تحلیل تاریخی روند نهادسازی در حوزه سیاست¬گذاری علم و فناوری ایران
الموضوعات :سید کمال واعظی 1 , مهرشاد جواهردشتی 2
1 -
2 - رشته سیاستگذاری عمومی
الکلمات المفتاحية: تحلیل تاریخی, نهادسازی, سیاست¬گذاری علم و فناوری,
ملخص المقالة :
این پژوهش به تحلیل نهادسازی هایی که برای سیاست گذاری علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران از دوران پهلوی(پهلوی اول و دوم) تا کنون انجام شده است پرداخته است. نهاد هایی که در طول این دوره ایجاد شده اند و وظایف و اختیارات آنها به طور خلاصه ذکر شده اند و رویکرد ها یی از جمله نوسازی و مدرنیزاسیون در دوران پهلوی ها ، باز تعریف ارزش ها و ارزش آفرینی های مبتنی بر شاخص های اسلامی در دوره بعد از انقلاب 1357، که منشاء نهاد سازی های دوران مربوط به خود بوده اند، با استفاده از روش تاریخی(شرایط محیطی حاکم)و گروه کانونی، این روند مورد تحلیل قرار گرفته ودر بخش پایانی نیز در قالب نتیجه گیری، توصیه های سیاستی که از این تحلیل بدست آمده است از قبیل ادغام بعضی از نهاد ها، تعیین مکانیزم وحدت عین تکثرنهاد های سیاست گذار و مجری، هماهنگی استراتژیک عمودی و افقی بین برنامه و اسناد کلان این حوزه و نهایتاً پیشنهادهای کاربردی و پیشنهادهایی برای پژوهش های آتی ارائه شده است.
همراز، ویدا؛ 1379 ، نهادهای فرهنگی در حکومت رضاشاه، مجله تاریخ معاصر‌ایران، (1)1، ص 54
2. روحبخش، رحیم. 1392، شورایی به قدمت 110 سال. نشریه رشد آموزش تاریخ، (52)15 ، ص 20
3.سایت رسمی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی،1397، قانون تاسیس شورای مرکزی دانشگاه ها، مصوب سال 1344، بخش قوانین و مقررات
4.سایت رسمی مرکز اسناد شورای عالی آموزش و پرورش، 1397
5.سایت رسمی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، 1397، قانون تاسیس وزارت علوم و آموزش عالی مصوب سال 1346، بخش قوانین و مقررات
6.سایت رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1396 ، شرح وظایف وتاریخچه‌ی دفتر گسترش و برنامهریزی آموزش عالی
7.احمدی، وحید. 1394، ضرورت ها و الزامات تدوین سیاست¬های اجرایی و اولویت های پژوهش و فناوری کشور، دبیرخانه شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری، ص 7
8.جلال آبادی، اسدالله و طاهری، افسانه؛ 1383 ، شاخص های مهم تحقیقاتی در ایران و جهان، نشریه رهیافت، (33) 14 ، ص 2
9.سایت رسمی شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1397 ، تاریخچه شورای عالی انقلاب فرهنگی
10.سایت رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1396، شرح وظایف و تاریخچه‌ی دفتر گسترش و برنامهریزی آموزش عالی
11.سایت رسمی شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۰۰۷ ،تاریخچه شورای عالی انقلاب فرهنگی
12.سایت رسمی شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۰۰۷ ، اهداف و وظایف شورا
13.سایت رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1396 شرح وظایف و تاریخچه‌ی دفتر گسترش و برنامهریزی آموزش عالی
14.سایت رسمی مجمع تشخیص مصلحت نطام، 1397 ، تاریخچه
15.دبیرخانه شورای عالی عتف 1397، معرفی شورا
16.سایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، 1397
17.سایت رسمی مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، 1397 ، بخش اهداف و وظایف مرکز،
18.سایت رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1397، آئین نامه شورای عالی برنامه ریزی آموزش عالی، دفتر برنامه ریزی آموزش عالی
19.سایت رسمی مجلس شورای اسلامی، اداره کمیسیون ها، 1397
20.سایت رسمی سازمان برنامه و بودجه کشور، 1397
21.سایت رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1397 ، تاریخچه،
22.سایت رسمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، 1397
23.سایت رسمی وزارت صنعت، معدن و تجارت، 1397، بخش چشم انداز و ماموریت¬ها،
تحلیل تاریخی روند نهادسازی در حوزه سیاستگذاری علم و فناوری ایران
*سیدکمال واعظی **مهرشاد جواهردشتی
*دانشیار دانشکده مدیریت دانشگاه تهران
**دانشجوی دکتری رشته سیاستگذاری عمومی
تاریخ دریافت:22/5/1397 تاریخ پذیرش: 17/12/1397
چکیده:
این پژوهش به تحلیل نهادسازی هایی که برای سیاست گذاری علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران از دوران پهلوی(پهلوی اول و دوم) تا کنون انجام شده است پرداخته است. نهاد هایی که در طول این دوره ایجاد شده اند و وظایف و اختیارات آنها به طور خلاصه ذکر شده اند و رویکرد ها یی از جمله نوسازی و مدرنیزاسیون در دوران پهلوی ها ، باز تعریف ارزش ها و ارزش آفرینی های مبتنی بر شاخص های اسلامی در دوره بعد از انقلاب 1357، که منشاء نهاد سازی های دوران مربوط به خود بوده اند، با استفاده از روش تاریخی(شرایط محیطی حاکم)و گروه کانونی، این روند مورد تحلیل قرار گرفته ودر بخش پایانی نیز در قالب نتیجه گیری، توصیه های سیاستی که از این تحلیل بدست آمده است از قبیل ادغام بعضی از نهاد ها، تعیین مکانیزم وحدت عین تکثرنهاد های سیاست گذار و مجری، هماهنگی استراتژیک عمودی و افقی بین برنامه و اسناد کلان این حوزه و نهایتاً پیشنهادهای کاربردی و پیشنهادهایی برای پژوهش های آتی ارائه شده است.
