحل زندگی اجتماعی آموخته می‌شود و در مواجهه با مسائل و در هنگام نیاز به اقدام از آن بهره گرفته می‌شود (Schatzman, 1991: 305). بر این اساس تحلیل ابعاد روشی برای انجام پژوهش است که در واقع می‌توان آن را بسط فرایند تحلیل طبیعی دانست به طوری که در تحلیل طبیعی به صورت شهودی برخی از اعمال تشریح شده ذیل روش تحلیل ابعاد انجام می‌شود. این امر بدون شناخت نسبت به فرایند مربوطه و بدون آگاهی از چگونگی و چرایی این اعمال انجام می‌شود. در تحلیل طبیعی وقتی فرد به داستانی گوش می‌دهد، ویژگی‌های آن را، آن‌چنان که توصیف شده، مورد مداقه قرار می‌دهد و کوشش می‌کند تا اعمال گوناگون انجام شده را در ارتباط با بستر، شرایط و پیامدها مورد بررسی قرار دهد. آنچه شنونده به عنوان موضوع اصلی در داستان تشخیص داده بیانگر یک نقطه‌نظر، یا یک چشم‌انداز5 است (Robercht, 1995: 172).
گرچه هدف اولیه تحلیل ابعاد بهبود صورت‌بندی و فراهم آوردن امکان تبادل نظر در خصوص فرایند کشف نظریه در پژوهش کیفی بود اما در ادامه پژوهشگران مختلف (از جمله McCarthy, 2003a; McCarthy, 2003b; Kools et al., 1996) تحلیل ابعاد را به عنوان جایگزینی برای روش مقایسه مداوم در نظریه زمینه‌ای ارائه و معرفی نمودند. شاتزمن از آغاز تحت تاثیر توانمندی نظریه زمینه‌ای برای انجام تحلیل مقایسه‌ای قرار گرفته بود و این موضوع را یکی از برتری‌های آن نسبت به سایر روش‌هایی می‌دانست که به وسیله نظریه هدایت می‌شوند، با وجود این معتقد بود که به رغم سودمندی مقایسه "به نظر می‌رسد این روش پیچیدگی و ظرافت استدلال تحلیلی را به حداقل می‌رساند" (Bowers & Schatzman, 2009: 90). از دید وی تحلیل مقایسه‌ای به صورت تلویحی ابعاد و ارزش‌های نسبت داده شده به آن‌ها را در خود جای داده است اما تمرکز بر مقایسه باعث شده تا طیف گسترده‌ای از فرایندهای تحلیلی نادیده گرفته شوند. از سوی دیگر اگرچه مقایسه مداوم متضمن رابطه نزدیک و پیوسته پژوهشگر و موضوع مورد بررسی قلمداد شده است (Suddaby, 2006: 640) شاتزمن معتقد است که تمرکز زودهنگام بر مقایسه در روش نظریه زمینه‌ای، پژوهشگر را در بیرون از داده‌ها جای داده و به توسعه ابعادی خارج از داده‌ها منجر می‌شود و نهایتا درک پژوهشگر از پدیده مورد مطالعه را محدود می‌نماید (Bowers & Schatzman, 2009). بنابر نظر شاتزمن اتخاذ رویکردی گسترده‌تر به تحلیل (یعنی چیزی فراتر از تحلیل مقایسه‌ای) و پرسش از «تمامی» آنچه دخیل است، طیف گسترده‌ای از ابعاد مرتبط با پدیده مورد مطالعه را تولید کرده و مانع از نتیجه‌گیری زودهنگام می‌گردد و پیش از انجام تحلیل مقایسه‌ای، پژوهشگر را به سمت ابعاد و ویژگی‌های پیچیده‌تر و غنی‌تر هدایت می‌کند. بدین ترتیب شاتزمن انگاره ابعادی‌کردن را به عنوان پایه‌ای نظری برای تعریف تحلیل ارائه داد که ریشه در تعامل‌گرایی نمادین و تحلیل طبیعی به عنوان بنیادهای فلسفی و زیربناهای نظری تحلیل ابعاد دارد. انسان‌ها در خلال آموختن زبان و در ضمن مشارکت در تعاملات اجتماعی، توانایی خود برای انجام تحلیل طبیعی را بهبود می‌بخشند و ویژگی‌های شناختی مربوط به ابعادی‌کردن را توسعه می‌دهند (Kools et al., 1996: 315).
مراحل/گام‌های تحلیل ابعاد
پژوهشگران کیفی همواره در معرض این نقد قرار داشته‌اند که نمی‌توانند به صورتی واضح فرایند تحلیلی منجر به خلق نظریه را صورت‌بندی نمایند. این مسئله سوالاتی را در خصوص اعتبار و تاییدپذیری یافته‌ها به وجود آورده بود. شاتزمن در روش تحلیل ابعاد به این دلمشغولی روش‌شناختی پاسخ داده و به دقت فرایند استخراج نظریه از داده‌ها را ترسیم می‌نماید. این روش در پی صورت‌بندی رویکردی نظام‌مند و ساختاریافته به پژوهش است که ضمن بهره‌گیری از ایده‌های کلیدی و اعمال اصلی روش نظریه زمینه‌ای به ماهیت نظام‌مند و در عین حال شهودی این روش وفادار بماند (Lyndon, 2008: 15). در این روش فرایند گردآوری و تحلیل داده‌ها در چرخه‌ای از استدلال‌های استقرایی و قیاسی انجام می‌شوند. این امر تا بررسی و بازبینی داده‌های کافی برای دستیابی به یک تبیین نظری غنی ادامه می‌یابد (Robercht, 1995: 175). رابطه تعاملی و پویا میان پژوهشگران و داده‌ها در این روش باعث شده تا تشریح فرایند انجام پژوهش در این روش، همچون سایر رویکردهای کیفی، با دشواری‌هایی همراه باشد. افزون بر آن در روش تحلیل ابعاد، تحلیل مطابق با مراحلی مشخص و بر اساس گام‌ها یا فازهایی مجرد و منفک از یکدیگر انجام نمی‌پذیرد بلکه فعالیت‌های مرتبط با گردآوری و تحلیل داده‌ها به صورت همزمان، یا به صورتی چرخه‌ای صورت می‌گیرد. بیان خطی و متوالی مراحل مختلف در این نوشتار تنها با هدف ترسیم و تشریح فرایند صورت می‌پذیرد. بر این اساس فرایند تحلیل در تحلیل ابعاد را می‌توان در قالب سه مرحله 1)ابعادی‌کردن6؛ 2)تفکیک7؛ و 3)یکپارچه‌سازی8 به شرح زیر تشریح کرد:
