Comparative impact measurement of polytechnics on industry and technology a Bibliometrics study
Subject Areas : Special
abdolsamad keramatfar
1
,
Hamzehali Nourmohammadi
2
,
مهناز رحیمی
3
1 -
2 -
3 -
Keywords:
Abstract :
Introduction and goal: universities spend large sums of money and resources on scientific research which short terms results are often difficult to predict, medium term achievements are uncertain, and long term returns may prove disappointing. In a policy making view, these expenses should be justified for society that are the real investors. The goal of this paper is to investigate comparative impact of Iran’s polytechnics on industry and technology. Method: This paper use Bibliometrics methods and indicators. 17 polytechnics are evaluated based on their patent’s citations to scientific articles, innovative knowledge, technological impacts, Joint research publications with industry and number of patents in 4 patents databases including General Office of Industrial Property patent database, Us patent and EPO. Findings: Among Iran’s polytechnics and based on innovative knowledge, number of Us patents citations and University-industry research cooperation Sharif university is first. In technological impacts Isfahan University of Technology is first and this university is jointly first with K.N.Toosi University of Technology based on PCT patents. Amirkabir University based on intramural patents is in first place. Iran’s polytechnics haven’t good position relative to world class universities.
سنجش تطبیقی تاثیر دانشگاه‌های صنعتی کشور بر صنعت و فناوری، یک مطالعه کتابسنجی
* عبدالصمد کرامت‌فر ** حمزه‌علی نورمحمدی*** محدثه رفیعی خشنود
* دانشجو دکتری مهندسی فناوری اطلاعات، مسئول بخش سنجش علم و فناوری مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، تهران، ایران
** استادیار، علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه شاهد تهران، ایران
*** کارشناس ارشد، سنجش علم و فناوری مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، تهران، ایران
تاریخ دریافت:16/12/1393 تاریخ پذیرش: 29/05/1394
چکیده
دانشگاه‌ها منابع و هزینه‌های بسیاری صرف می‌کنند که نتایج کوتاه مدت آن به سختی قابل پیش‌بینی، دست‌آوردهای میان مدت آن با عدم‌قطعیت روبرو و بازده بلندمدت آن نیز شاید ناامیدکننده باشد. از دید سیاستگذاری، این هزینه‌ها باید برای جامعه که هزینه‌کنندگان واقعی آن هستند، توجیه باشد. هدف مقاله حاضر بررسی تطبیقی تاثیرگذاری دانشگاه‌های صنعتی کشور بر فناوری و صنعت است.
روش‌شناسی: این تحقیق از روش مطالعات کتابخانه‌ای و شاخص‌های آن استفاده می‌کند. هفده دانشگاه صنعتی کشور در این تحقیق با استفاده از شاخص‌های دانش نوآورانه، تاثیر فناورانه، استنادات پروانه‌های ثبت اختراع به تولیدات علمی، هم‌تالیفی با صنعت و تعداد پتنت‌های داخلی و بین‌المللی در 4 پایگاه پتنت مورد ارزیابی قرار گرفتند.
یافته‌ها: در میان دانشگاه‌های صنعتی کشور، بر مبنای دانش‌نوآورانه، تعداد استنادات یواس‌پتنت و هم‌تالیفی با صنعت، صنعتی شریف در رتبه نخست قراردارد. صنعتی اصفهان بر مبنای تاثیرفناورانه، پروانه‌های ثبت اختراع و نیز تعداد پتنت‌های پی‌سی‌تی به صورت مشترک با خواجه نصیر در رتبه نخست هستند. صنعتی امیرکبیر بر مبنای تعداد پروانه‌های ثبت‌اختراع داخلی در رتبه نخست قراردارد. دانشگاه‌های صنعتی در مقایسه با دانشگاه‌های جهان از وضعیت مناسبی برخوردار نیستند.
واژه های کلیدی: سنجش فناوری، ارتباط با صنعت، ارزیابی دانشگاه‌ها، مدیریت فناوری.
مقدمه
بسیاری از دانشگاه‌های دنیا منابع و هزینه‌های بسیاری در تحقیقات علمی صرف‌می‌کنند که نتایج کوتاه مدت آن به سختی قابل پیش‌بینی، دست‌آوردهای میان مدت آن با عدم قطعیت و بازده بلندمدت آن نیز شاید ناامیدکننده باشد. از دید سیاستگذاری، این هزینه‌ها باید برای جامعه که در واقع هزینه‌کنندگان آن هستند توجیه باشد؛ سرمایه‌گذاری پول و منابع در تحقیقات علمی و فناوری دانش‌بنیان باید خروجی محسوس، اثرات مفید و مزایای ملموس و امیدوارکننده داشته‌باشد(1). از آن‌جا که تحلیل منظم و مفصل مشارکت علم عمومی در فناوری سندی برای حمایت دولت از دانش فراهم‌می‌کند(2)، ضرورت سنجش و ارزیابی میزان این مشارکت از طریق روش‌های قابل اتکا ضرورت دارد.
از طرف دیگر سیاست‌گزاران علم و فناوری به صورت روزافزون هم بر شاخص‌های عملکردی درست و شناخته‌شده و هم برای سیاستگذاری و هم بر ارزیابی مبتنی بر مشاهده تکیه می‌کنند(3). ارزیابی دانشگاه‌ها معمولا با استفاده از شاخص‌های خروجی آموزشی و تحقیقاتی سنجیده‌می‌شود. این شاخص‌ها که سالیان طولانی است در عرصه سیاست‌گزاری علم و فناوری مورد استفاده است، علی رغم مزایای بسیار آن به صورت جامع به کار گرفته‌نمی‌شود، لذا سبب می‌شود تا توسعه کشور به صورت ناهمگن باشد. از طرف دیگر ماموریت سوم به وظایف دانشگاه‌ها افزوده شده که باید در ارزیابی دانشگاه‌ها مورد توجه قراربگیرد. بر این مبنا، سنجش مواردی که بتواند دست‌آوردهای عینی‌تر و فناورانه دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی را به چالش کشیده و در نتیجه سبب رشد آن را فراهم‌آورد احساس‌می‌شود (4). از طرف دیگر توجه به فناوری در کشور ما طی سالیان اخیر در میان سیاست‌گذاران افزایش یافته و تلاش‌هایی برای سنجش آن انجام‌شده‌است(برای مثال عبارت با نگاهی به توسعه فناوری در عنوان سومین ارزیابی کلان علم و فناوری). با این وجود فقدان شاخص‌هایی مناسب در میان سیاست‌گذاران محسوس است(به عنوان مثال در شاخص‌های ارزیابی دانشگاه‌های جهان اسلام به چنین شاخص‌هایی کم‌تر توجه شده است). لذا توجه به ابعاد فناورانه و دانش فنی در موسسات و دانشگاه‌های کشور بعد مهمی از سنجش و ارزیابی متناسب با شرایط است.