واژه های کلیدی: تحلیل تاریخی، نهادسازی، سیاستگذاری علم و فناوری
مقدمه:
گفته‌اند: «گذشته، چراغ راه آینده است.» یقیناً برای برنامهریزی مطلوب آینده، توجه به گذشته نقش مهمی دارد؛ البته توجهی که به زندگیکردن و غرقشدن در گذشته منتهی نشود. تا وقتی گذشته خود را نشناسیم و از گذشته باخبر نباشیم نسبت به آینده تدبیر درستی نخواهیم داشت. آموزش، علم، فناوری و نوآوری به طور عام و سیاستگذاری علم و فناوری به طور خاص نباید و نمیتواند ازتوجه به این چراغ راه به راحتی بگذرد و آن را نادیده بگیرد. سیاستگذاری علم و فناوری و نهادسازیهایی که از دوران گذشته در این حوزه صورت گرفته است، قطعاً خشت و سنگ بنای بسیاری از اقدامات مشابهی است که در حال حاضر انجام شده است و یا در حال انجام است. علم و فناوری به جهت ابعاد چندگانه و طیفهای گستردهای که دارد با دیگر ابعاد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی توسـعه در ارتبـاط و تعامل تنگاتنگ است. بنابراین موارد مهم و کلیدی سیاستگذاری این حوزه را باید مورد توجه جـدی نظـری و عمـلی قرارداد. یـکی از مـواردی کـه در
سیاستگذاری این حوزه بسیار تاثیرگذار است نهادهایی (سازمانها) هستند که هر کدام برای انجام وظیفه و تحقق هدف یا اهدافی معین بوجود میآیند. با عنایت به
بررسیهای میدانی و کتابخانهای، تا کنون مطالعه و تحلیلی تاریخی عمیق در این مورد مهم انجام نشده است. تحلیل غیرمغرضانه و غیرمتعصبانه روند تاریخی نهادسازی در حوزه سیاستگذاری علم و فناوری ایران از قبل از انقلاب سال 1357 تاکنون همان چراغ راه و درس عبرتی است که
میتواند دادهها و امکانات تصمیمگیری مناسبی را برای سیاستگذاران و برنامهریزان این حوزه فراهم آورد تا میزان اشتباهات و ضعفهای این حوزه را کاهش داده و به حداقل برسانند. بنابراین قبل از هر چیز، برای رسیدن به این نوع ابزار مفید و موثر لازم است نهادسازیهای این حوزه را ارائه دهیم که در دودوره زمانی قبل از انقلاب (از دوره پهلوی اول تا انقلاب 1357) و بعد از انقلاب (از انقلاب 1357 تاکنون) در بخش سوم مقاله حاضر ارائه شده است.
1-نوع، رویکرد و هدف پژوهش
با توجه به اینکه در این پژوهش از دادههای کیفی مانند دادههای حاصل از مشاهده، مصاحبه ، اسناد و..استفاده می شود و بین محقق و موضوع پژوهش ارتباط موثر و کمک کننده ای وجود دارد و موضوع پژوهش یک مقوله عمومی و سراسری است که برداشت، تفسیر و توصیف محقق در موضوع مورد بررسی دخیل بوده، بنابراین نوع پژوهش کیفی است و از آنجا که موضوع این مقاله در خصوص پدیدهای است که در گذشته روی داده و در گذشته خاتمه یافته است و محدوده زمانی آن بسته شده اسـت که البته مربوط به زمان نزدیک در گذشته است. ضمناً این مقاله از نظر هدف بنیادی است و از آنجا که دوره زمانی گذشته را در بر
میگیرد، از نظر رویکرد زمانی، گذشتهنگر و به جهت اینکه آثار عملی و کاربردی فوری بر آن مترتب نیست بنابراین نتیجهگرا است.
2-چرایی و ضرورت انجام پژوهش
بی شک خط مشیگذاران کشور در هر نوع برنامه ریزی که انجام می دهند علاوه بر نگاه به آینده به جهت ملاحظه فرصت ها و تهدید های پیش رو، می بایست گذشته موضوع برنامه ریزی را که نمایان کننده ضعف ها و قوت های آن است مورد توجه قرار دهند. چرا که تحلیل تاریخی باعث می شود یک تجربه و رفتار و برنامه بی فایده و نادرست را دوباره تکرار نکنیم و موجب هدر رفت منابع ارزشمند و کمیاب انسانی و غیر انسانی نشویم. از آنجا که برخی از نهادسازی های حوزه علم و فناوری کشور از روی تصمیمات هیجانی و سیاسی مسئولان زمان خود بدون توجه به فلسفه ایجاد و نیاز، ایجاد شده است و موجبات درگیریهای فراوانی را نیز فراهم کرده است که از ذکر آن در این پژوهش کوتاه خود داری می شود ضرورت دارد همه مسئولانی که مرتبط با این حوزه هستند آگاهی و اشراف خود را به روند نهاد سازی هایی که در این حوزه انجام شده است افزایش داده تا شاهد این جمله معروف زیانبار نباشیم که " از اول نباید نهاد یا سازمان....ایجاد می شد"
3-بهره برداران پژوهش
پژوهشگران، دانشجویان، استادان دانشگاها و مراکز پژوهشی، کارشناسان و مدیران نهادها و سازمان های موجودی که در حوزه سیاست گذاری و امور اجرایی علم و فناوری کشور مشغول فعالیت هستند و یا بودند مخاطبان و بهره برداران احتمالی این مقاله هستند که می توانند ارزیابان و منتقدان مقاله حاضر باشند و هم می توانند در مطالعات و پژوهش های مرتبط خود از آن استفاده کنند و هم در برنامه ریزی ها و سیاست گذاری های مرتبط آن را مورد توجه نظری و عملی قرار دهند.
4-وجه تمایز و نوآوری پژوهش
تاریخ نگاری نهاد سازی های سیاست گذاری علم و فناوری از زمان پهلوی اول تا کنون با رعایت تقدم – تاخر زمانی و تحلیل این روند با اتکاء به تجربه مولف و آراء خبرگان علمی و اجرایی این حوزه و نهایتاً ارائه توصیه و پیشنهاد در قالب یک بسته سیاستی برای سیاست گذاران و تصمیم گیران کلان این حوزه، نو بودن و وجه نوآوری پژوهش حاضر است.
5-ابزار جمع آوری اطلاعات
از روش کتابخانهای (تاریخی) و بررسی اسناد و از منابع مکتوب و اسناد الکترونیکی برای جمعآوری اطلاعات و دادههای مورد نیاز استفاده شده است.
6-روش تحلیل پژوهش
برای تحلیل روند تاریخی علاوه بر اینکه مولف از تجربیات علمی و اجرایی استفاده کرده است، از نظرات خبرگان علمی و اجرایی مرتبط با موضوع نیز در قالب تشکیل گروه کانونی و تبادل آراء و نظرات تحلیلی آنها برای نیل به یک نتیجه مطلوب و توصیه مناسب بهره گرفته شده است.
7-جامعه و نمونه پژوهش
جامعه ی مورد نظر این پژوهش سازمان های فعال در حوزه سیاست گذاری کلان علم و فناوری و کارشناسان و مدیران سازمان ها و خبرگانی هستند که به صورت مستقیم و غیر مستقیم علاوه بر اطلاع و آگاهی از روند تاریخی شکل گیری سازمان ها و نهاد های ذی ربط و ذی نقش در حوزه سیاست گذاری و اجرا و نظارت علم و فناوری، هم اکنون نیز در هر یک از مراحل سه گانه فوق دارای مسئولیت هایی نیز در سازمان های متبوع خود هستند. با توجه به اینکه محقق دارای تجربه و شناخت نسبت به موضوع بوده است بنابراین با اتکاء به روش نمونهگیری هدفمند قضاوتی افرادی انتخاب شده اند که دارای تجارب اجرایی، عملی و پژوهشی در زمینه موضوع هستند. دو نفر از وزارت علوم ، یک نفر از شورای عالی انقلاب فرهنگی، سه نفر از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، یک نفر از شورای عتف و دو عضو هیات علمی از دانشگاه تهران افراد منتخبی هستند که در گروه کانونی از نظرات آنها استفاده شده است.