ابعادی‌کردن
ابعادی‌کردن نخستین مرحله از روش تحلیل ابعاد است که با هدف انتزاع نمودن جنبه‌های متعدد مشاهده شده در موضوع مورد بررسی انجام می‌پذیرد (Schatzman, 1991: 310). این مرحله شامل نام‌گذاری پاره‌های داده‌ها و بسط آن‌ها در قالب خصوصیات گوناگون، شامل ابعاد مختلف و ویژگی‌ها می‌باشد (Shankar & Goulding, 2001: 11). گرچه ابعادی‌کردن ظاهرا معادل کدگذاری باز (در نظریه زمینه‌ای) است اما از نظر عملیاتی با هم متفاوت‌اند. این تفاوت از آنجا ناشی می‌شود که در ابعادی‌کردن، بدون توجه به اینکه کدها از ساختار یا فرایند، بستر و یا شرایط، پدید آمده‌اند باید در ابتدا آن‌ها را به عنوان ابعاد متمایز تجربه شکل داد. بر این اساس، در ابعادی‌کردن تحلیلگر تنها به دنبال تجربیاتی است که به پرسش روش‌شناختی پاسخ می‌دهد؛ یعنی جستجو برای «همه» آنچه در اینجا دخیل است. این پرسش از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا این مرحله تنها در پی شناخت است و نه تعیین اهمیت و یا معنای چیزها. یکپارچه‌سازی و تعیین ارزش مفهوم‌ها در مراحل بعدی تحلیل انجام خواهند گرفت. در این مرحله از فرایند تحلیل، تمامی کدها شکل ابعادی به خود می‌گیرند که از دید تحلیلگر با پدیده یا موقعیت مور بررسی مرتبط‌اند و در عین حال در تمامی نمونه‌ها حضور داشته و قابل پیگیری هستند. بدیهی است که هر پدیده یا موقعیت مجموعه ای خاص و متمایز از این ابعاد را دارد، بر این اساس تحلیلگر پیش از الگودهی، نخست باید ملاحظات مختلف را شناسایی نماید (Schatzman, 1991: 311).
در مرحله ابعادی‌کردن پژوهشگر واژگانی را توسعه می‌دهد که اَعمال شناختی لازم در طی تحلیل را ممکن می‌سازد. این تحلیل اولیه به خلق تعدادی بعد منجر می‌شود. یک بعد عبارت است از یک مفهوم انتزاعی به همراه ویژگی‌هایش که معیارها یا پارامترهای کمی و کیفی گوناگونی را برای هدف توصیف و تبیین پدیده یا موقعیت مورد بررسی به دست می‌دهد. بُعدها در تحلیل ابعاد را می‌توان مشابه با مقوله‌ها در نظریه زمینه‌ای متعارف دانست (Lyndon, 2008: 15). هر یک از ابعاد، یکی از مولفه‌های پدیده یا موقعیت مورد بررسی است که توسط پژوهشگر شناسایی شده است. این ابعاد از زیر مقوله‌ها یا ابعاد فرعی را تشکيل می‌شوند. ابعاد فرعی دامنه ویژگی‌های هر یک از ابعاد را مشخص می‌کنند. درادامه هر یک از ابعاد فرعی شناسایی شده به وسیله مجموعه ویژگی‌هایی که می‌توانند بپذیرند به صورت دقیق‌تری توصیف می‌شوند. تعیین اهمیت و کفایت ابعاد شناسایی شده باید تا زمان شناسایی یک «توده بحرانی9» از ابعاد به تاخیر انداخته شود. توده بحرانی میزانی از داده‌هاست که بر اساس آن‌ها پژوهشگر به این باور می‌رسد که جنبه‌های عمده پدیده مورد بررسی در تحلیل انعکاس یافته است (Kools et al., 1996). قضاوت در خصوص اینکه چه تعداد از ابعاد، یک توده بحرانی را شکل می‌دهند بر اساس تجربه انجام می‌پذیرد. شاتزمن این مسئله را با استعاره‌ای از نقشه‌برداری توضیح داده است: "آن تعداد از مختصات و نشان‌ها که هم مسیر به سوی پدیده یا موقعیت مورد بررسی را معین کند و هم بتوان اهمیت آن‌ها را نسبت به یکدیگر تشخیص داد و به طور خاص معین کرد که کدامیک باید به عنوان چشم‌انداز و کدام‌ها به عنوان عمل/تعامل یا فرایند انتخاب شوند" (Schatzman, 1991: 312). در ابتدا ابعاد شناسایی شده تنها یک فهرست را شامل می‌شوند اما به زودی ابعاد و ویژگی‌هایشان به اندازه‌ای گسترش می‌یابند که نمی‌توان آن‌ها را با هم ترکیب کرد، در اینجاست که پژوهشگر می‌تواند سناریوهای تبیینی گوناگونی را بیازماید و پیرامون اهمیت ابعاد نسبت به یکدیگر و مکان آن‌ها در ماتریس به تفکر بپردازد.
