امنیت زیست‌محیطی و امنیت ملی ایران در بستر تحولات هیدروپلیتیک مرزی مطالعه موردی: هریرود
الموضوعات :حسن کامران دستجردی 1 , احسان یاری 2 , مرضیه عابدی 3
1 - دانشگاه تهران
2 - شیراز
3 - شیراز
الکلمات المفتاحية: بحران آب, ایران, افغانستان, هریرود, امنیت زیست‌محیطی, منطقه شمال شرق,
ملخص المقالة :
از مهم ترین موضوعات زیست‌محیطی مطرح در برهه کنونی، بحران آب و چالش های امنیتی ناشی از آن است. آب سر منشاء تولید، تلاش و تمدن است و حیات و ممات انسان به بود و نبود آن وابسته است. در شرایطی که کشمکش بر سر منابع آب به‌طور فزاینده موجب تشنج در روابط بین دولت‌هاست، توجه روزافزون به مباحث رودخانه هاي مرزي، اهميت فزاينده اي پيدا می كند و ما شاهد فزونی مشاجرات هیدروپلیتیک میان کشورها هستیم. ایران نیز به‌واسطه داشتن رودهای مرزی مشترک از این قاعده مستثنی نیست. در این میان رودخانه هریرود ازجمله رودهای مشترک ایران، افغانستان و ترکمنستان است که از افغانستان سرچشمه می گیرد. این رود مهم ترین منبع تأمین‌کننده آب منطقه شمال شرق کشور است. از آنجا که دسترسی پایدار به منابع آبی به عنوان سرمایه ای ملی، تحت تاثیر مولفه های متعددی همچون شرایط جغرافیایی، اقلیم و آب و هوا، شرایط زمین شناختی و توپوگرافی، طرح های توسعه و طرح های فنی مدیریت و انتقال منابع آب، مسائل سیاسی اجتماعی و فرهنگ استفاده از آب، نوع معیشت و اقتصاد، سیاست های ملی و کلان دولتها و ... است، لذا مستلزم داشتن نگاهی جامع، سیستمی و میان رشته ای است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و با تاکید بر مسائل جغرافیایی و سیاسی و با استفاده از چارچوب نظری مکتب کپنهاگ که مهم‌ترین و جامع ترین کار علمی را در تعریف و تبیین مفهوم امنیت به‌مثابه یک موضوع بین‌رشته‌ای و فراگیر ارائه داده است، در پی پاسخ به این سوال است که آیا تحولات هیدروپلیتیک مرزی و بهره برداری از سد سلما در افغانستان، می تواند چالشی برای امنیت زیست‌محیطی و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران باشد؟ و در صورت ایجاد چالش، رویکردها و راهکارهای مدیریت مطلوب آن چیست؟ یافته های حاصل از تحقیق حاکی از آن است که با توجه به موقعیت بالادستی سد سلما با در نظر گرفتن فاکتور فصلی بودن آب هریرود، می تواند موضوع امنیت زیست‌محیطی باشد و از منظر امنیت ملی، با توجه به چشم‌انداز وابستگي شهرهاي بزرگ منطقه شمال شرقي کشور به منابع آب این رود و بالا بودن ریسک امنیت آبی کشور، می تواند چالش زا باشد. در جهت مدیریت مطلوب چالش مذکور، داشتن نگاه سیستمی، در قالب رویکردهای حقوقی، اقتصادی و سیاسی ضروری می باشد و به طور خاص غیرامنیتی ساختن آن در سیاست های اعلامی و امنیتی دانستن آن در سیاست های اعمالی ضروری است.