8-روایی و پایایی پرسش های مطرح شده در گروه کانونی(focus Group)
در این پژوهش برای تعیین پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه گیری که خصیصه های مختلف را اندازه گیری می کند بکار می رود. برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ابتدا باید واریانس نمره های هر زیرمجموعه سوال ها و واریانس کل را محاسبه کرد، سپس با استفاده از فرمول، آلفا را محاسبه کرد که با استفاده از داده های بدست آمده از این پرسشنامه ها و با استفاده از نرم افزار spss میزان ضریب اعتماد با روش آلفای کرونباخ برای این ابزار 89.% به دست آمد که پایایی یا قابلیت اعتماد بالایی را نشان می دهد. برای تعیین اعتبار پرسش ها روش های متعددی وجود دارد که یکی از این روش ها، اعتبار محتوا است. اعتبار محتوی یک آزمون معمولاً توسط افرادی متخصص در موضوع مورد مطالعه تعیین می شود. اعتبار محتوی پرسش های این پژوهش توسط اساتید راهنما و مشاور و گروهی از مدیران و کارشناسان سازمان ها و نهاد های مرتبط با موضوع پژوهش مورد تائید قرار گرفته است و از اعتبار لازم برخوردار است.
9-پیشینه پژوهش
با بررسیهایی که در اسناد کتابخانهای و الکترونیک انجام شد و همچنین مصاحبههایی که با خبرگان صورت گرفت پژوهشی که مشابه یا نزدیک به موضوع مقاله حاضر باشد مشاهده نشد و انجام نگرفته است. هر چند این مورد، روند جمعآوری اطلاعات و دادههای مورد نیاز را کمی سخت کرد، اما نشان از تازگی و غیرتکراری بودن پژوهش حاضر میکند.
10-روند تاریخی نهادسازی
یکی از اصول مهم و اساسی پژوهشهای تاریخی، رعایت ترتیب و تقدم - تاخر زمان وقوع پدیدهها و وقایع است. بنابراین در این مقاله سعی شده است این اصل رعایت شود و برای درک و فهم آسانتر این تقدم- تاخر زمانی، قلمرو زمانی پژوهش به دو دوره زمانی قبل از انقلاب که از دوره پهلوی اول تا انقلاب سال 1357 را شامل میشود و دوره زمانی بعد از انقلاب که از سال 1357 تا کنون را شامل می شود تقسیم و به شرح آتی ارائه شده است.
1-11- نهادسازیهای از دوره پهلوی اول تا انقلاب 1357
1-1-11- شورای عالی فرهنگ (معارف)
این شورا در سال 1317 با تغییر نام شورایعالی معارف (1301ه.ش) تشکیل و به عنوان مرجع قانون نظارت بر فعالیتها و تدوین مقررات آموزشی تعیین شد. تمام امور اجرایی مدارس؛ مانند برگزاری امتحانات، تهیه برنامههای درسی و آموزشی و تشخیص صلاحیت علمی و اخلاقی معلمان، به شورای عالی معارف واگذار شد. به سفارش شورایعالی معارف مقرر شد با بررسی نظام آموزش و پرورش کشورهای اروپایی، الگویی برای نظام آموزشی کشور انتخاب گردد. سرانجام سیستم آموزش مدارس فرانسه به عنوان الگوی مدارس ایرانی پذیرفته شد (همراز، 1379) از مهمترین اقدامات این شورا تاسیس دانشسراها، تاسیس مدارس عشایری، پیوستن بیمارستانها به دانشکده پزشکی، تاسیس کتابخانه مرکزی دانشگاه و لایحه ترمیم حقوق معلمان بود. این شورا عالیترین نهاد دولتی سیاستگذار در حوزه آموزش کشور در عصر پهلوی بود. عرصه فعالیت و تصمیمات این شورا بسیار فراگیر بوده به طوری که وظایف وزارت آموزشعالی، سازمان اوقاف و به طور کلی تمام نهادها و سازمانهای فرهنگی، هنری، آموزشی و علمی آن دوران را نیز بر عهده داشت. (روحبخش،1392، ص 20)
2-1-11- شورای مرکزی دانشگاهها
این شورا برای رسیدگی به امور دانشگاههای ایران و کلیه مؤسسات آموزشعالی و ایجاد هماهنگی بین آنها به ریاست وزیر آموزش و پرورش تشکیل شد. رییس دانشگاه تهران عضو ثابت این شورا و قائممقام وزیر آموزش و پرورش در این شورا بود. بعضی از وظائف این شورا از این قرار بود: اظهارنظر نسبت به خطمشی کلی تعلیمات عالیه کشور، تصویب و تشخیص ضرورت تأسیس دانشگاه و دانشکده و مدرسه عالی و ایجاد رشتههای تعلیماتی با رعایت احتیاجات و امکانات کشور. پیشنهاد انتخاب رییس هر دانشگاه یا مؤسسه مستقل آموزشعالی و تأیید انتصاب رییس دانشکده یا مؤسسه تابع دانشگاه نیز از وظایف شورای مرکزی شمرده میشود و به طریق ذیل انجام میگیرد :الف- برای ریاست دانشگاه یا مؤسسه مستقل آموزشعالی شورای مرکزی سه نفر را که دارای صلاحیت تشخیص دهد انتخاب و به وزیر آموزش و پرورش پیشنهاد می‌نماید. ب- یکی از این سه نفر به پیشنهاد وزیر آموزش و پرورش و فرمان شاهنشاه آریامهر برای مدت سه سال منصوب میشود. (مرکز پژوهش های مجلس، 1397)
3-1-11- شورایعالی آموزش و پرورش
پس از تصویب قانون تفکیک وزارت فرهنگ به
وزارتخانههای فرهنگ و هنر، آموزش و پرورش و سازمان اوقاف در سال 1343 (ه.ش) وظایف شورایعالی فرهنگ نیز بین سه شورایعالی آموزش و پرورش، شورایعالی فرهنگ و هنر و شورایعالی اوقاف تقسیم شد. در شهریور 1345 قانون جدید تشکیل شورایعالی آموزش و پرورش مشتمل بر 9 ماده و 5 تبصره از تصویب مجلس گذشت و اولین جلسه رسمی این شورا در سال 1347 به ریاست وزیر آموزش و پرورش وقت تشکیل شد. اعضاء این شورا یازده نفر بودند و وظایف و اختیارات متعدد شورا بیشتر به امور آموزش و پرورش و پیش دانشگاهی مربوط میشد. جلسات این شورا تا سال 1355 برقرار بود؛ ولی به دلایل مختلف مانند وجود شوراهای متعدد در وزارت علوم و آموزشعالی، فرهنگ و هنر و ناهماهنگی مختلف در تصمیمگیری و سیاستگذاری آنها، چند شغله بودن اعضا شورا و در نتیجه کاهش عملکرد شورا عملاً فعالیت آن متوقف شد. دوره قدرت این شورا تا هشتم مهر 1358 ادامه یافت. (مرکز اسناد شورای عالی آموزش و پرورش، 1397)