تفکیک
پس از این که در مرحله ابعادی‌کردن داده‌ها بسط یافتند، در مرحله تفکیک، تلاش برای محدودکردن داده‌ها صورت می گیرد. محدودکردن به وسیله یک بعد مرکزی یا چشم‌انداز انجام می‌شود که در ادامه برای جهت‌دهی هدفمند به تحقیق مورد استفاده قرار می‌گیرد (Kools et al., 1996: 327). شاتزمن معتقد است که انسان محکوم به انتخاب است، باید چشم‌اندازی را برگزیند و از آن نقطه به مسائل مختلف بنگرد. در واقع در هر پژوهش مطلعین تنها می‌توانند داستانشان را از یک چشم‌انداز بیان کنند، چشم‌اندازی که ممکن است در زمان‌های مختلف متفاوت باشد، اما هرگز بدون چشم‌انداز نیستند. پژوهشگر نیز می‌تواند تنها تحلیل را از یک چشم‌انداز خاص هدایت کند. بدون چشم انداز نمی‌توان به تحلیل اقدام کرد (Bowers & Schatzman, 2009). این چشم‌انداز نقشی کلیدی در فرایند تحلیل در روش تحلیل ابعاد بر عهده دارد زیرا همه چیز به لنز و چشم‌اندازی وابسته است که تحلیلگر بر اساس آن به پدیده یا موقعیت مورد بررسی می‌نگرد. توجه به چشم‌انداز یک ویژگی متمایز تحلیل ابعاد است و بر اساس آن این روش، نیاز به یک چارچوب نظری پشتیبان برای کمک به برساخت داستان را به رسمیت می‌شناسد. تحلیل ابعاد بر دانش و تجارب قبلی به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از فرایند تفکر تاکید می‌نماید. این مسئله دلایلی عملی دارد، زیرا گرچه نظریه زمینه‌ای استفاده از نظریات موجود به عنوان بنیادی برای تحلیل را رد می‌کند، اما در واقعیت یک پژوهشگر در فرایند درک یک پدیده اجتماعی پیچیده به سختی قادر است دانش روش‌شناختی یا ماهوی پیشینی خود را به تمامی کنار بگذارد (Shankar & Goulding, 2001: 12). از هر چشم‌انداز، پدیده یا موقعیت به گونه‌ای متفاوت به نظر می‌رسد یعنی ویژگی‌های آن تغییر می‌کند؛ میزان اهمیت ابعاد مختلف دگرگون می‌شود؛ و پیامدهای متفاوتی به دنبال دارد (Jacobson, 2001: 249). با این حال خود چشم‌انداز نیز قابل تغییر است. "هر یک از ابعاد و ابعاد فرعی می‌توانند چنان اهمیتی یافته و به عنوان چشم‌انداز برگزیده شوند. در این صورت آن بعد می‌تواند برای تعیین اهمیت و جایگاه سایر ابعاد استفاده شود" (Schatzman, 1991: 311). تغییر چشم‌انداز، پدیده یا موضوع مورد بررسی را نیز متحول می‌کند، از این رو تحلیل ابعاد فرصت‌های بسیاری برای جایگشت‌های تحلیلی و تحلیل‌های جایگزین به دست می‌دهد. تحلیلگر وظیفه دارد تا از میان این گزینه‌ها مفیدترین و پربار‌ترین را برگزیند.
انتخاب چشم‌انداز از میان ابعاد گوناگون و پس از رسیدن به یک توده بحرانی از ابعاد انجام می‌شود. انتخاب شتابزده و نابهنگام یک بعد به عنوان چشم‌انداز، گردآوری و تحلیل داده‌ها را منحرف کرده و از حالت بی‌طرفی خارج می‌کند. در این شرایط احتمالا پژوهشگر تنها چیزهایی را خواهد یافت که پیشتر انتظارش را دارد. در انتخاب چشم‌انداز، نخست پژوهشگر به هر یک از این ابعاد این امکان را می‌دهد که در جایگاه چشم‌انداز قرار بگیرد. بر این اساس "هر یک از ابعاد، حداقل برای زمانی کوتاه و با هدف بررسی شایستگی‌اش، باید بخت آن را بیابد که در جایگاه چشم‌انداز قرار گیرد" (Schatzman, 1991: 311). با این کار تمامی ابعاد شناسایی شده در یک موقعیت، فرصت برابری برای ظاهر شدن به عنوان چشم‌اندازِ راهنمای پژوهش و تاثیرگذاری بر تحلیل را به دست می‌آورند. در ادامه آن بعدی که می‌تواند به بهترین وجه دغدغه اصلی پژوهش را تبیین نماید به عنوان چشم‌انداز برگزیده می‌شود.
پس از انتخاب چشم‌انداز، تحلیلگر می‌تواند بررسی سناریوهای تبیینی مختلف را آغاز نماید. در این مرحله ابعاد گوناگون توسط چشم‌انداز غالب هدایت شده و بر طبق آن به عناوین برجسته، مرتبط، حاشیه‌ای و غیرمرتبط تفکیک می‌شوند. در ادامه چشم‌انداز منتخب برای تعیین مکان تمامی ابعاد دیگر (به جز آن‌هایی که غیرمرتبط دانسته شده‌اند) در داخل ماتریس تبیینی به عنوان بستر، شرایط، فرایندهای و یا پیامدها استفاده می‌گردد. شکل 2 فرایند انتخاب چشم‌انداز را نشان می‌دهد. ابعادی که توسط پژوهشگر نسبت به چشم‌انداز، پیرامونی تشخیص داده شوند، پیش‌زمینه یا بستر تبیین را شکل می‌دهند. سایر ابعاد، یا شرایطی هستند که عمل را متاثر کرده‌اند یا پیامدهای آن اعمال می‌باشند و بر این اساس در ماتریس تبیینی جای می‌گیرند.
یکپارچه‌سازی
(ويژگي‌ها) (در) (ذيل) (فرايند) (با) ابعاد بستر/شرايط عمل‌ها پيامدها |
در این مرحله حجم محدودی از داده‌ها با هدف به چالش کشیدن و تعیین اعتبار نظریه در حال ظهور گردآوری و تحلیل می‌شوند. افزون بر آن، ادامه گفت و گوهای درونی پژوهشگر با خود در قالب یادداشت‌های تحلیلی10 - که در سایر مراحل نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند – و همچنین گفتگوهای انجام شده با همتایان به عنوان ابزاری برای تائید اعتبار نظریه استفاده می‌شود (Kools et al., 1996: 328). هنگامی که اشباع الگوها و تخصیص‌ها و غنای ارتباطات مفهومی به میزان قابل قبولی رسید، فرایند خلق نظریه کامل شده است و داستان به عنوان خروجی این فرایند بازسازی شده است. بدین ترتیب برآیند و خروجی تحلیل ابعاد برساخت یا بازسازی جدیدی از یک داستان یا نظریه است که یک پدیده یا موقعیت مورد بررسی را به تصویر می‌کشد. تحلیل ابعاد با سازماندهی و طبقه‌بندی لایه‌های متعدد از ابعاد مرتبط مشاهده شده در داده‌ها، و سپس سازماندهی و تفسیر آن‌ها بر اساس چشم‌انداز کلیدی به خلق نظریه اقدام می‌کند (McCarthy et al., 2004: 954).