در این میان در حوزه کتابسنجی تلاش‌هایی برای ایجاد شاخص‌هایی که بتواند آثار ملموس بر فناوری وصنعت را مورد ارزیابی قرار دهد، صورت گرفته‌است. یکی از این روش‌ها که در سال 1997 توسط نارین به کاربرده شده استنادات پروانه‌های ثبت اختراع است، که به نوعی شاخص تاثیرگذاری علم بر فناوری محسوب می‌شود. مورد دیگری که در این زمینه به کاررفته هم‌تالیفی محققین دانشگاهی و بخش‌های صنعتی است، به قولی؛ در مواردی که فرایندهای تحقیقاتی نشان‌دهنده ایجاد دانش مشترک و تبادل اطلاعات و منابع است ارتباط صنعت و دانشگاه در این شکل بینه آشکاری از ارتباطات و فرایندهای میان این شرکای تحقیقاتی است. چنانچه مشارکت بخش خصوصی در تحقیقات مشترک، ضروری باشد، اسامی اعضای تحقیق و توسعه بخش خصوص در فهرست آدرس‌های مقاله ظاهر خواهندشد(1). بر این مبنا می‌توان مقالات هم‌تالیفی میان دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی و بخش‌های صنعتی را شاخصی از ارتباط میان آن‌ها و در نتیجه اثرگذاری متقابل در نظر گرفت. مورد سوم که رایج‌تر از موارد دیگر و یک شاخص خروجی است، تعداد پروانه‌های ثبت اختراع است که شاخصی از فعالیت‌های ابتکاری است و با فرض کاربردی بودن در صنعت، می‌تواند بر آن تاثیرگذار باشد. بر این مبنا، مسئله اساسی پژوهش حاضر آنست که دانشگاه‌های صنعتی کشور بر مبنای فعالیت‌های فناورانه و تاثیرگذاری بر صنعت چگونه هستند؟
به منظور بررسی این مسئله سه سوال زیر در این تحقیق بررسی خواهدشد:
1- دانشگاه‌های صنعتی کشور بر مبنای شاخص استناد فنی (استنادات پروانه‌های ثبت اختراع به مقالات) چگونه هستند؟
2- دانشگاه‌های صنعتی کشور بر مبنای شاخص ارتباط با صنعت (همکاری پژوهشی) چگونه هستند؟
3- دانشگاه‌های صنعتی کشور از نظر تعداد ثبت اختراعات چگونه هستند؟
مبانی نظری
شش محور زیر را به عنوان تاثیر تحقیقات با بودجه عمومی بر اقتصاد عنوان می‌کنند:
- افزایش ذخیره دانش؛
- تربیت فارغ‌التحصیلان ماهر؛
- ایجاد ابزار و روش‌های علمی جدید؛
- ایجاد شبکه‌ها و تحریک تعامل اجتماعی؛
- افزایش ظرفیت حل المسئله‌ای علمی و فنی؛
- ایجاد شرکت‌های جدید.
جدول 1 انطباق شاخص‌های مورد استفاده در تحقیق و تاثیرات مذکور را نشان می‌دهد. سنجش مستقیم مورد اول یعنی افزایش ذخیره دانش معمولا با استفاده از تولیدات علمی صورت می‌گیرد که از دامنه این تحقیق خارج است و در حوزه کتابسنجی به آن بسیار پرداخته شده است. از سوی دیگر استنادات پروانه‌های ثبت‌اختراع نیز به نوعی گویای این تاثیر است چرا که استنادات پروانه‌های ثبت‌اختراع نشان‌دهنده مفید بودن تولیدات علمی برای فناوری است و از این بعد می‌توان آن را افزایش ذخیره دانش کاربردی در نظرگرفت. علاوه بر این پروانه‌های ثبت اختراع نیز خود شاخصی از افزایش ذخیره دانش است، اگرچه این دانش عمومی نیست. علاوه بر این هم‌تالیفی با صنعت نیز تولید مقالات و گزارش‌هایی را سبب می‌شود که بر ذخیره دانش می‌افزاید. سنجش مهارت فارغ‌التحصیلان از طریق روش‌های پیمایشی و پرسش از صاحبان مشاغل صنعتی به صورت مستقیم نیز میسر است که مورد نظر این تحقیق نیست.
لیکن مهارت تحقیقاتی و فنی هر سه شاخص مورد استفاده در این تحقیق را پوشش‌می‌دهد. بخشی از ایجاد ابزار و روش‌های علمی جدید را می‌توان از طریق سنجش پروانه‌های ثبت اختراع ارزیابی نمود.