4-1-11- وزارت علوم و آموزشعالی
این وزارتخانه به منظور تعیین هدفهای علمی و تحقیقاتی و آموزشی و تهیه و تنظیم برنامههای مربوط به علوم و پژوهشهای علمی و آموزشعالی با توجه به نیازمندیهای کشور، تعیین خطمشی آموزشی کشور و تمرکز برنامهریزی در امر آموزش ملی و تنظیم طرحهای کلی و اساسی آموزشی در کلیه سطوح و رشتههای تعلیماتی و هماهنگ ساختن آنها با یکدیگر در مورد طرحهای مربوط به تعلیمات در سطوح ابتدایی و متوسطه و کلیه امور مرتبط با
آموزشعالی کشور تاسیس گردید. با تاسیس این وزارتخانه کلیه اختیارات وزارت آموزش و پرورش در دانشسرای عالی و بخش تربیت دبیر هنرسرای عالی، شورای مرکزی دانشگاهها و هیأتهای امناء دانشگاهها یا دانشکدهها و مؤسسات آموزشعالی، اداره امور نمایندگی ثابت ایران در یونسکو و امور بورسهای خارجی و روابط فرهنگی در سطح آموزشعالی به این وزارتخانه واگذار شد. (مرکزپژوهش های مجلس، 1397)
5-1-11- شورای گسترش آموزشعالی
نخستین‌بار شورایعالی معارف که مدتی بعد شورایعالی فرهنگ نام گرفت در سال 1301 تشکیل شد. در سال 1344 نام شورایعالی فرهنگ به شورای مرکزی دانشگاهها تغییر و سپس در سال 1347، وزارت علوم بجای شورای مرکزی دانشگاهها مسئول رسیدگی به امور آموزشعالی شد. در سال 1348 شورای تأسیس، توسعه و انحلال مؤسسات آموزشعالی عهده‌دار تصمیمگیری در نحوه فعالیت مؤسسات آموزشعالی شد و سرانجام در تاریخ 26/2/1349 بنا به پیشنهاد وزارت علوم و آموزش عالی، هیأت وزیران با تبدیل نام شورای مزبور به شورای گسترش آموزش عالی موافقت بعمل آورد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، در فاصله سالهای 1358 تا 1361 به علت انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاهها، فعالیت شورای گسترش آموزش عالی عملاً متوقف و برخی از وظائف آن به ستاد انقلاب فرهنگی محول شد. (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1396)
6-1-11- شورای پژوهشهای علمی کشور
شورای توسعه و تشویق پژوهشهای علمی کشور در تاریخ 27/8/1351 تشکیل شد و سازمان تشکیلات وزارتخانه و اضافه شدن معاونتهای جدید، از جمله معاونت علمی و فناوری نیز در فروردین ماه 54 میسر شد. پس از آن در اول مهرماه 1354، قانون تشکیل شورای پژوهشهای علمی کشور در هیات وزیران به تصویب رسید که در پی آن، شورای توسعه و تشویق پژوهشهای علمی کشور منحل شد و وظایف و اختیارات آن به شورای جدید انتقال یافت. بودجه ابتدایی شورای جدید از 10 میلیون ریال در سال 1354 تا قبل از انقلاب به 240 میلیون ریال افزایش یافت (احمدی، 1394). هدف از تشکیل این شورا توسعه پژوهشهای علمی کشور در رشتههای مختلف علوم و فنون، تربیت محققان، تشویق و ارشاد پژوهشهای جمعی و ارشاد پژوهشهای جمعی و فردی، نشر کتاب و انتشار مطالعات و تحقیقات بود (جلالآبادی و طاهری، 1383)
2-11- نهادسازیهای بعد از انقلاب 1357 تاکنون
1-2-11- ستاد انقلاب فرهنگی
پس از تعطيل رسمي دانشگا هها در خردادماه، امام خميني «ره» در 23/3/59 فرماني را مبني بر تشكيل ستاد انقلاب فرهنگي صادر نمودند. ستاد انقلاب فرهنگي طبق فرمان امام (ره) ملزم بود كه در برخورد با مسائل دانشگاهي فعاليتهاي خود را بر چند محور متمركز كند:
- تربيت استاد و گزينش افراد شايسته براي تدريس در دانشگاهها،
- گزينش دانشجو،
- اسلاميكردن جو دانشگاهها و تغيير برنامههاي آموزشي دانشگاهها، به صورتي كه محصول كار آنها در خدمت مردم قرار گيرد.
این ستاد در سال 1363 تبدیل به شورایعالی انقلاب فرهنگی شد. (شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1397)
2-2-11- شورای گسترش آموزش عالی
این شورا فعالیت‌های خود را از طریق دبیرخانه شورای گسترش آموزشعالی که با عنوان دفتر گسترش و برنامهریزی آموزشعالی شناخته میشود انجام میدهد. تعیین سیاستها، راهبردها، ضوابط و استانداردهای توسعه آموزشعالی، توسعه پژوهش و فناوری متناسب با
برنامههای توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور، تعیین سیاستهای تاسیس و توسعه هرگونه موسسه آموزشی و پژوهشی، تعیین سیاستها و استاندارهای لازم برای تعلیق فعالیت و یا انحلال هریک از این موسسات، صدور مجوز تاسیس و توسعه هر موسسه، صدور مجوز و ایجاد توسعه رشتههای تحصیلی، تصمیمگیری به منظور تعلیق فعالیت، انحلال یا ادغام موسسات، تعیین
ظرفیتهای پذیرش دانشجو صدور مجوز برگزاری
دورههای مشترک آموزشی در دورههای مختلف با دانشگاههای خارجی، برخی از وظایف مهم شورای گسترش آموزشعالی می باشد. (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1396)
3-2-11- شورای عالی انقلاب فرهنگی
تأسیس شورایعالی انقلاب فرهنگی عملاً به ۱۹ آذر ۱۳۶۳ باز می‌گردد. امام خمینی (رحمه الله علیه) در این روز، طی پیامی فرمان تأسیس شورایعالی انقلاب فرهنگی را صادر نمود. ریاست این شورا بر عهده رئیسجمهور است. (شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1397) همانطور که از نام این شورا پیداست، محور اصلی کارکردهای این شورا مسائل فرهنگی کشور است و با توجه به فرامین امام خمینی رحمهالله، هر چه که به طور مستقیم یا غیر مستقیم به امور فرهنگی کشور در بخشهای دانشگاهی، مدارس و مؤسسات آموزشی مربوط میشود، در حیطه کاری شورایعالی قرار میگیرد.