قابلیت کاربست تحلیل ابعاد برای پژوهش در خصوص شهر اسلامی
شهراسلامی از جمله مفاهیمی است که به دلیل ماهیت جامع‌الابعاد آن، پژوهشگران نظام‌های علمی گوناگون سعی در بررسی، تبیین و توصیف آن داشته‌اند. این انگاره یکی از مهمترین مفاهیم مرتبط با طراحی و برنامه‌ریزی شهریِ متناسب با ارزش‌ها، اصول و فرهنگ اسلامی است که تاثیر بسیاری بر مطالعات این عرصه داشته است. عرصه‌ای که در گسترده‌ترین مفهوم می‌توان آن را شهرسازی اسلامی نامید. با این همه، هنوز تبیین واحدی از ماهیت، ویژگی‌ها و مولفه‌های شهر اسلامی ارائه نشده است که نسبت به آن توافقی فراگیر وجود داشته باشد. اگرچه بخشی از این مسئله به خاستگاه و چگونگی شکل‌گیری این انگاره و ویژگی‌های از ابتدا منسوب شده به آن باز می‌گردد (فلاحت، 1390)، در عین حال "می‌توان فقدان و عدم بهره‌گیری از یک روش مناسب را یکی از مشکلات اصلی در مطالعه شهر اسلامی و تبیین مولفه‌ها و ویژگی‌های آن برشمرد" (بابائی و دیگران، 1396: 8). در این میان بررسی مناسبت روش نظریه زمینه‌ای و خوانش‌های گوناگون آن، به ویژه روش تحلیل ابعاد، به مثابه روشی برای پژوهش درباره شهر اسلامی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
چنان که در قسمت اول مقاله ذکر شد هدف تحلیل ابعاد واکاوی شیوه‌های متعددی است که مفهوم، پدیده یا موقعیت مورد بررسی برساخته شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد (Squires, 2004: 274)، بر اساس این، مقاله در ادامه در پی تحلیل ابعاد و ویژگی های شهر اسلامی در اندیشه متفکران و اندیشمندان گوناگونی است که در این عرصه به پژوهش و نظریه‌پردازی اقدام کرده‌اند. تحلیل و تفسیر انگاره شهر اسلامی بخشی جدایی‌ناپذیر از تلاش‌ها برای بهره‌گیری از ارزش‌ها و اصول اسلامی در شهرسازی و معماری است، از این رو دیدگاه‌های مختلف در این عرصه به نوعی از درک و دریافت حرفه‌مندان، متخصصان و اندیشمندان این حوزه در خصوص انگاره شهر اسلامی، ابعاد و ویژگی‌های آن، وجود یا عدم وجود آن تاثیر پذیرفته است. بر اساس این و با بهره‌گیری از روش تحلیل ابعاد، مقاله در پی پاسخ به این سوال است که : انگاره شهر اسلامی نزد اندیشمندان و پژوهشگران مختلف (و در واقع در روایت‌های گوناگون ارائه شده توسط آن‌ها) چگونه تفسیر شده و برساخت این مفهوم چگونه به دست داده شده است؟ بهره‌گیری از تحلیل ابعاد، ویژگی‌ها، ابعاد و محدودیت‌های دیدگاه‌های گوناگون را آشکار ساخته و خصوصیات هر یک را تبیین می‌نماید. به این منظور از متون و روایت‌های مختلف در خصوص شهر اسلامی برای تبیین ابعاد و ویژگی‌های این انگاره بهره‌گرفته شده است. انتخاب این روایت‌ها با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند و نمونه‌گیری نظری انجام شده است. در این فرایند ابتدا فهرستی خلاصه از ابعاد برساخت شهر اسلامی در متون مورد بررسی شناسایی شدند. این فهرست به جای تمرکز بر ویژگی‌ها، پیشامدها و اقدامات خاص در پی شناسایی ابعادی است که کیفیت‌ها را نه بر اساس نمونه‌های خاص، بلکه بر پایه کیفیت‌های عام صورت‌بندی نماید. شش بعد اصلی در متون و روایت‌های مورد بررسی به شرح زير شناسایی شده‌اند:
1. ارکان و عوامل شکل‌دهنده شهر اسلامی: نظرات مختلفی برای معرفی اجزای شهر یا عوامل شکل‌دهنده شهر مطرح شده‌اند از جمله «انسان، محیط و فرهنگ»، «انسان و فعالیت‌ها و فرهنگ»، «کار، مسکن، تفریح و حرکت» و «مجموعه‌ای از نهادهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی». اگرچه هر یک از مقوله‌های کالبد و فعالیت واجد جنبه‌های مختلف معنوی و مادی یا صورت و معنا هستند (نقی زاده، 1387: 45) اما بررسی متون مربوطه نشان می‌دهد در میان ارکان و عوامل شکل‌دهنده شهر، انسان اصلی‌ترین عنصر در ظهورِ شهر اسلامی دانسته شده است. به بیان دیگر قلمروهای اصلی شکل‌دهنده شهر اسلامی وابسته به انسان قلمداد شده است و مطابق آن وجوه مختلفی برای مولفه‌ها و اجزای سازنده شهر اسلامی، به عنوان ویژگی‌های بعد حاضر، برشمرده شده است که عبارتند از: 1) وجه فکری و اعتقادی انسان؛ 2) وجه فرهنگی و اخلاقی و رفتاری و عملی؛ 3) وجه کالبدی که حاصل عمل انسانی و فضای رفتارها و تجلیگاه باورهای اوست.
2. ماهیت شهر اسلامی: این بعد ماهیت و چیستی شهر اسلامی را مورد توجه قرار می‌دهد. دیدگاه‌های مختلفی در این زمینه در متون مربوطه قابل شناسایی است که می‌توان آن‌ها را به اين ترتيب به عنوان ویژگی‌های این بعد برشمرد: 1) واقعیت: شهر اسلامی به مثابه موجودیتی در قلمروی جغرافیایی زیست و حکومت مسلمانان؛ 2) تاریخی: شهرهای تاریخی-سنتی که اکثریت ساكنان آن مسلمان بوده و بنابر آداب، مراسم و مناسک دین اسلام زندگی می‌کرده‌اند؛ 3) کالبدی: وجود عناصر کالبدی مشخص، شامل مسجد، بازار، محله و حمام، در یک شهر معرف آن به عنوان شهری اسلامی می‌گردد؛ 4) فراکالبدی: شهر اسلامی نه بر اساس شکل و ظاهر كه بر اساس باطن و محتوا یعنی نظامات و مناسباتی تعریف می‌شود که اساس فلسفه ساخت شهر را تشکیل می‌دهند؛ 5) آرمانی: شهر اسلامی، شهری آرمانی است که ویژگی‌های آن در آرای فلاسفه و اندیشمندان مسلمان توصیف شده است.