|
تاثیر/شاخص | استنادات پروانه‌های ثبت‌اختراع | پروانه‌های ثبت‌اختراع | هم‌تالیفی با صنعت |
افزایش ذخیره دانش؛ |
|
|
|
تربیت فارغ‌التحصیلان ماهر؛ |
|
|
|
ایجاد ابزار و روش‌های علمی جدید؛ |
|
|
|
ایجاد شبکه‌ها و تحریک تعامل اجتماعی؛ |
|
|
|
افزایش ظرفیت حل المسئله‌ای علمی و فنی؛ |
|
|
|
ایجاد شرکت‌های جدید. |
|
|
|
جدول 1. انطباق شاخص‌های مورد استفاده در تحقیق با تاثیرات مارتین (2001)
بخشی از مورد چهارم و پنجم نیز از طریق شاخص هم‌تالیفی با صنعت قابل سنجش است، علاوه بر این استنادات پروانه‌های ثبت اختراع و خود پروانه‌ها گویای ظرفیت حل مسئله علمی و فنی است که در این شاخص سنجیده می‌شود. ایجاد شرکت‌های جدید را نیز می‌توان یکی از تاثیرات دانشگاه بر صنعت تلقی نمود لیکن این شاخص در رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان اسلام به کاررفته و مقدار آن موجود است لذا از آن نیز صرف نظر می‌شود. بر این مبنا تاثیر دانشگاه بر صنعت در این تحقیق از سه بعد زیر مورد ارزیابی قرارخواهد گرفت:
1. استنادات پروانه‌های ثبت‌اختراع
استنادات مدارک علمی سال‌هاست که در حوزه کتابسنجی به عنوان اثرگذاری یک سند بر جامعه علمی پذیرفته‌شده‌است و شاخص‌های استناد محور از تعداد خالص استنادات تا شاخص‌های پیشرفته‌ایی مثل اس‌جی‌آر1 در سطوح مختلف ارزیابی بر همین مبنا توسعه‌یافته‌است. با پذیرش استناد به عنوان نماد اثرگذاری و توجه به مرجع آن که در اینجا پروانه ثبت‌اختراع است می‌توان چنین استنباط کرد که استنادات این مدارک می‌تواند شاخصی از اثرگذاری تولیدعلم یک دانشگاه و یا موسسه تحقیقاتی بر صنعت تلقی شود، به بیان دیگر مخترعی که به یک مقاله علمی استناد کرده در جریان کار خود از آن اثر بهره‌برده و آن را مفید یافته است. استنادات پروانه‌های ثبت اختراع به عنوان شاخص ارتباطات علم و صنعت در مطالعات بسیاری از موارد استفاده قرارگرفته‌است (2, 7). علاوه بر این دستنامه ثبت‌اختراع2 سازمان همکاری اقتصادی و توسعه نیز به این مورد اشاره‌کرده‌است. اگر چه امروزه پایگاه‌های موجود امکان دستیابی به استنادات پروانه‌های ثبت‌اختراع را فراهم کرده‌اند، لیکن چندهفته‌ای است که رتبه‌بندی موسسات سای‌مگو3 ابزار سابق خود را بهبود داده و دو شاخص در این زمینه معرفی‌کرده است. بر همین مبنا، در این تحقیق از این ابزار جدید نیز بهره برده تا علاوه بر هدف اصلی، استفاده عملی از این ابزار نیز به جامعه علمی معرفی شود.
رتبه‌بندی موسسات سای‌مگو
این رتبه‌بندی امکان مقایسه بیش از 5100 موسسه در سراسر دنیا را در بازه 2007-2012 از سه جنبه تحقیق، نوآوری و رویت‌پذیری در وب فراهم می‌کند. بازه مقادیر هر شاخص در فاصله 0-100 نرمال شده تا مقادیر تنها جنبه رتبه‌ای داشته باشد. یگانه معیار گزینش موسسات آن است که باید پژوهشی باشند و در سال آخر دوره بیش از 100 اثر نمایه شده در اسکوپوس داشته باشند. رتبه‌بندی موسسات هر ساله با استفاده از نتایج دوره پنج‌ساله اخیر انجام می‌شود. به عنوان مثال، سال 2012 نتایج دوره پنج‌ساله 2008-2012 است. موسسات بر اساس کشوری که به آن تعلق دارند تفکیک شده و منبع اطلاعات به کار رفته برای ایجاد مقادیر نوآوری پت‌استت4 بوده است. رابط توسعه‌یافته امکان مصورسازی فهرست‌های مرتب شده بر اساس مقادیر هر شاخص به صورت مجزا و هم‌چنین رشد مقادیر یک چند موسسه (تا پنج) مورد را فراهم می‌کند.
· شاخص‌ها
شاخص‌ها با هدف نمایش ویژگی‌های علمی، اقتصادی و اجتماعی موسسات به سه گروه تقسیم‌شده‌اند. اس‌آی‌آر هم شامل شاخص‌های وابسته و هم مستقل از اندازه5 است؛ که به ترتیب شاخص‌هایی هستند که از اندازه تاثیرگرفته و نمی‌گیرند. با توجه به هدف تحقیق تنها شاخص‌های مرتبط در اینجا ذکر می‌شود، معرفی کامل شاخص‌های این رتبه‌بندی در آدرس زیر موجود است:
)http://www.slideshare.net/SamadKeramatfar/scirank(
دانش‌نوآورانه: خروجی انتشارات علمی یک موسسه که در پروانه‌های ثبت‌اختراع– بر مبنای پت‌استت (http://www.epo.org)- مورد ارجاع قرار گرفته است. این شاخص وابسته به اندازه است.
تاثیرفناورانه: درصد انتشارات علمی استناد شده در پروانه‌های ثبت‌اختراع – بر مبنای پت‌استت (http://www.epo.org)- در مجموع خروجی یک موسسه. این شاخص مستقل از اندازه است.
شکل 1. نقشه سای‌مگو از موسسات دنیا (اندازه گره‌ها نشانگر تعداد موسسات یک کشور است)
2. شاخص ارتباط با صنعت (همکاری پژوهشی)
همکاری با اعضای تحقیق و توسعه خصوصی، دپارتمان‌های دانشگاه را از پیشرفت‌های تحقیق و توسعه و استراتژی‌های نوآوری شرکت‌ها و آزمایشگاه‌هایشان آگاه‌می‌کند(1).چنین تعاملات همکاری می‌تواند برای فعالیت‌های تحقیقاتی دانشگاهی و سازوکارهای انتقال دانش ضروری بوده و دانشگاه را با تحقیق و توسعه صنعتی مرتبط‌کند(8, 9).