از جمله وظایف شورایعالی انقلاب فرهنگی را میتوان در سهحوزه سیاستگذاری، تدوین ضوابط و نظارت مسائل فرهنگی کشور، مسائل مربوط به آموزش و آموزشعالی، تحقیقات و فناوری و روابط بینالملل این حوزه برشمرد. نقشه جامع علمی کشور به عنوان نقشه راه تمامی دستگاههای اجرایی کشور در حوزه آموزش، آموزشعالی، علم، فناوری و نواوری است که توسط این شورا تدوین و توسط رئیسجمهور ابلاغ شده است. ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور هم در این شورا مستقر است که وظیفه راهبری و نظارت بر اجرای این نقشه توسط دستگاههای اجرایی مرتبط را بر عهده دارد. (دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1387)
4-2-11-شورایعالی برنامهریزی وابسته به
شورایعالی انقلاب فرهنگی
لایحه قانونی و کلیات تشکیل شورایعالی برنامهریزی و گروههای تابعه آن در دهمین و شانزدهمین جلسه شورایعالی انقلاب فرهنگی (28/11/63 و6/1/64) به تصویب رسید. این شورا جانشین ستاد انقلاب فرهنگی در تهیه و تدوین و تصویب برنامههای آموزشی دانشگاهها و مقررات و آئیننامههای آموزشی بود و ادامهدهنده کار ستاد یاد شده تلقی میشد. بنابراین به دنبال تصویب و ابلاغ لایحه قانونی تشکیل شورایعالی برنامهریزی کلیه گروهها و کمیتههای تخصصی ستاد انقلاب فرهنگی تحت نظارت مستقیم شورایعالی برنامهریزی قرار گرفت و تشکیلات آنها کلاً به این شورا منتقل گردید. بعضی از وظایف این شورا عبارت بودند از: پیشنهاد خط مشیهای آموزشی و پژوهشی و برنامهریزی درسی تمام رشتهها و دورههای تحصیلی دانشگاهی که در حوزه "وزارت" قرار دارند به "وزیر برای تایید و طی مراحل بعدی، تصویب برنامهها و سر فصلهای دروس رشتههای تحصیلی برای کلیه دانشگاهها و موسسات آموزشعالی و پژوهشی دولتی و غیردولتی و..... این شورا در سال 1381 در شورای گسترش وزارت علوم ادغام و کلیه وظایف آن در این شورا خلاصه شد. (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1396)
5-2-11- مجمع تشخیص مصلحت نظام (بهمن1366)
بر اساس فرمان مورخ ۱۷/۱۱/۱۳۶۶ حضرت امام خمینی (ره) «مجمع تشخیص مصلحت نظام» تأسیس شد. بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مهمترین وظایف مجمع تشخیص مصلحت نظام، عبارت است از: الف) حل معضلات نظام اسلامی ب) حل و فصل اختلاف میان مصوبات مجلس شورای اسلامی و نظرات شورای نگهبان. ارائه مشورت به رهبر انقلاب درباره سیاستهای کلی نظام مهمترین کارکردهای سیاسی و مجمع تشخیص مصلحت است. این شورا دارای کمیسیونها و شوراهای مختلفی میباشد که کمیسیون علمی، فرهنگی و اجتماعی و کمیسیون علمی – راهبردی کمیسیونهایی هستند که سیاستهای کلان کشور را در حوزه آموزشعالی، علم، فناوری و نوآوری تدوین نموده و پس از تصویب در شورای راهبردی توسط رهبر به قوای سه گانه ابلاغ میشود. سیاستهای کلی آموزش و پرورش، سیاستهای کلی آموزشعالی، علم و فناوری، سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه از جمله سیاستهایی هستند که هر سه قوه مجریه، مقننه و قضائیه موظفند تمامی برنامهها، لوایح و قوانین خود را بر اساس این سیاستها تنظیم کنند. (مجمع تشخیص مصلحت نظام، 1397)
6-2-11- شورایعالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) (شهریور 1383)
شورایعالی علوم، تحقیقات و فنّاوری (عتف) به استناد ماده 9 قانون اهداف، وظایف و تشکیلا وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری (مصوب 18/5/1383 مجلس شورای اسلامی) و به منظور راهبری توسعه علمی و فنّاورانه کشور و با رسالت سیاستگذاری و نظارت فرابخشی و هماهنگی بین بخشی در حوزههای علمی، فنّاوری و تحقیقاتی کشور تشکیل گردید. علاوه بر این در طی سالهای فعالیت شورا تکالیفی دیگر نیز از سوی مجلس شورای اسلامی و هیئت وزیران بر عهده شورا گذاشته شده است که اهم آنها عبارتند از 1- پایش و ارزیابی علوم، تحقیقات و فنّاوری کشور؛ ۲ - راهبری، ارائه مجوز و نظارت بر تأسیس مناطق ویژه علم و فنّاوری کشور؛ 3- راهبری و مدیریت طرحهای کالن پژوهش، فنّاوری و نوآوری کشور؛ 4- سیاستگذاری و نظارت بر اجرای قانون دانشبنیان و عملکرد دستگاههای متولی؛ 5- نظارت بر انجام آیندهنگاری ملی. رئیسجمهور، رئیس شورا و وزیر علوم، تحقیقات و فنّاوری نایبرئیس شورا است و دبیرخانه آن نیز بنابر قانون مذکور در وزارت علوم مستقر است. (دبیرخانه شورای عتف، 1397)
7-2-11- معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری (مرداد1385)
این معاونت در سال 1385 بنا به تاکید رهبر معظم انقلاب مبنی بر اینکه لازم است به موضوع علم و توسعه علمی کشور به طور ویژه پرداخته شود به عنوان یکی از
معاونتهای ریاست جمهوری تاسیس شد. توسعه «اقتصاد دانش‌بنيان» از طريق هماهنگي و همافزايي بين‌بخشي و بيندستگاهي، ارتقاي ارتباط «دانش» با «صنعت» و «جامعه» و تسهيل تبادلات بين بخش‌هاي عرضه و تقاضاي فناوري و نوآوري، تجاري‌سازي دستاوردهاي فناوري و نوآوري و توسعه شركتهاي دانش‌بنيان و توسعه فناوريهاي راهبردي و اولويت‌دار ملي مصرح در نقشه جامع علمي کشور برخی از اهداف این معاونت است که از طریق ستادهای توسعه فناوری و امور شرکتهای دانشبنیان خود آنها را محقق میکند. (معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، 1397)
8-2-11- شورایعالی طراحی الگوی اسلامی ایرانی– پیشرفت (خرداد1390)
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تاریخ دوم خرداد سال 1390 در حكمی، مركز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را تشكیل دادند و رئیس و اعضای شورای عالی آن را منصوب كردند. این مرکز تحت نظر مقام معظم رهبري، نهادي است علمي و پژوهشي داراي شخصيت حقوقي و استقلال مالي، اداري و استخدامي كه طبق اساسنامه خود اداره ميگردد. رئیس و اعضای شورای عالی مرکز با حکم رهبر معظم انقلاب اسلامی برای یک دوره سه ساله منصوب میشوند. اهداف و وظیفه این شورا عبارتند از: تعميق و توسعه تفكر تحقيق و نظريهپردازي درباره مباني، اصول، شاخصها و ديگر ابعاد الگوي اسلامي ايراني پيشرفت و تكامل فرد و اجتماع بر اساس تعاليم و ارزشهاي متعالي اسلام ناب محمدي و با بهرهمندي از دستاوردهاي متقن علمي و تجارب ارزشمند بشري؛ ايجاد و حفظ فضاي گفتماني اصيل و قوي در حوزه و دانشگاه و در سطح جامعه حول محور الگوي اسلامي ايراني پيشرفت؛ طراحي و تدوين پيشنويس الگوي اسلامي ايراني پيشرفت به عنوان سند بالادستي حاكم بر چشماندازها، سياستهاي كلي و برنامههاي توسعه مبتني بر مباني اصيل اسلامي و منطبق بر مقتضيات و ويژگيهاي فرهنگي، اقليمي و طبيعي ايران (مرکز الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت، 1397)