3. منشا ارزش‌ها: این بعد منابع و مراجع مختلف در شکل‌گیری و توصیف شهر اسلامی را تشریح می‌نماید و می‌توان دامنه‌ای از منابع مختلف را به عنوان ویژگی‌های آن برشمرد: 1) قرآن و متون اسلامی: ماهیت، ویژگی‌ها و چیستی شهر اسلامی بر مبنای قرآن و روایات و احادیث مختلف قابل شناسایی است؛ 2) تمدن: سیمای شهر اسلامی و ویژگی‌های آن آیینه‌ای است از مظاهر تمدن اسلامی؛ 3) تناظر با انسان: انسان هدف شهر اسلامی است و به تبع ابعاد وجودی انسان – روح و جسم – شهر اسلامی متناسب با انسان مسلمان و نیازهای جسمانی و روحانی او شکل می‌گیرد.
4. تفکیک شناخت‌شناسی شهر: شهر نوع خاصی از سازمان یافتگی زندگی اجتماعی در انطباق با فضا است (فکوهی، 1387: 28). بر این اساس این بعد مهمترین مولفه‌های مطرح شده در خصوص شهر را مورد توجه قرار می‌دهد که عبارتند از: 1) رویکرد سیاسی که شهر را به مثابه یک واقعیت حقوقی سیاسی تعریف می‌کند؛ 2) رویکرد اقتصادی که در آن شهر به مثابه واقعیتی اقتصادی تعریف می‌شود؛ 3) رویکرد جغرافیایی فضایی كه در آن شهر به مثابه یک واقعیت جغرافیایی تعریف می‌شود؛ مفهوم جغرافیایی در اینجا مفهومی فضایی، کالبدی و در نهایت طبیعی است؛ 4) رویکرد معناشناختی که درآن شهر به مثابه واقعیتی معنایی و نمادین تعریف می‌شود؛ 5) رویکرد جامعه‌شناختی که شهر را به مثابه یک واقعیت اجتماعی بررسی می کند.
5. پیدایش و عملکرد شهر: این بعد به عملکرد و پیدایش شهر می‌پردازد. آن چه که به تاسی از لینچ (Lynch: 1984) می‌توان آن را نظریه عملکردی نامید و بر این اساس دامنه‌ای از ویژگی‌های مختلف را می‌توان برای آن برشمرد: 1) شهرها فرایندهای تاریخی خاص هستند؛ 2) شهرها اکوسیستمی برای گروه‌های انسانی هستند؛ 3) شهرها فضایی برای تولید و توزیع کالا هستند؛ 4) شهرها حوزه عمل نیروهای مختلف هستند؛ 5) شهرها نظامی از تصمیمات مرتبط هستند؛ 6) شهرها عرصه‌های تضاد هستند.
6. مشکله11 شهر اسلامی: مشکله به معنای معضل یا مشکلی است که تنها یک راه‌حل ندارد بلکه می‌توان برای برون رفت از گره و مسئله راه‌حل‌های متعددی را براي آن متصور شد (رجایی، 1392). بر اساس اين بعد، شهر اسلامی در زمره معضلات و مشکلاتی است که تنها به یک وجه نمی‌توان آن را دریافت یا برای آن سامانی صورت‌بندی کرد، بلکه همواره و همه‌جا چندلایه و متغیر است. این بعد ناظر به همین چندلایگی و تنوع است و می‌توان آن را فلسفه فراگیر در خصوص شهر اسلامی نیز نامید.
در این مرحله و پس از دستیابی به یک توده بحرانی از ابعاد – شامل شش بعد اشاره شده – به انتخاب چشم‌انداز و سازماندهی ابعاد مختلف در قالب چارچوبی تبیینی پرداخته می‌شود. از آنجا که نوع دریافت از مشکله شهر اسلامی یا فلسفه فراگیر در مواجهه با شهر اسلامی به درک و شناخت فراگیر شهر اسلامی و ویژگی‌ها و خصوصیات آن کمک می‌کند و از دریچه آن می توان به سایر ابعاد نگریست، در اینجا «مشکله شهر اسلامی» به عنوان بعد مرکزی یا چشم‌انداز برگزیده شد. بر اساس این، مدل ها و الگوهای شناسایی شده زیر به عنوان ابعاد و زیر ابعاد تشکیل دهنده چارچوب تبیینی مشتمل بر بستر، شرایط، فرایندها و پیامدها تشریح می‌شوند:
1. مدل سکونتگاه (نه شهر) اسلامی: این مدل بر اساس تجربه شهرنشینی در تاریخ اروپا سازمان‌یافته و روند شهر پژوهی در جوامع اسلامی را بر اساس الگویی اروپایی از شهر سامان داده است؛ الگویی که به نوعی بازتاب برخی جریان‌ها و شاخص‌های شهرگرایی، شهرنشینی و شهرسازی در اروپا است. بر این اساس، در این مدل آنچه از آن به عنوان شهر اسلامی یاد می‌شود با معیارها و ویژگی‌های شهر در مفهوم اروپایی آن مقایسه شده و چون این معیارها در شهرهای جوامع اسلامی دیده نمی‌شوند، نتیجه گرفته می‌شود که در واقع نه شهر، بلکه گونه خاصی از زندگی شهری و سکونتگاه های شهری منظور نظر می باشد. سکونت‌گاه‌هایی عاری از هویت مستقل و فاقد نهادهای مدنی، مقررات توسعه یافته زندگی شهری، اندیشه شهروندی و سایر شاخص‌های مشابه (یوسفی‌فر، 1382). بدین ترتیب در این مدل اطلاق تعبیر شهر اسلامی به مجتمع‌های زیستی مسلمانان با این پیش‌فرض همراه است که این سکونت‌گاه‌ها از نظر کالبدی، تجلی خاصی از اصول و ارزش‌های اسلامی هستند (نقی‌زاده، 1390) و بدین ترتیب نه تنها با شهرهای سایر تمدن‌ها و فرهنگ‌ها متمایزند بلکه به علت فقدان مولفه‌های تعریف‌کننده شهر، اصولا با مفهوم مورد قبول از شهر نیز در تعارضند و بیش از آنکه «شهر» اسلامی باشند، «سکونتگاه» اسلامی هستند.