در قسمت ورودی، مقادیر مرتبط به تحقیق نظیر هزینه‌ها و در قسمت خروجی تعداد اختراعات، لیسانس‌ها و درامدهای حاصل از تجاری سازی مشخص است. با این وجود چگونگی خروجی‌ها از ورودی‌ها بر حسب تعاملات آکادمیک روزانه و همکاری تحقیق و صنعت مشخص نبوده و یکی از دلایل عدم توجه به این موضوع دشواری جمع‌آوری اطلاعات و تفسیر آن در زمینه تعاملات و فرایندها به صورت قابل سنجش است. این شکاف اطلاعاتی میان ورودی و خروجی را می‌توان با شاخص‌های فرایندی و عملکردی که «خروجی واسط» محسوس را به دست‌می‌دهند، پرنمود. همکاری تحقیقاتی تمام عیار و موفق دانشگاه-صنعت با مشارکت فعال اعضای تحقیق و توسعه صنعتی در فرایند تحقیق، معمولا به تولید و تالیف مشترک گزارش‌ها و مقالات گوناگون منجر می‌شود(1)که بعضی از این هم‌انتشاری‌ها در مجلات علمی انتشار می‌یابد. این زیرمجموعه از انتشارات هم‌تالیفی را می‌توان به عنوان «هم انتشاری دانشگاه و صنعت» تلقی نمود. این رویکرد تحلیل در سی‌دبلیوتی‌اس6 توسعه داده‌شده و توجه بین‌المللی جامعه دانشگاهی را به خود جلب کرده‌است(10).
رتبه‌بندی سی‌دبلیوتی‌اس
این رتبه‌بندی که توسط دانشگاه لیدن ارائه می‌شود، شاخص‌های مختلفی در ارزیابی دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی ارائه می‌کند. بخشی از این رتبه‌بندی که مرتبط به هدف این مقاله است در ادامه معرفی می‌شود. این رتبه‌بندی مبتنی بر داده‌های وب‌آوساینس است و در واقع یک رتبه‌بندی کتابسنجی از دانشگاه‌های دنیاست. نرم‌افزار پردازش داده این رتبه‌بندی در مرکز مطالعات علم و فناوری، تمام اسناد تحقیقاتی در وب‌آوساینس با وابستگی بخش تجارت را تشخیص داده و انتخاب می‌کند. فرض اساسی این رتبه‌بندی برآنست که مقالات مشترک دانشگاه و صنعت که در مجلات و پیایندهای کنفرانسی نمایه شده در وب‌آوساینس منتشرمی‌شود احتمالا در مراحل عالی تحقیق و توسعه مشترک به ویژه در حوزه‌های تحقیقاتی پایه بوده‌ا ست. آمار ارتباطات دانشگاه و صنعت7 یا از شمارش کمیت مقالات مشترک یک دانشگاه یا بسامد هم‌انتشاری با جفت آدرس دانشگاه و صنعت به دست می‌آید. داده‌های بسامدی قابل تصحیح بوسیله اندازه علمی یک دانشگاه در قالب مجموع انتشارات آن دانشگاه در وب‌آوساینس (به صورت کلی یا به تفکیک حوزه‌های علمی) هستند. سهم مقالات مشترک دانشگاه و صنعت یا هم‌تالیفی دانشگاه و صنعت در مجموع خروجی انتشاراتی با عنوان «شدت ارتباطات دانشگاه و صنعت8» خوانده‌می‌شود. مقادیر این شاخص از سال 2009 در وب‌سایت سی‌دبلیوتی‌اس تحت عنوان تابلوی نمرات همکاری تحقیقاتی دانشگاه و صنعت9 منتشرمی‌شود. باید توجه داشت که تفاوت وضعیت در این رتبه‌بندی می‌تواند برخاسته از عواملی نظیر؛ کارایی و نرخ موفقیت ارتباط با صنعت، سطح فعالیت‌های تحقیقاتی، سیاست‌های دانشگاه، یا زیرساخت‌ها و نظام پشتیبانی که همکاری را ترویج یا تضعیف می‌کند، باشد. هم‌چنین تفاوت‌ها می‌تواند ناشی از ویژگی دیگری مثل تفاوت‌های انتشاراتی حوزه‌ها و یا کشورها و یا سوگیری وب‌آوساینس باشد(11).
· انتخاب دانشگاه‌ها در لیدن
750 دانشگاه که در رتبه‌بندی لیدن حضوردارند بر مبنای سهم آن‌ها در مقالات و مقالات مروری مجلات بین‌المللی دوره 2009-2012 برگزیده شده‌اند. سهم هر دانشگاه در یک مقاله بر مبنای تعداد وابستگی‌های ذکر شده در مقاله خواهد بود. به این معنا که اگر یک مقاله سه وابستگی مولف داشته باشد که دو مورد آن به یک دانشگاه تعلق داشته باشد، دانشگاه مذکور، مقدار دوسوم (3/2) خواهد برد. تنها مقالات منتشره در مجلات هسته10 به حساب آمده و داشتن بیش از 1000 مقاله برای یک دانشگاه جهت قرارگرفتن در میان 750 دانشگاه الزامی است.
3. پروانه‌های ثبت‌اختراع
امروزه اختراع و نوآوری به عنوان پیشران اساسی هدایت‌گر اقتصادهای پیشرفته پذیرفته‌شده است(4). اگر ثبت اختراع را شاخصی از فعالیت‌های فناورانه (12)تلقی کنیم، امکان ارزیابی این بعد عملکرد موسسات تحقیقاتی میسر می‌شود(4). پروانه‌های ثبت‌اختراع قالب اصلی محافظت قانونی برای اختراعات توسعه یافته شرکت‌ها، موسسات یا افراد است. بنابراین آن را می‌توان شاخصی از ابتکار در نظرگرفت. آمار پتنت به شکل روزافزونی به عنوان شاخص علم و فناوری به کاربرده می‌شود و تعداد پروانه‌های ثبت‌اختراع را می‌توان برای ردیابی اختراعات و نقش هر مخترع در توسعه فنون جدید به کاربرد (13). در واقع آمار پروانه‌های ثبت‌اختراع امکان سنجش نتایج منابع صرف شده در فعالیت‌های تحقیقاتی و نیز روندهای تغییرات فنی را فراهم‌می‌کند(12). بنابراین در این تحقیق به عنوان شاخصی از فعالیت‌های فناورانه دانشگاه از این شاخص استفاده می‌کنیم. چهار مرکز ثبت‌اختراع مهم شامل، پی‌سی‌تی، یـواس‌پـتنت، پـت‌استـت و جـی‌پـتنت در ایـن تحقیـق
مورد توجه قرار گرفت، لیکن در همان ابتدا به دلیل تعداد بسیار کم پروانه‌های ثبت‌اختراع ایران (کم‌تر از 10 مورد) از جیپتنت صرف نظر شد. علاوه بر این از پایگاه داده سازمان مالکیت صنعتی جهت استخراج تعداد ثبت‌اختراعات داخلی استفاده شد. برای مشاهده اطلاعات در مورد پایگاه‌های ثبت‌اختراع می‌توانید به (14) مراجعه کنید. بر این مبنا در این تحقیق با استفاده از این سه بعد سعی خواهد شد تا دانشگاه‌های صنعتی کشور -بر مبنای فهرست رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان اسلام- مورد ارزیابی قراربگیرد. شکل 2 مدل ارزیابی این تحقیق را نشان‌می‌دهد.