1. باي، يارمحمد (1384)، هيدروپوليتيك رودهاي مرزي، تهران، ابرار معاصر، چاپ 1؛
2. بوزان، باري (1387)، مردم، دولتها و هراس، ترجمه پژوهشكده مطالعات راهبردي، تهران، پژوهشكده راهبردي؛
3. بوزان، باری (1388)، مناطق و قدرت¬ها: ساختار امنیت بین¬الملل، ترجمه قهرمان¬پور، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی؛
4. پاپلی يزدي، محمدحسین، وثوقي، فاطمه (1390)، نگاهي به ديپلماسي آب ايران هیدروژئوپلیتیک، تهران، انتشارات پاپلي؛
5. حافظ¬نیا، محمدرضا (1385)، اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد، انتشارات پاپلی، چاپ اول؛
6. داودي، علی‌اصغر (1393)، دیپلماسی علم و فن‌آوری ایران در افغانستان: فرصت‌ها و چالش¬ها، فصلنامه پژوهش‌های راهبردي سیاست، سال سوم، شماره 11 ، زمستان (شماره پیاپی 41 )؛
7. عبدالله خانی، علی (1392)، نظریه‌های امنیت، تهران، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر؛
8. عراقچی، سید عباس (1393)، دیپلماسی آب، از منازعه تا همکاری، فصلنامه سیاست جهانی، دوره سوم، شماره 1، زمستان، صص 119-91؛
9. عزتی، عزت¬الله (1389)، جغرافیای استراتژیک ایران، جلد دوم، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی؛
10. فدایی، سیداحمد، چکنگی، علیرضا (1384)، سد دوستی نماد پیوند دو ملت، مشهد، شرکت آب منطقه¬ای خراسان؛
11. فغانی، حجت‌الله (1387)، ابعاد سیاسی-امنیتی بحران آب در خاورمیانه عربی و آینده مذاکرات صلح اعراب و اسرائیل ،تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه؛
12. کلیفورد، مری لوئیس (1386)، سرزمین افغانستان، ترجمه مرتضی اسدی، تهران انتشارات علمی فرهنگی؛
13. لینکلیتر، اندرو (1388)، جامعه و همکاری در روابط بین‌الملل، ترجمه طیب علیرضا. تهران، وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات؛
14. ماندل، رابرت (1387)، چهره متغیر امنیت ملی، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1387؛
15. مهکویی، حجت؛ پیشگاهی فرد، زهرا (1392)، تهدیدات زیست‌محیطی و امنیت ملی، تهران: انتشارات آوای دانش‌گستر؛
16. مهکویی، حجت؛ جاجرمی، کاظم؛ پیشگاهی فرد، زهرا (1393)، بررسی وضعیت منابع آب به‌ویژه آب شیرین و کمبود آن در کشورهای حاشیه¬ی خلیج‌فارس، فصلنامه برنامه¬ریزی منطقه¬ای، دوره 4، شماره 13، بهار ، صفحه 133-143؛
17. نصرآبادی، اسماعيل (1394)، شواهد زیست‌محیطی بحران آب ايران و برخي راه¬حل‌ها، فصلنامه راهبرد اجتماعي فرهنگي، تابستان ، شماره پانزدهم، سال چهارم؛
18. نصري، قدير (1390)، تأملي نظري در یافته‌ها و دشواری‌های در بررسي امنيت، باري بوزان، فصلنامه مطالعات راهبردي، شماره مسلسل 54، زمستان 1390، شماره چهارم، سال چهاردهم؛
19. هاگت، پیتر (1392)، جغرافیا: ترکیبی نو، ترجمه شاپور گودرزی نژاد، تهران، سمت؛
20. Barnett, Jon.(2005), Security and climate Change: Towards and improved understanding Human security and Climate change workshop; 2005.p.645;
21. Buzan, B., & Wæver, O. (2003), Regions and Powers: The Structure of International Security. Cambridge: Cambridge University Press;
22. Future Directions International,( 2015), The Iranian Water Crisis, Global Food and Water Crises Research This entry was posted on Friday, October 16th, 2015 at 4:23 am and is filed under Afghanistan, Iran.& This entry was posted on Wednesday, October 29th, 2014 at 1:04 pm and is filed under Iran;