2. مدل شهر بی‌زمان: این مدل بر باطن شهر اسلامی، یعنی نظامات و مناسباتی که اساس فلسفه ساخت شهر را تشکیل می‌دهند متمرکز است، نه بر شکل، ظاهر و ساخت آن. بدین ترتیب تلقی این مدل از شهر اسلامی، نه خوانشی تاریخی است و نه معمارانه و شهرسازانه، بلکه خوانشی است که بر ارزش‌های دینیِ مبینِ پاکی و بهزیستی، سلامت و امنیت و شکوفایی سامان‌یافته است (نوحی، 1388). مدل شهر بی‌زمان استدلال می‌کند که از آنجا که در تفکر اسلامی، انسان به عنوان جانشین خداوند بر روی زمین معرفی شده است، اصول حاکم بر اعمال و آثار انسانی هم باید رنگ و صبغه اصول مترتب بر فعل الهی را داشته باشد. با ابتنا به این پیش‌فرض، اين مدل به حضور و بروز برخی از صفات فعل الهی شامل: وحدت، تعادل، زیبایی، نظم، هماهنگی، توازن، اندازه، حد، هدایت، سلسله‌مراتب، تسبیح، حق‌بودن،کرم، احسان، عدم خلق به بطالت، عدم خلق به بازی (نقی‌زاده، 1390) در فرایند طراحی و برنامه‌ریزی محیط به عنوان یکی از مهمترین فراورده‌های فعل انسان ضرورت می‌بخشد. بر اساس این مدل برخی ویژگی‌های شهر اسلامی به اين ترتيب معرفی شده است: امنیت، عدالت، جاودانگی، به‌هم‌پیوستگی از درون، تغییر مداوم و خلق جدید، جمع‌گرایی، توجه به طبیعت و انسجام، ارتباط بین اجزا و اجزا با کل.
3. مدل کالبدی: تعریف شهر اسلامی در این مدل بر اساس مشخصه‌ها و مولفه‌های کالبدی استوار است و مطابق آن، وجود برخی عناصر و ويژگي هاي کالبدی در شهر نشان از سکونت، تجارت و عبادت امتی اسلامی در شهر داشته و به طور کلی شهری اسلامی را در پهنه نفوذ خود به ذهن متبادر می‌سازد (موحد و دیگران، 1391). بدین ترتیب پیش‌فرض مدل کالبدی این است که در سیمای شهرهای اسلامی عناصری برگرفته از آئین مقدس اسلام حضور دارند. به بیان دیگر، شهر اسلامی بر اساس آن دسته عناصر کالبدی تعریف می شود که از فرهنگ غنی اسلام برگرفته شده‌اند (میرمحمدی، 1375). این مدل بر اين باور است که با وجود تمامی گوناگونی‌ها و تمایزات ناشي از عوامل طبیعی، جغرافیایی، فرهنگی و غيره، شهر اسلامی ملهم از اقتضائات ایمانی واحد و معیارها و قوانین زندگی حاکم بر آن، شکل منسجمی از سازمان فضایی-کالبدی و عناصر و مولفه‌های کالبدی مشخصی را به دست می‌دهد که آن را از سایر شهرها و سکونت‌گاه‌ها متمایز می‌سازد.
4. مدل شهر مسلمانان: این مدل انسان را هدف شهر اسلامی دانسته و بر اين انديشه استوار است که میان انسان مسلمان و شهر اسلامی هماهنگی و هم‌ساختي برقرار است. به اين اعتبار، به تبعیت از ابعاد گوناگون وجودی انسان – روح و جسم – شهر اسلامی متناسب با انسان و نیازهای جسمانی و روحانی او شکل می‌گیرد (احمدی‌دیسفانی و علی‌آبادی، 1390). با اين پیش‌فرض در مدل شهر مسلمانان، انسان‌ها در شهر اسلامی، مهمترین اجزا و اعضای شهر هستند و از اين رو کالبد شهر اسلامی (ظرف) بر اساس و به تبعیت از مردم (مظروف) شکل می‌گیرد. اگر عالَم دینی رو نماید، بنای شهر و خانه دینی می‌شود (داوری اردکانی، 1375). از اين رو شهر اسلامی در این مدل دارای شکل خاصی نیست، یعنی نمی‌توان در قالب شکلی خاص و با دستورالعمل‌هایی مشخص، شهر را اسلامی نمود بلکه پدید آمدن شهر اسلامی و سبك و شیوه آن مرهون نحوه سکنی گزیدن ساکنان آن بوده و با اين نحوه سکنی گزیدن انطباق پيدا می‌كند.
5. مدل تمدن اسلامی: در این مدل، شهر اسلامی شهری است که در آن مظاهر تمدن اسلامی نمود يافته و دارای هویت خاص فضایی، فرهنگی و تاریخی می‌شود (خدایی و تقوایی، 1390). مدل تمدن اسلامی بر اين باور است که ویژگی‌های شهر اسلامی از دین اسلام و از قرآن و سنت نشات گرفته است. با وجود این استدلال می‌کند که رجوع به اصیل‌ترین متون و منابع دست اول دینی بيانگر اين است كه دین اسلام به طور مستقیم به شهرسازی و معماری و الگوی خاصی براي آن توجه کمی معطوف داشته است (افشارنادری، 1375). بدین ترتیب پیش‌فرض این مدل آن است که سیمای جغرافیایی شهرهای دنیای اسلام مظاهر تمدن اسلامی را بازنمایی می‌کند (میرمحمدی، 1375). بر این اساس شهر اسلامی به آن دسته از مراکز جمعیت شهری اطلاق می‌شود که در آن مظاهر تمدن اسلامی حضوری ملموس و قابل مشاهده داشته است (ابراهیمی، 1375) و هویت معماری و شهرسازی آن از اسلام به عنوان تمدن – یعنی دستاورد و تولید فرهنگی مدل مسلمانان – متاثر است.
6. مدل شهر قلمرو مسلمانان: مطابق این مدل ارتباط معناداری میان شهر و فرهنگ و دین ساکنان آن وجود ندارد و بر این اساس گرچه در قلمروی مسلمانان با تعاریف گوناگونی که برای آن ارائه‌شده است (از وجود اکثریت جمعیت مسلمان تا حضور حکومت‌های اسلامی) همواره سکونت‌گاه‌های شهری وجود داشته‌اند اما این شهرها ارتباط مشخص و سازمان‌یافته‌ای با اسلام به‌عنوان یک مذهب نداشته‌اند. این مدل بر اين پیش‌فرض استوار است که گرچه برخی مفاهیم مرتبط با حیات شهری همچون سلسله‌مراتب، قدرت و ایده‌های مرتبط با نظم سیاسی و اقتصادی می‌توانند در یک مقایسه میان فرهنگی پاسخگو باشند، اما مقوله شهر را نمی‌توان در این میان جاي داد و بدین ترتیب این مدل نقش شهر به‌عنوان عنصری زیست پذیر در مقایسه میان فرهنگی را انکار می‌کند. پيرو این نگاه، مدل شهر قلمروی مسلمانان در توصیف شهر اسلامی، سعی در اتصاف صفاتی جغرافیایی/تاریخی/قومی به آن داشته و عبارت‌هایی مانند شهر ایرانی اسلامی، شهر عربی اسلامی، شهر مدیترانه‌ای و غيره را به عنوان جایگزین آن پیشنهاد کرده است.