|
[1] SJR
[2] Patent manual
[3] SCIMAGO INSTITUTION RANKINGS (SIR)
[4] PATSTAT
[5] size-dependent and size-independent
[6] Center for Science and Technology
[7] University-Industry Connections (UIC)
[8] UIC intensity
[9] University-Industry Research Cooperation Scoreboard (UIRC Scoreboard(
[10] مجله هسته باید حائز دو شرط زیر باشد:
· مجله باید انگلیسی بوده و دامنه بین‌المللی داشته باشد که بوسیله کشور محققینی که در آن مقاله منتشرکرده‌اند و به آن استناد می‌کنند مشخص می‌شود.
· مجله مقدار مناسبی از ارجاعات به دیگر مجلات هسته دیگر وب‌آوساینس داشته باشد، که بیانگر آنست که مجله از طریق استنادات به خوبی به دیگر مجلات متصل شده است. بسیاری از مجلات در علوم انسانی، مجلات تجاری و عمومی فاقد چنین شرایطی هستند.
رتبه بندی | مزایا | معایب |
رتبه‌بندی موسسات سای‌مگو | معیار گزینش موسسات پژوهشی بودن آن‌هاست امکان مصور سازی کشورها به صورت یکپارچه و مجزا نرمال سازی شاخص‌ها ارائه شاخص تاثیر مدارک علمی بر پروانه‌های ثبت اختراع | از آن‌جا که پروانه‌های ثبت اختراع از پایگاه پت استت استخراج شده‌اند، شاخص تاثیر گذاری بر فناوری بیش‌تر نشان‌دهنده تاثیر بر فناوری کشورهای اروپایی است. |
رتبه‌بندی سی‌دبلیوتی‌اس | ارائه شاخص مستقل از اندازه تعیین شدت ارتباطات دانشگاه و صنعت | متکی بودن به شاخص های کتابسنجی سوگیری وب‌آوساینس |
این تحقیق از لحاظ هدف کاربردی بوده که با استفاده از روش کتابخانه‌ای صورت‌گرفته است. مقادیر شاخص‌های دانش‌نوآورانه و تاثیر نوآورانه از پایگاه رتبه‌بندی موسسات سای‌مگو استخراج شد. هم‌چنین از اس‌آی‌آر برای استنادات پروانه‌های ثبت‌اختراع پتنت است، نیز بهره گرفته شد. در ادامه برای تکمیل نتایج جستجوی استنادات از یواس‌پتنت نیز استفاده شد. به این منظور از فرمول زیر استفاده گردید:
FREF/"X" OR OREF/"X"
که استنادات به پروانه‌های ثبت‌اختراع و یا سایر مدارک شامل کتاب، مجله و پیایندهای کنفرانس که نام دانشگاه مذکور در آن باشد، به دست خواهدآمد.
مقادیر شاخص نسبت همکاری با صنعت از رتبه‌بندی دانشگاه لیدن و به منظور دسترسی به آمار تعداد پروانه‌های ثبت‌اختراع از چهار پایگاه یواس‌پتنت، ای‌پی‌اُ، پی‌سی‌تی و سازمان مالکیت صنعتی استفاده‌شد. تعداد پروانه‌های ثبت‌اختراع در یواس‌پتنت با استفاده از فرمول زیر به دست آمد:
"Sharif University Technology" ANDNOT OREF/"Sharif University of Technology"
در پی‌سی‌تی تمام پروانه‌های ثبت‌اختراعی که مخترع1 و یا ثبت‌کننده2 آن دانشگاه مورد نظر بوده و در پت‌استت آن دسته از پروانه‌های ثبت‌اختراعی که ثبت‌کننده آن یکی از دانشگاه‌های مورد نظر باشد، استخراج شد.
تعداد پروانه‌های ثبت اختراعات داخلی از قسمت جستجوی پیشرفته پایگاه اختراعات سازمان مالکیت فکری با انتخاب مالکیت حقوقی هر یک از دانشگاه‌ها به دست آمد.
جدول 2. دو رتبه‌بندی مورد استفاده در پژوهش به همراه نقاط ضعف و قوت
یافته‌ها
1. دانشگاه‌های صنعتی کشور بر مبنای شاخص استناد فنی (استنادات پروانه‌های ثبت اختراع به مقالات) چگونه هستند؟
الف. بر مبنای اس‌آی‌آر
چنانچه ذکر شد شرط حضور در این رتبه‌بندی داشتن حداقل 100 مدرک نمایه شده در سال آخر دوره یعنی 2012 در اسکوپوس است. بر این مبنا از میان 17 دانشگاه صنعتی مورد نظر، تنها هشت مورد آن در این رتبه‌بندی حضور دارند. شکل 3 مقایسه این هشت دانشگاه را نشان‌می‌دهد. بر مبنای این شکل دانشگاه صنعتی شریف 42% از مجموع مقادیر حاصل در این شاخص که مربوط به این هشت دانشگاه است را کسب کرده و در رتبه اول قراردارد. البته باید توجه داشت –همان‌گونه که در مبانی نظری ذکر شد- این شاخص وابسته به اندازه است.