23. http://birjand.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=12595
سدی که خود با کمبود آب مواجه است آیا به ما آبی خواهد داد؟ اقتصادي 9:37:29 1392/06/27 كدخبر9784-5؛
24. http://iccima.ir/fa/akhbartasviri/item/70833
سایت اتاق بازرگانی، صنایع، معادن وکشاورزی ایران، شناسه خبر:70833 گسترش همکاری‌های ایران و افغانستان برای تأمین منافع دو کشور ضروری است یکشنبه, 30 فروردين 1394 ساعت 15:53؛
25. http://mail.gov.af ؛ وب‌سایت وزارت مال¬داری و آبیاری و زراعت افغانستان 20/5/1394
26. http://newsshare.ir/news/141504
اعلام آمادگی ایران برای اجرای بخش سوم از پروژه راه¬آهن «هرات - خواف» 14-6-2016 بین‌الملل تسنیم 4؛
27. http://sharghdaily.ir/?News_Id=41222 ؛آب و صلح برای همه،روزنامه شرق
28. http://www.afghanpaper.com/info/joghrafia/rod.htm
29. http://www.afghanpaper.com/info/joghrafia/rod.htm رودهای افغانستان - شبکه اطلاع رسانی افغانستان - اطلاعات عمومی
30. http://www.dari.afghancmrm.org/index.php/
آرشیف/20-گزارشهای-اقتصادی/9-dasu-dam.htmlبند برق داسو پاکستان و واکنش افغانستان , 04 حمل 1393 05:15 1393 نوشته‌شده توسط واحد پژوهش¬های اقتصادی؛
31. http://www.fardanews.com/fa/news/530039/
اجتماعی فردا: حق‌آبه ایران از هریرود همچنان درحال پیگیری است کد خبر: ۵۳۰۰۳۹ تاریخ: ۱۷ خرداد ۱۳۹۵ - ۱۴:۳۳؛
32. http://www.parsiab.com/modules.php?name=News&file=article-seo&sid=5-
بیلان منابع آب در ایران،سایت بانک تخصصی مهندسی آب
33. http://www.waternews.ir/?p=16820
تحليلي بر منابع آب ايران و جهان با تأکید بر محدودیت‌های موجود در تهران کد خبری: 16820- 30 /3/ 1395 سرویس: آب؛
34. http://www.yjc.ir/fa/news/5626213/%D9%BE%D8%B3-
باشگاه خبرنگاران جوان، پس از چهل سال انتظار سد سلما این هفته افتتاح می‌شود ، کد خبر: ۵۶۲۶۲۱۳ تاریخ: ۰۸ خرداد ۱۳۹۵ ؛
35. https://www.unesco-ihe.org/sites/default/files/wwdr_2015.pdf The United Nations world water development report 2015;
36. Madani, K. (2014), "Water Management In Iran: What Is Causing The Looming Crisis?” Journal of Environmental Studies and Sciences: 1-14;
37. Mitzen, Jennifer (2008), "Ontological Security in World Politics: State Identity and TheSecurity Dilemma", European Journal of international Relations, 12 (3);
38. Najafi, Alireza (2013), Transboundary Water Management Improvements, the Way Forward in the Middle East; Case Study: Transboundary Water Management of Iran and Neighbors, Geopolitics Quarterly, Volume: 8, No 4, Winter 2013. PP 135-155;
39. Roberts, A. (2009), Doctrine and Reality in Afghanistan. Survival, 51 (1), 29 — 60.
40. Wolf, A.T. (2007), Freshwater Trans boundary dispute data base, Cornvallis OR, USA, Oregon State University;
41. Yashar Zaki, Rasoul Afzali, Ahad Pashalou)2015(, Geopolitical bottlenecks of Republic of Azerbaijan based on Peter Haggett model Geopolitics Quarterly, Volume: 10, No 4, winter 2015 .PP 32-54.