9-2-11- شورایعالی برنامهریزی آموزشی وابسته به وزارت عتف (1393)
آئیننامه این شورا در سال 1393 به تصویب سرپرست وقت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری رسید و جایگزین آئیننامه تشکیل و نحوه فعالیت شورای برنامهریزی آموزشعالی مصوب مورخ 11/12/86 شد. منظور از تشکیل این شورا سیاستگذاری و برنامهریزی آموزشی برای کلیه دانشگاهها و موسسات آموزشعالی و مراکز پژوهشی کشور اعم از دولتی و غیردولتی، شورای عالی برنامهریزی آموزشی تعیین شده است. تصویب سیاستهای کلی برنامهریزی آموزشی و درسی دانشگاهها، تصویب سیاستهای هماهنگسازی توسعه برنامههای آموزشی و درسی مناسب با اولویتهای کشور، تعیین نوع مدرک تحصیلی و شرایط ورود به دورهها و رشتههای مختلف تحصیلی برخی از وظایف و اختیارات این شورا است. وزیر علوم، تحقیقات و فناوری رئیس این شورا هستند. (دفتر برنامه ریزی آموزش عالی وزارت علوم، 1397)
10-2-11- کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی
مطابق ماده۳۴ این کمیسیون برای انجام وظایف محوله در محدوده آموزش و پرورش عمومی، آموزش فنی و حرفه‌ای، آموزشعالی، تحقیقات و فناوری تشکیل می‌گردد. این کمیسیون از دور دوم مجلس شورای اسلامی با نام کمیسیون آموزش و پرورش ایجاد شد و در سال 1393 به کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری تغییر نام داد که آموزش و پرورش، آموزشعالی، تحقیقات و فناوری را شامل میشود. بر مبناي ماده 33 آييننامه این کمیسیون در محدوده تخصصى خود داراى وظايف و اختياراتى به شرح زير هستند: بررسي‌طرحها ولوايح ارجاعي و گزارش آن به مجلس‌شوراي‌اسلامي، رسيدگي به درخواستهاي تحقيق و تفحص، رسيدگي به سؤال نمايندگان از رئيسجمهور و وزيرا، .بررسي موارد ارجاعي از لوايح برنامه توسعه و بودجه سالانه و گزارش آن به كميسيون تلفيق، کسب اطلاع از كم و كيف اداره امور كشورو..... (اداره کمیسیونهای مجلس شورای اسلامی، 1397)
11-2-11- سازمان برنامه و بودجه کشور
وظیفه این سازمان، برنامهریزی و نظارت توسعه‌ای و راهبردی نظام اقتصادی و اجتماعی کشور بود، که تحت نظر یک شورایعالی، یک هیئت نظارت و یک مدیرعامل فعالیت می‌نمود. در ۴ مرداد ۱۳۹۵ و در دولت یازدهم، سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور مجدداً به دو سازمان برنامه و بودجه و سازمان امور استخدامی تجزیه گردید. در این سازمان اداره کلی وجود دارد که بودجه بخش فناوری و پژوهش را مورد بررسی قرار میدهد. پیشنهاد درآمدها و هزینههای تمامی دستگاههای اجرایی که در بخش علم و فناوری و پژوهش قرار دارند را مورد بررسی قرار داده و نظارت میکنند. سازمان برنامه و بودجه از طریق تخصیص اعتبارات هزینهای و عمرانی بخش پژوهش و فناوری و نظارت بر نحوه عملکرد دستگاههای اجرایی در این زمینه نقش بسیار مهمی در تدوین، اجرا و نظارت برنامهها و سیاستهای کلان حوزه علم و فناوری دارد. تدوین
برنامههای توسعه کشور که بخش علم و فناوری را نیز در برمیگیرد با این سازمان است. (سازمان برنامه و بودجه، 1397)
12-2-11- وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
بر اساس قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی در سال ۱۳۷۹ به منظور انسجام بخشیدن به امور اجرایی و سیاستگذاری نظام علمی کشور، به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تغییر نام داد و وظایف برنامهریزی، حمایت و پشتیبانی، ارزیابی و نظارت، بررسی و تدوین سیاستها و اولویتهای راهبردی در حوزههای تحقیقات و فناوری به وظایف این وزارتخانه افزوده شد.بر اساس بند الف از ماده دو قانون اهداف، وظایف و تشکیلات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مصوب هجدهم مردادماه یکهزار و سیصد و هشتاد و سه مجلس شورای اسلامی، برخی از ماموریت و اختیارات این وزارتخانه در زمینه انسجام امور اجرائی و سیاستگذاری نظام علمی و امور‌تحقیقات و فناوری عبارتند از: شناسائی مزیت‌های نسبی، قابلیت‌ها، استعدادها و نیازهای پژوهش و فناوری‌کشور، بررسی اولویتهای راهبردی تحقیقات و فناوری با همکاری یا پیشنهاد دستگاههای اجرائی ذیربط و پیشنهاد به شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری، حمایت از توسعه تحقیقات بنیادی و پژوهشهای مرتبط با فناوریهای نوین‌براساس اولویت‌ها، ارزیابی جامع عملکرد نظام ملی علوم، تحقیقات و فناوری شامل پیشرفت‌ها،شناخت موانع و مشکلات و تدوین و ارائه گزارش سالانه و اتخاذ تدابیر و ارائه پیشنهادهای لازم جهت حفظ دانشمندان و محققان و‌تأمین امنیت شغلی آنان و استفاده بهینه از توانمندی‌های آنها و. (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1397)
13-2-11- وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
این وزارتخانه علاوه بر مدیریت و نظارت بر مراکز بهداشتی و درمانی کشور، مدیریت دانشگاههای علوم پزشکی را عهده‌دار است. نام این وزارتخانه از ابتدا تا چند سال پس از انقلاب وزارت بهداری بوده است. ماموریت اصلی این وزارتخانه فراهم آوردن موجبات تأمین بهداشت و درمان كليه افراد كشور از طريق تعميم و گسترش خدمات بهداشتي، درماني و آموزشي است. از وظایف این وزارتخانه که در سیاستگذاری علم و فناوری کشور اثرگذار است عبارتند از تدوين و ارائه سياستها، تعيين خط مشيها و برنامهريزي براي فعاليتهاي مربوط به تربيت نيروي انساني گروه پزشكي، پژوهشي، خدمات بهداشتي- درماني، دارويي، بهزيستي و تأمین اجتماعي، تعيين رشتهها و مقاطع تحصيلي مورد نياز كشور جهت تصويب شوراي عالي انقلاب فرهنگي و اجراي برنامههاي تربيت نيروي انساني گروه پزشكي در جهت نيل به خودكفائي و.....نقشه جامع علمی سلامت، سند تحول نظام سلامت از جمله اسناد کلانی هستند که هم اثرگذار سیاستگذاری علم و فناوری هستند و هم از این حوزه اثر پذیرند. (وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، 1397)
14-2-11- وزارت صنعت، معدن و تجارت
وزارت صنعت، معدن و تجارت پس از تصویب مجلس شورای اسلامی در ۸ تیر 1390 و تصویب شورای نگهبان در ۱۲ تیر در راستای طرح کوچک‌سازی دولت با ادغام دو وزارتخانه صنایع و معادن و بازرگانی تشکیل گردید.