[1] Inventor
[2] Applicant
شکل 3. سهم دانشگاه‌های صنعتی کشور از مجموع شاخص دانش‌نوآورانه
به منظور فراهم شدن امکان مقایسه بهتر دانشگاه بر مبنای این شاخص جدول 3، مقدار شاخص دانش‌نوآورانه، رتبه
جهانی، رتبه داخلی و رتبه در میان دانشگاه‌های صنعتی داخلی را نشان می‌دهد: |
دانشگاه | رتبه در میان دانشگاه‌های صنعتی داخلی | رتبه داخلی | دانش جهانی | دانش‌نوآورانه (0-100) |
دانشگاه صنعتي شريف | ۱. | ۴.۰۰ | ۲۶۱.۰۰ | ۱.۲۲ |
دانشگاه صنعتي امير کبير(پلي تکنيک تهران) | ۲. | ۵.۰۰ | ۲۷۱.۰۰ | ۰.۷۳ |
دانشگاه علم و صنعت ايران | ۳. | ۹.۰۰ | ۲۷۷.۰۰ | ۰.۴۴ |
دانشگاه صنعتي اصفهان | ۴. | ۱۶.۰۰ | ۲۸۱.۰۰ | ۰.۲۴ |
دانشگاه صنعتي خواجه نصير الدين طوسي | ۵. | ۳۸.۰۰ | ۲۸۴.۰۰ | ۰.۱۰ |
دانشگاه صنعتي سهند | ۶. | ۴۱ | ۲۸۴ | ۰.۱۰ |
دانشگاه صنعتي نوشيرواني بابل | ۷. | ۴۵.۰۰ | ۲۸۵.۰۰ | ۰.۰۵ |
دانشگاه صنعت نفت | ۸. | ۵۹ | ۲۸۵ | ۰.۰۵ |
دانشگاه صنعتي شاهرود | ۹. | ۸۲.۰۰ | ۲۸۶.۰۰ | ۰.۰۰ |
دانشگاه صنعتي شيراز | ۱۰. | ۸۳ | ۲۸۶ | ۰.۰۰ |
دانشگاه صنعتي اروميه | ۱۱. | ۹۹ | ۲۸۶ | ۰.۰۰ |
دانشگاه صنعتي کرمانشاه | ۱۲. | - | - | - |
دانشگاه تحصيلات تکميلي صنعتي کرمان | ۱۳. | - | - | - |
دانشگاه صنعتي جندي شاپور دزفول | ۱۴. | - | - | - |
دانشگاه صنعتي همدان | ۱۵. | - | - | - |
دانشگاه صنعت آب و برق شهيد عباسپور | ۱۶. | - | - | - |
دانشگاه صنعتي بيرجند | ۱۷. | - | - | - |
جدول 3. مقایسه دانشگاه‌های صنعتی کشور بر مبنای شاخص دانش‌نوآورانه
جدول 4، دانشگاه‌های صنعتی کشور را بر مبنای شاخص تاثیرفناورانه آن‌ها نشان‌می‌دهد. شکل 3 سهم هر یک از
هشت دانشگاهی که در شرایط لازم برای حضور در این شاخص را داشته‌اند نشان‌می‌دهد.
دانشگاه | رتبه در میان دانشگاه‌های صنعتی داخلی | رتبه داخلی | رتبه جهانی | تاثیرفناورانه (0-100) |
دانشگاه صنعتي اصفهان | ۱. | ۱۳.۰۰ | ۳۶۳.۰۰ | ۲.۳۳ |
دانشگاه صنعتي شريف | ۲. | ۱۴.۰۰ | ۳۶۴.۰۰ | ۲.۲۷ |
دانشگاه صنعتي سهند | ۳. | ۱۸ | ۳۷۰ | ۱.۹۲ |
دانشگاه صنعت نفت | ۴. | ۲۵ | ۳۷۸ | ۱.۴۵ |
دانشگاه صنعتي امير کبير(پلي تکنيک تهران) | ۵. | ۲۷.۰۰ | ۳۶۴.۰۰ | ۱.۴۰ |
دانشگاه علم و صنعت ايران | ۶. | ۳۸.۰۰ | ۳۸۵.۰۰ | ۱.۰۵ |
دانشگاه صنعتي نوشيرواني بابل | ۷. | ۵۳ | ۳۹۳ | ۰.۵۸ |
دانشگاه صنعتي خواجه نصير | ۸. | ۵۹.۰۰ | ۳۹۶.۰۰ | ۰.۴۱ |
دانشگاه صنعتي شاهرود | ۹. | ۸۲.۰۰ | ۴۰۲.۰۰ | ۰.۰۰ |
دانشگاه صنعتي شيراز | ۱۰. | ۹۴ | ۴۰۲ | ۰.۰۰ |
دانشگاه صنعتي اروميه | ۱۱. | ۹۹ | ۴۰۲ | ۰.۰۰ |
دانشگاه صنعتي کرمانشاه | ۱۲. | - | - | - |
دانشگاه تحصيلات تکميلي صنعتي کرمان | ۱۳. | - | - | - |
دانشگاه صنعتي جندي شاپور دزفول | ۱۴. | - | - | - |
دانشگاه صنعتي همدان | ۱۵. | - | - | - |
دانشگاه صنعت آب و برق شهيد عباسپور | ۱۶. | - | - | - |
دانشگاه صنعتي بيرجند | ۱۷. | - | - | - |
جدول 4. مقایسه دانشگاه‌های صنعتی کشور بر مبنای شاخص تاثیرفناورانه
شکل 4 نشان‌می‌دهد که با صرف نظرکردن از اندازه دانشگاه صنعتی اصفهان با کسب بیش از 20 درصد از سهم کشور و مقـدار بیش‌تر این شاخـص بالاتر از دانشگاه صنعتی شریـف
قرارگرفته‌است. به عبارت دیگر با صرف نظر کردن از اندازه، صنعتی اصفهان بر مبنای این شاخص بهترین دانشگاه صنعتی کشور است.