نتیجه‌گیری
در دهه‌های اخیر پژوهش‌های شهری به‌صورت فزاینده‌ای به‌سوی رویکردهای تفسیری متمایل شده اند، هرچند رویکرد اثبات‌گراهمچنان جایگاه مسلط خود را در عرصه پژوهش‌های شهری حفظ نموده است. در مقاله حاضر روش تحلیل ابعاد به‌مثابه یکی از خوانش های راهبرد نظریه زمینه ای که از مهمترین راهبردهای رویکرد تفسیرگراست مورد بررسی قرارگرفت و نمونه‌ای از کاربست آن برای پژوهش در خصوص شهر اسلامی ارائه شد. تحلیل ابعاد به‌واسطه توجه به «همه» آنچه در پدیده یا موقعیت موردبررسی دخیل است؛ توجه به ابعاد و وجوه گوناگون پدیده و موقعیت مورد بررسی تا رسیدن به توده بحرانی، به گونه ای که استمرار فرایند بعد جدیدی به دست ندهد؛ دسته بندی ابعاد و انتخاب بعد مرکزی (چشم انداز)؛ تبیین و تشریح الگو و ارتباطات میان ابعاد، امکانات مناسبی را برای پژوهش در این عرصه به دست می‌دهد. در این پژوهش ضمن تبیین مبانی و مراحل و تاکید بر سودمندی روش تحلیل ابعاد برای پژوهش، با کاربست این روش به عنوان نمونه در واکاوی انگاره شهر اسلامی مبتنی بر متون و روایت‌های اندیشمندان، توده بحرانی شامل شش بعد اصلی زیر، نماینده ابعاد شهر اسلامی شناسایی شد: ارکان و عوامل شکل‌دهنده شهر اسلامی؛ ماهیت شهر اسلامی؛ منشا ارزش‌ها؛ تفکیک شناخت‌شناسی شهر؛ پیدایش و عملکرد شهر ؛ و مشکله شهر اسلامی که از این میان بُعد مشکله شهر اسلامی به عنوان بُعد مرکزی به درک و شناخت فراگیر ابعاد و زیر ابعاد مشتمل بر ویژگی های شهر اسلامی شامل سکونتگاه (نه شهر) اسلامی؛ شهر بی‌زمان؛ شهر واجد کالبد خاص؛ شهر مسلمانان؛ شهر حامل تمدن اسلامی؛ و شهر قلمرو مسلمانان کمک می نماید.
پی نوشت ها
[1] Dimensional analysis
[2] Leonard Schatzman
[3] What all that is going on here.
[4] Natural analysis
[5] Perspective
[6] Dimensionalization
[7] Differentiation
[8] Integration/reintegration
[9] Critical mass
[10] Memo
[11] Problematique
ابراهیمی، محمدحسن، (1375)، «مدخل بحث درباره شهر اسلامی»، آبادی، س6، ش22، ص 22-19.
افشار نادری، کامران، (1375)، «مشترکات شهرسازی جهان اسلام»، آبادی، س6، ش22، ص 53-46.
بابائی، احسان، مسعود، محمد، زمانی، بهادر، و ربیعی، کامران (1396)، «تحلیل موقعیت به‌مثابه روشی برای پژوهش در خصوص شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، س 7، ش 27، ص 28-17.
خدایی، زهرا، و تقوایی، علی‌اکبر، (1390)، «شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش4، ص 113-103.
داوری اردکانی، رضا (1375)، «ملاحظاتی درباره طرح مدینه اسلامی»، آبادی، س6، ش 22، ص 11-4.
رجایی، فرهنگ (1392)، مشکله هویت ایرانیان امروز، نشر نی، تهران.
فکوهی، ناصر (1387)، انسان‌شناسی شهری، نشر نی، تهران.
فلاحت، سميه، (1390)، «برساخت مفهوم شهر اسلامي»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش3، ص 45-35.
موحد، علی، شماعی، علی، و زنگانه، ابوالفضل، (1391)، «بازشناسی هویت کالبدی در شهرهای اسلامی ( مطالعه موردی: شهر ری)»، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، ش5 ، ص 52-37.
میرمحمدی، حمیدرضا، (1375)، «سیما و بافت شهرهای اسلامی»، مشکو‌ة، ش53 ، ص 189-178.
نقی‌زاده، محمد (1387)، شهر و معماری اسلامی، انتشارات مانی، اصفهان.
نقی‌زاده، محمد، (1390)، «ریشه‌های شهر اسلامی در متون اسلامی»، کتاب ماه هنر، ش155، ص 26-12.
Allen, Natalie & Davey, Mark. (2017). "The value of constructivist grounded theory for built environment researchers", Journal of Planning Education and Research, 0739456X17695195.
Blumer, Herbert. (1969). Symbolic interactionism: Perspective and method, University of California Press.
Bollo, C. & Collins, T. (2017). "The power of words: Grounded theory research methods in architecture and design". Paper presented at the meeting of Architecture of Complexity, ARCC 2017 Conference, Salt Lake City.
Bonham, Jennifer, & Wilson, Anne. (2012). "Bicycling and the life course: The start-stop-start experiences of women cycling", International Journal of Sustainable Transportation, 6(4), 195-213.
Bowers, Barbara, & Schatzman, Leonard. (2009). "Dimensional analysis", Developing grounded theory: The second generation, 86-126.
Charmaz, Kathy. (2000). Grounded theory: Objectivist and constructivist methods. In N. K. Denzin & Y. S. Lincoln (Eds.), Handbook of qualitative research, 2nd ed. (pp. 509–536). Thousand Oaks, CA: Sage.
Charmaz, Kathy. (2006). Constructing grounded theory, London: Sage.