چشمانداز این وزارتخانه تا سال 1404 اکتساب جایگاه اول صنعتی، معدنی و تجاری در منطقه، دارای اقتصاد متنوع با سهم غالب بخش غیرنفتی و غیردولتی رقابت پذیر و منطبق با استانداردهای بینالمللی، توسعهیافته براساس فنآوریهای پیشرفته متنوع در تولیدات صادراتی و دارای توازن تجاری در صادرات غیرنفتی و واردات تعیین شده است. برخی از وظایف و اختیارات این وزارتخانه که انجام آنها در سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری کشور و عملکرد سایر سازمانها و دستگاههای بازیگر این حوزه اثرگذار است عبارتند از: تجاریسازی آثار مالکیت فکری و معنوی اعم از اختراعات، اکتشافات و نوآوریها، برنامهریزی، هدایت، حمایت و مدیریت تولید صادرات محور با ارزشافزوده بالا و فناوریهای پیشرفته و هدایت و حمایت از مدیریت واردات مبتنی بر تولید صادراتگرا، حمایت از توسعه آموزش و پژوهش، "تحقیق و توسعه(R&D) و... (وزارت صنعت، معدن و تجارت، 1397)
12- تحلیل روند تاریخی
برای تحلیل نهادسازیهایی که در بخش پیشین گفته شد میتوان بعد زمانی قبل از انقلاب و بعد از انقلاب را مبنا قرار داد. قریب به اتقاق نهادهایی که از سال 1300 تا 1357 تحت عناوین مختلف شورا، مرکز، وزارت و.... بوجود آمدند، رویکرد و تمرکز اصلی آنها فقط معطوف به آموزش (عمومی و عالی) بود و پژوهش بخش کوچکی از این تمرکز را به خود اختصاص داده واساساً ایجاد و توسعه فناوری نیز جایی نداشت. نوع تفکر و نگرش و سیاست مسئولان عالی این دوره نسبت به توسعه و نوسازی کشور، بر برنامه توسعه آموزشهای مقدماتی و آموزشعالی، از جمله نهادسازیهای این حوزهها بسیار موثر بود و بی انصافی است اگر ادعا شود که این نهادسازیها بدون اتکاء به برنامههای توسعه کشور و صرفاً ناشی از وابستگیهای کامل سیاسی به کشورهای پیشرفته بود. در این دوره تغییرات ساختاری به شکلهای متفاوت از قبیل تاسیس، ادغام و انفکاک را شاهد هستیم که یا ناشی از تغییرات شدید سیاسی و به تبع آن مدیریتی بود که سلیقه سیاسی و مدیریتی غالب، باعث ایجاد، ادغام و انفکاک نهادهای سیاستگذار حوزه آموزش و پژوهش میشد و یا اینکه لزوم تطابق با تحولات جهانی و حفظ رقابتپذیری کشور باعث این تغییرات ساختاری گردید. شواهد تاریخی دوره پهلوی اول و دوم نشان میدهد که هر دو عامل باعث اینگونه تغییرات ساختاری در حوزه آموزش عمومی و آموزشعالی شده است. مجموعاً میتوان گفت تغییرات ساختاری این دوره زیربنای بسیاری از نهادسازیهای دورههای بعد بوده است؛ به طوری که نهادهای ایجاد شده بعد از انقلاب 1357 اکثراً بر مبنای ساختارهای این دوره صورت گرفته است. انقلاب اسلامی سال 1357 ارزشها و نگرشهای جدیدی را بر مبنای تفکرات بنیانگذار خود ایجاد کرد که در فرمان تاسیس ستاد انقلاب فرهنگی، شورایعالی انقلاب فرهنگی و مجمع تشخیص مصلحت نطام این ارزشها کاملاً مشهود است. یکی از نکات مثبت قابل ذکر در خصوص نهادسازیهای حوزه آموزش، علم و فناوری دوران پس از انقلاب تاکنون است این است که جنگ تحمیلی، تحریمهای اقتصادی، تحولات و جریانات سیاسی داخل کشور باعث توقف و کاهش توجه به این مقوله مهم نشد و ایجاد، حذف، ادغام و اصلاح نهادهای این حوزه، امر مذکور را تایید و حکایت از دغدغه سیاستگذاران و مسئولان ذیربط دارد. از نکات مثبت دیگر توجه نظری و عملی نهادهای سیاستگذار این حوزه به مراحل بالاتر و حلقههای تکمیلی نظام نوآوری، یعنی پژوهشهای کاربردی و ماموریتگرا، توسعه فناوریهای نوین و پیشرفته،
تجاریسازی محصولات و خدمات ناشی از پژوهشهای کاربردی و فناوریهای نوین و پیشرفته و توسعه شرکتهای دانشبنیان به عنوان یکی از عناصر تکمیلی اقتصاد
دانشبنیان میباشد. مورد دیگری را که میتوان (تقریباً واحتیاطاً) به عنوان یکی از اقدامات مناسب نهادسازیهای این دوران ذکر کرد ساماندهی و تفکیک وظیفه نسبی است که بین نهادهای ایجاد شده، چه به صورت ارادی و چه به صورت اجباری ایجاد شده است. به عنوان مثال با روی کار امدن دولت آقای روحانی، معاون علمی و فناوری منصوب ایشان، پیشنهاد تشکیل شورای هماهنگی را بین این معاونت و وزارت علوم دادند تا برخی از برنامهها و اقدامات متداخل مانند پژوهانههای دکتری، کمک به انجمنهای علمی و... بین این دو سازمان جابهجا شوند. اما اقدامات اینچنینی اندک نتوانسته است موازیکاریها و
مشابهکاریهای نهادهای موجود سیاستگذار علم و فناوری کشور را کاهش داده و مانع اصطکاکهای سازمانی و حتی شخصی این نهادها شود. متاسفانه شاهد هستیم چندین نهاد (شورا، مرکز و...)، موضوعی مانند سیاستگذاری و ارزیابی نظام علم و فناوری کشور را در زمره وظایف و اختیارات و ماموریت اصـلی خود قرارداده و حـق انحـصاری بـرای خـود قـائـل هستند و یا با وجود نهادهای متفاوت مرتبط با موضوع توسعه فناوری، هنوز مشخص نیست متولی اصلی توسعه فناوری کشور کدام سازمان است و مخاطبان این حوزه در خصوص ارجاعات کاری خود در این زمینه سردرگمند و آمار یکپارچه و جامعی نیز در این زمینه وجود ندارد که مبنای برنامهریزیهای کلان این حوزه قرار گیرد.
13- اجرای روش گروه کانونی
در اجرای روش گروه کانونی مراحل استاندارد آن،یعنی تعیین موضوع(روند تاریخی شکل گیری نهادهای سیاست گذار و تحلیل آن) تعیین سوالات(میزان تاثیر شرایط(ملی و جهانی) حاکم را در نهاد سازی هایی که در قلمرو زمانی پژوهش ایجاد شده است، چگونه ارزیابی می کنید؟
به نظر شما آیا ایجاد نهاد های مذکور در پژوهش، در دوره زمانی خود توجیه داشت یا خیر؟ پیشنهاد شما برای ارتقاء کیفیت ایفای نقش نهاد های موجود چیست؟اگر رئیس جمهور شوید اولین اقدام شما در حوزه نهاد های سیاست گذار و اجرایی علم و فناوری چه خواهد بود؟) انتخاب اعضاء( نه نفر از افراد دارای سوابق علمی و اجرایی در خصوص موضوع با اتکاء به نمونه گیری هدفمند قضاوتی) برگزاری جلسه و مباحثه در خصوص سوالات( تبادل نظر بین اعضاء و جمع آوری اطلاعات) و نهایتاً ارائه گزارش های تحلیلی و نتیجه گیری انجام شده است که به طور خلاصه و مفید در قسمت های آتی ارائه می شود.