شکل 4. مقایسه سهم دانشگاه‌های صنعتی از شاخص تاثیرفناورانه
ب. بر مبنای یواس‌پتنت
مقادیر این شاخص همان‌گونه که در روش‌شناسی ذکر شد استخراج‌گردید. شکل 5 سهم چهار دانشگاه صاحب سهـم در ایـن شاخـص را نشـان‌مـی‌دهـد. بر این مبنا اسناد
دانشگاه صنعتی شریف در 27 پروانه ثبت‌اختراع یواس‌پتنت مورد ارجاع قرارگرفته و در رتبه اول قراردارد.
|
شکل 5. استنادات پروانه‌های ثبت‌اختراع یواس‌پتنت به مدارک و پروانه‌های ثبت‌اختراع دانشگاه‌های صنعتی ایران
1. دانشگاه‌های صنعتی کشور بر مبنای شاخص ارتباط با صنعت (همکاری پژوهشی) چگونه هستند؟
انتشارات تحقیقاتی که حاصل هم‌تالیفی با بخش خصوصی است نشانگری مهم از تحقیق مشترک است که مرزهای میان دانشگاه و تجارت را گسترده‌می‌کند. اگر این خروجی را شاخصی از تحقیق موفق که منجر به تولید مشترک با کیفیت شده‌است، بگیریم – یعنی جایی که در آن هم دانشگاه و اعضای تحقیق و توسعه همکار اعتبار بارزی برای کارشان دریافت کنند- این منبع اطلاعات نه
تنها نمایانگر ارتباطات نزدیک با صنعت است بلکه عامل تشویق خروجی مطلوب در همکاری تحقیقاتی با بخش صنعت نیز هست (1). شکل 5 سهم هر یک از این چهار دانشگاه را در مقایسه با هم نشان‌می‌دهد. همان‌گونه که دیده‌می‌شود، بر مبنای این شاخص دانشگاه صنعتی شریف با کسب 28 و دانشگاه صنعتی اصفهان با کسب 24 درصد سهم در رتبه اول و دوم قراردارند. جدول 5 مقادیر این شاخص و رتبه‌های هر دانشگاه در سطوح مختلف را نشان‌می‌دهد:
دانشگاه | رتبه داخلی | رتبه جهانی | سهم همکاری |
دانشگاه صنعتي شريف | ۲ | ۷۱۱ | ۱.۴۰% |
دانشگاه صنعتي امير کبير(پلي تکنيک تهران) | ۴ | ۷۱۵ | ۱.۳۰% |
دانشگاه علم و صنعت ايران | ۹ | ۷۳۰ | ۱.۱۰% |
دانشگاه صنعتي اصفهان | ۵ | ۷۱۷ | ۱.۲۰% |
جدول 5. مقایسه دانشگاه‌های صنعتی کشور بر مبنای همکاری آن‌ها با بخش صنعت
جدول 5 رتبه نامناسب جهانی و مقدار کم شاخص این دانشگاه‌ها را به خوبی نشان‌می‌دهد.
شکل 6. سهم دانشگاه‌های صنعتی کشور از شاخص همکاری بر صنعت بر مبنای رتبه‌بندی لیدن
1. دانشگاه‌های صنعتی کشور از نظر تعداد ثبت اختراعات چگونه هستند؟
الف. بر مبنای ثبت اختراعات داخلی
شکل6 مقایسه دانشگاه‌های صنعتی را بر مبنای تعداد ثبت‌اختراعات آن‌ها در سازمان مالکیت صنعتی نشان‌می‌دهد. چنانچه شکل 7 نشان می‌دهد سرآمدی دانشگاه امیرکبیر به خوبی هویداست، این دانشگاه با 113 مورد ثبت اختراع در رتبه اول قرارگرفته‌است.
شکل 7. مقایسه دانشگاه‌های صنعتی بر مبنای تعداد ثبت اختراعات آن‌ها در سازمان مالکیت فکری
ب. بر مبنای پی‌سی‌تی
بر مبنای تعداد پروانه‌های ثبت‌اختراع تحت پی‌سی‌تی، تنها دو دانشگاه ایران دارای ثبت اختراع هستند. شکل 7
تعداد پروانه‌های هر یک از ایت دانشگاه‌ها در کل سهم دانشگاه‌های صنعتی نشان‌می‌دهد. |
شکل 8. مقایسه دانشگاه‌های صنعتی بر مبنای تعداد ثبت اختراعات آن‌ها در پی‌سی‌تی
ج. بر مبنای یواس‌پتنت و پت‌استت
در یواس‌پتنت تنها یک پروانه ثبت‌اختراع از آن دانشگاه صنعتی اصفهان بوده و در پت‌است هیچ پروانه ثبت‌اختراعی به نام دانشگاه‌های مورد نظر ثبت‌نشده‌است.
جدول 6 سه
دانشگاه اول –درصورت وجود- را در هر یک از این ابعاد نشان‌می‌دهد.
شاخص
رتبه | تاثیر بر فناوری | همکاری با صنعت | تعداد پروانه‌های ثبت‌اختراع | |||||
دانش‌نوآورانه | تاثیرفناورانه | تعداد ارجاعات در یواس‌پتنت | هم‌تالیفی | داخلی | US | PAT | PCT | |
1 | صنعتی شریف | صنعتی اصفهان | صنعتی شریف | صنعتی شریف | صنعتی امیرکبیر | صنعتی اصفهان | - | خواجه نصیر و صنعتی اصفهان |
2 | صنعتی امیرکبیر | صنعتی شریف | خواجه نصیر | صنعتی امیرکبیر | صنعتی شریف | - | - | - |
3 | علم و صنعت | سهند | علم و صنعت | علم و صنعت | علم و صنعت | - | - | - |
جدول 6.رتبه اول تا سوم دانشگاه‌های صنعتی کشور بر مبنای شاخص‌های تحقیق
بحث و نتیجه‌گیری
فعالیت دانشگاه‌ها در کارآفرینی و کارهای تجاری توسط سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیرندگان دانشگاه در سال‌های اخیر توجه بسیاری را به خود جلب‌کرده و ماموریت سوم به عنوان یکی از راهبردهای اساسی در میان مدیران دانشگاه‌ها اتخادشده‌است(15). بر این مبنا سنجش تاثیرات عینی و ملموس‌تری از دست‌آوردهای دانشگاه که جنبه اقتصادی دارد اهمیت می‌یابد. در این تحقیق با استفاده از سه بعد، تاثیر علمی بر اختراعات، همکاری با محققین صنعتی و ثبت اختراعات، سعی شده است تا با استفاده از ابزار و روش‌های موجود امکان ارزیابی بهتری از جنبه‌های فناروانه و نوآورانه دانشگاه‌ها را ارائه نماید. نتایج تحقیق نشان‌می‌دهد که بر مبنای شاخص‌های مورد استفاده، دانشگاه‌های صنعتی کشور به صورت کلی از وضعیت مناسبی برخوردار نیستند و در مقایسه با دانشگاه‌های خارجی به هیچ عنوان توانایی قابل ملاحظه‌ای ندارند و درست به همین دلیل نیاز به استفاده از
شاخص‌های مناسب که با رصد این بعد دانشگاه زمینه توسعه آن را فراهم‌کند، کاملا محسوس است.