Charmaz, Kathy. (2014). Constructing grounded theory, Sage.
Clarke, Adele E., Friese, Carrie, & Washburn, Rachel S. (Eds.). (2016). Situational analysis in practice: Mapping research with grounded theory (Vol. 1), Left Coast Press.
Clarke, Adele E. (2005), Situational analysis: Grounded theory after the postmodern turn, Sage.
Clarke, Adele E. (2007), Grounded theory: Critiques, debates, and situational analysis, The Sage handbook of social science methodology, 423-442.
Clarke, Adele E., Friese, Carrie, & Washburn, Rachel S. (2018). Situational analysis: grounded theory after the interpretive turn, Sage Publications.
Corbin, Juliet M., & Strauss, Anselm. (1990). "Grounded theory research: Procedures, canons, and evaluative criteria", Qualitative Sociology, 13(1), 3-21.
Dunne, Ciarán. (2011). "The place of the literature review in grounded theory research", International Journal of Social Research Methodology, 14(2), 111-124.
Faehnle, Maija, Bäcklund, Pia, Tyrväinen, Liisa, Niemelä, Jari, & Yli-Pelkonen, Vesa. (2014). "How can residents’ experiences inform planning of urban green infrastructure? Case Finland.", Landscape and Urban Planning, 130, 171-183.
Glaser, Barney G. (1992). Emergence versus forcing: Basics of grounded theory analysis. Mill Valley, CA: Sociology Press.
Glaser, Barney G. and Strauss, Anselm (1967), The Discovery of Grounded Theory, Shicago: Adine Publishing Company.
Glaser, Barney G. (1998). Doing grounded theory: Issues and discussions, Sociology Press.
Glaser, Barney G. (2007). Doing formal grounded theory: A proposal, Sociology Press.
Jacobson, N. (2001). "Experiencing recovery: A dimensional analysis of recovery narratives", Psychiatric Rehabilitation Journal, 24(3), 248.
Kempster, Stephen, & Parry, Ken W. (2011). "Grounded theory and leadership research: A critical realist perspective", The leadership quarterly, 22(1), 106-120.
Kools, Susan, McCarthy, Marianne, Durham, Roberta, & Robrecht, Linda (1996). "Dimensional analysis: Broadening the conception of grounded theory", Qualitative Health Research, 6(3), 312-330.
Lee, Frederic S. (2015). Critical Realism, Method of Grounded Theory, and Theory Construction. Handbook of Research Methods and Applications in Heterodox Economics.
Lynch, Kevin. (1984). Good city form, MIT press.
Lyndon, Audrey. (2008). "Social and environmental conditions creating fluctuating agency for safety in two urban academic birth centers", Journal of Obstetric, Gynecologic, & Neonatal Nursing, 37(1), 13-23.
McCarthy, Marianne (2003b). "Situated clinical reasoning: Distinguishing acute confusion from dementia in hospitalized older adults", Research in Nursing & Health, 26(2), 90-101.
McCarthy, Marianne C. (2003a). "Detecting acute confusion in older adults: Comparing clinical reasoning of nurses working in acute, long‐term, and community health care environments", Research in Nursing & Health, 26(3), 203-212.
McCarthy, Marianne, Ruiz, E., Gale, B., Karam, C., & Moore, N. (2004). "The meaning of health: perspectives of Anglo and Latino older women", Health Care for Women International, 25(10), 950-969.
McGrath, Moriah McSharry. (2013). Neighboring in Strip City: A Situational Analysis of Strip Clubs, Land Use Conflict, and Occupational Health in Portland, Oregon.
Mills, Jane, Bonner, Ann, & Francis, Karen. (2006). "The development of constructivist grounded theory", International Journal of Qualitative Methods, 5(1), 25-35.
Nordwall, Ulf, & Olofsson, Thomas. (2013)." Architectural caring. Architectural qualities from a residential property perspective", Architectural Engineering and Design Management, 9(1), 1-20.
Oliver, Carolyn. (2011). "Critical realist grounded theory: A new approach for social work research", British Journal of Social Work, 42(2), 371-387.
Pursley-Crotteau, Suzanne, McGuire Bunting, Sheila & Burke Draucker, Claire (2001), grounded theory and hermeneutics: contradictory or complementary methods of nursing research. In Schreiber, R. S., & Stern, P. N. (Eds.). Using grounded theory in nursing. Springer Publishing Company.
Robrecht, Linda C. (1995). "Grounded theory: Evolving methods", Qualitative Health Research, 5(2), 169-177.
Salin, Ossi, & Pesso, Kaija. (2017). "Open Minds, Open Spaces: Mind-Set Changes During Urban Walking", Space and Culture, 20(4), 385-398.
Schatzman, Leonard. (1986). The structure of qualitative analysis, Paper presented at the World Congress of Sociology: International Sociology Conference, Delhi, India.
Schatzman, Leonard. (1991). "Dimensional analysis: Notes on an alternative approach to the grounding of theory in qualitative research", Social organization and social process: Essays in honor of Anselm Strauss, 303-314.
Shankar, Avi, & Goulding, Christina. (2001). "Interpretive consumer research: two more contributions to theory and practice", Qualitative Market Research: An International Journal, 4(1), 7-16.
Simeone, Luca, Secundo, Giustina, & Schiuma, Giovanni . (2017). "Adopting a design approach to translate needs and interests of stakeholders in academic entrepreneurship: The MIT Senseable City Lab case", Technovation, 64, 58-67.
Squires, Allison. (2004). "A dimensional analysis of role enactment of acute care nurses", Journal of Nursing Scholarship, 36(3), 272-278.
Strauss, A. L. & Corbin, Juliet. (1990). The basics of qualitative analysis: Grounded theory procedures and techniques. Thousand Oaks, CA: Sage.
Strauss, Anselm Leonard (1993), Continual permutations of action, AldineTransaction.
Strauss, Anselm Leonard, & Corbin, Juliet. (1998). Basics of qualitative research: Procedures and techniques for developing grounded theory.
Suddaby, Roy. (2006). "From the editors: What grounded theory is not", Academy of Management Journal, 49(4), 633-642.
Thompson, S. (2006). "The quest for hurtful environments: a qualitative researcher's journey", Urban Policy and Research, 24(1), 17-38.
Wamsler, Christine. (2016). "From Risk Governance to City–Citizen Collaboration: Capitalizing on individual adaptation to climate change", Environmental Policy and Governance, 26(3), 184-204.