بر مبنای دانش‌نوآورانه، دانشگاه صنعتی شریف در رتبه نخست و پس از آن به ترتیب دانشگاه صنعتی امیرکبیر و علم صنعت قراردارند. با تصحیح این مقدار بر اساس حجم تولیدات علمی، دانشگاه صنعتی اصفهان در رتبه اول و پس از آن صنعتی شریف و صنعتی سهند قرار دارند. بر مبنای استنادات به مدارک در یواس‌پتنت، دانشگاه صنعتی شریف در رتبه اول و دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی و علم و صنعت به ترتیب در رتبه دوم و سوم قرار دارند. بر مبنای همکاری دانشگاه‌های صنعتی با بخش صنعت، دانشگاه صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر و علم و صنعت به ترتیب در رتبه اول تا سوم قراردارند. بر مبنای ثبت اختراعات داخلی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر در رتبه اول، دانشگاه صنعتی شریف در رتبه دوم و دانشگاه علم و صنعت در رتبه سوم هستند. بر مبنای تعداد ثبت‌اختراعات تحت پی‌سی‌تی، دانشگاه صنعتی اصفهان و دانشگاه خواجه نصیر با یک مدرک به صورت مشترک قراردارند. در یواس‌پتنت تنها یک مدرک از دانشگاه اصفهان وجود دارد.
ضعف مشاهده شده در بهترین دانشگاه‌های صنعتی کشور در مقایسه با دانشگاه‌های دنیا (به عنوان مثال مقدار 1.22 توسط دانشگاه صنعتی شریف در مقایسه با مقدار 100 برای دانشگاه‌های خارجی) می‌تواند دلایل مختلفی داشته‌باشد:
عدم وجود سازمان‌دهی مناسب آمار مربوطه و توجه به مقوله فناوری در سنجش دانشگاه‌ها؛
فقدان و یا ضعف سیاست دانشگاه پیرامون پروانه‌های ثبت‌اختراع و همکاری با صنعت؛
عدم توجه به ذکر نام دانشگاه‌ها درپروانه‌های ثبت اختراع؛
و ضعف زیر ساخت نوآوری در کشور (کرامت‌فر و اسپرایین1، 2013).
استفاده از شاخص استنادات پروانه‌های ثبت اختراع به همان مسائلی که شاخص استناد در تولیدات علمی مبتلاست، دچار است و محدودیت‌های خود را دارد. علاوه بر این استفاده از پایگاه‌های ثبت اختراعات خارجی بیش‌تر نشان‌دهنده اثرگذاری تولیدات علمی یک دانشگاه بر مخترعین سایر کشورها تا ایران است و بر این مبنا استفاده از آن به عنوان شاخص تاثیرگذاری بر صنعت با شبه روبروست، لذا ارائه چنین آماری مبتنی بر داده‌های سازمان مالکیت صنعتی توسط سازمان‌های فعال در حوزه سنجش علم و فناوری توصیه‌می‌شود.
شاخص همکاری با صنعت مورد استفاده در این تحقیق، تنها آن بخش از پروژه‌های منتهی به مقالات علمی منـتشرشـده در مجـلات نمایه شده در وب‌آوساینس – و در
سطح بالا- را شامل‌می‌شود؛ لذا بسیاری موارد دیگر نایدیده گرفته می‌شود. هم‌چنین ممکن است این تحقیقات با همکاری محققین بخش صنعت خارج از کشور نگاشته شده باشد. لذا وجود آمار مشابه در کشور حائز اهمیت است که فعلا موجود نیست.
پیش از آن‌که یک اختراع تبدیل به نوآوری شود تلاش‌های کارآفرینی برای توسعه تولید و بازاریابی آن ضروری‌است(12). هم‌چنین پروانه‌های ثبت‌اختراع شاخص مناسبی برای فعالیت‌های فناورانه در کشورهای در حال توسعه نبوده و گرایش محققین برای ثبت اختراع از حوزه‌ای به حوزه دیگر تفاوت‌می‌کند علاوه بر این بعضی از پیشرفت‌های اساسی فنی به پروانه ثبت‌اختراع منجر نمی‌شود و نیز پروانه‌های ثبت‌اختراع تفاوت‌های کیفی و اقتصادی دارند(13)، بنابراین در استفاده از شاخص تعداد پروانه‌های ثبت اختراع نیز باید احتیاط لازم لحاظ شود.
و در نهایت اینکه این تحقیق تنها با استفاده از چند شاخص و با محدودیت‌های ذکر شده صورت گرفته و بنابراین قطعا نمی‌تواند به صورت کامل ابعاد فناورانه و تاثیرگذاری دانشگاه‌های صنعتی کشور بر صنعت را به صورت کامل نمایان‌سازد. با افزودن شاخص‌های مستقیم‌تری نظیر، درامدهای حاصل از اعطای لیسانس، تجاری‌سازی و قراردادهای پژوهشی می‌توان به نتیجه بهتری در ارزیابی دست یافت.
[1] Keramatfar & Esparaeen
| Sharif University of Technology | |
| Amirkabir University of Technology | |
| Iran University of Science and Technology | |
| Isfahan University of Technology | |
| K. N. Toosi University of Technology | |
| Shahrood University of Technology | |
| Noshirvani Institute of Technology | |
| Shiraz University of Technology | |
| Urmia University of Technology | |
| Kermanshah university of Technology | |
| Graduate University of Advanced Technology | |
| Jondi Shapour University of Technology | |
| Hamedan University of Technology | |
| Sahand University of Technology | |
| Power and Water University of Technology | |
| Birjand University of Technology | |
| Petroleum University of Technology |
منابع
.3 Ernø-Kjølhede E, Hansson F. Measuring research performance during a changing
relationship between science and society. Research Evaluation. 2011;20(2):131-43.
11. Tijssen R. Measuring the corporate web of science: research and partnership networks within the European pharmaceutical industry. Innovation Networks in Industries. 2009:81-104.
.13 Okubo Y. Bibliometric indicators and analysis of research systems. 1997.