ترکیب اعضا گروه به گونه ای بود که شاهد نظرات و آراء موافق و متناقضی بودیم. به عنوان نمونه یکی از اعضاء که زمانی، یکی از افراد صاحب منصب در وزارت علوم بود اظهار داشت " بنده اظهار نظری در خصوص دوره قبل از انقلاب نمی کنم، اما در خصوص نهاد سازی های قبل از انقلاب اعتقاد دارم نهادی مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی در زمان ایجاد توجیه داشت، اما در حال حاضر نیازمند اصلاحات ساختاری و وظیفه ای جدی است و شورای عتف نیز به همین صورت و فلسفه وجودی نهاد های اینچنینی باید باز تعریف شود" و یا یکی از مدیران یکی از معاونت های ریاست جمهوری اظهار داشت" اعتقاد دارم نهاد سازی های دوران قبل از انقلاب بیشتر متاثر از اندیشه ها و تجارب غربی و وارداتی بوده و نهاد سازی های بعد از انقلاب متاثر از ارزشهای بومی و اسلامی تاسیس شده است و اگر رئیس جمهور یا وزیر شوم اولین اقدامم در این حوزه انتخاب افراد شایسته برای نهاد های کلیدی موجود خواهد بود و نهاد های کنونی را بدون تغییر ساختار حفظ می کنم" یکی دیگر از اعضا گفت" اولین اقدام من به عنوان رئیس جمهور یا وزیر، ایجاد یک شورای فرا قوه ای برای علم و فناوری کشور و با ریاست رئیس جمهور و عضویت بخش خصوصی و دولتی و ایجاد یک شورای بین وزارتی در این حوزه به ریاست وزیر علوم یا صنعت خواهد بود".
در جدول زیر تعداد فراوانی واژگان کلیدی که در گروه کانونی بکار برده شده، نشان داده شده است:
عنوان واژه | تعداد تکرار |
ادغام | 63 |
حذف | 95 |
انتخاب افراد شایسته | 120 |
تاثیر شرایط ملی | 250 |
تاثیر شرایط جهانی | 15 |
شورای عتف | 25 |
شورای عالی انقلاب فرهنگی | 30 |
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری | 15 |
رئیس جمهور | 37 |
مقام معظم رهبری | 69 |
مجمع تشخیص مصلحت نظام | 2 |
وزیر علوم، تحقیقات و فناوری | 9 |
معاون علمی رئیس جمهور | 13 |
حفظ و اصلاح نهاد های موجود | 10 |
ساختار جزیره ای و روابط سلسله مراتبی بالا به پایین از ویژگی هایی هستند که اعضاء گروه کانونی آنها را برای تعیین نوع ساختار و رابطه بین سازمان های سیاست گذار دو دوره برشمرده اند. لازم به ذکر است این نوع از رابطه میان سازمانی از بعد از سال 1357 به دلیل تعدد نهاد های موازی و هم عرض بیشتر شده است.
عدم انسجام و هماهنگى و يكپارچگى، عدم ارتباط اجزا و نهادها با يكديگر، فقدان نگاشت نهادى و تداخل وظايف، تشكيل نامنظم جلسه ها، عضويت اعضاى پرمشغله درنهاد ها و مراکز و ضعف كارشناسى بخش تصميم ساز، نبود تقسيم كار ملى شفاف و روشن، عدم اجراى بسيارى از تصمیم هاى مهم در عين وجود شوراها و نهادهاى متعدد، تنزل سطح دستورجلسه هاى اين شوراها، غلبه روزمرگى، ضعف مشاركت همه ذينفعان علم و فناورى در اين شوراها، تخصصى نشدن اين نهادها و ضعف آشنايى با مقوله سياست پژوهى و برنامه ريزی از جمله آسیب هایی است که ازساختار جزیره ای موجود ناشی شده است.
بعد از تبادل نظر و مذاکره بین اعضاء گروه در خصوص سوالات جلسه و تحلیل نهایی انجام شده آنها، مهمترین و موثرترین نظرات و پیشنهاد های قطعی اعضای گروه به شرح جدول زیر به صورت درصدی استخراج گردید:
انتخاب افراد شایسته برای ریاست نهادهای سیاست گذار موجود | 90% موافقم | 10% تاثیری ندارد |
ادغام وزارت بهداشت با وزارت علوم | 60% موافقم | 35% مخالفم 5% تاثیری ندارد |
ایجاد یک شورای فرا قوه ای برای سیاست گذاری علم و فناوری | 95% موافقم | 5% مخالفم |
اصلاح ساختار و وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی | 40% موافقم | 60% فایده ای ندارد |
ادغام شورای عالی انقلاب فرهنگی با شورای عتف | 80% موافقم | 10% مخالفم 10% تاثیری ندارد |
حذف معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و توزیع وظایف آن در وزارتخانه های مرتبط | 30% موافقم | 60% مخالفم 10% فایده ای ندارد |
استفاده از مدل های موفق کشورهای جهان، نه فقط جهان اسلام | 80% موافقم | 20% فقط جهان اسلام |
خارج کردن نهاد حکومت در سیاست گذاری این حوزه و تفویض اختیار به نهاد دولت | 50% موافقم | 40% مخالفم 5% شدنی نیست 5% تاثیری ندارد |
کیفیت ساختار سازی های دوره پهلوی اول و دوم | 50% خوب | 40% مانند دوره بعد از انقلاب کیفیت متوسط |
ایجاد شورا های استانی علم و فناوری با ریاست استاندار | 100% موافقم | - |
14-خلاصه و نتیجه گیری محتوایی
با عنایت به اینکه تحلیل روند تاریخی مسائل عمومی کشور به بهبود تصمیم گیری و سیاست گذاری مسئولین و سیاست گذاران کمک می کند بنابراین تحلیل تاریخی روند نهادسازی هایی که در حوزه سیاست گذاری علم و فناوری کشور از این امر مستثنی نبوده و همین امر با اتکاء به تجربه و علاقه محقق خلاء آن را درک کرده است موضوع تحقیق حاضر قرارگرفت. با استناد به منابع و اسنادی که البته در خصوص دوره زمانی قبل از انقلاب(از پهلوی اول تا سال 1357) بسیار اندک بوده و همچنین ارجاع به منابع رسمی سازمان های مورد مطالعه بعد از انقلاب و بررسی آنها و همچنین روش تحلیل گروه کانونی که متشکل از افراد دارای سابقه مدیریتی، علمی و اجرایی در خصوص موضوع بودند علاوه بر اینکه روند تاریخی نهادسازی ها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت موانع و نقاط ضعف و در بعضی موارد نکات مثبت و قوت نیز ارائه گردید. نتیجه های ماهوی که از موارد از پیش گفته می توان استخراج کرد به شرح زیر است:
1- مخصوصاً در دوره پهلوی اول و دوم، شرایط و مقتضیات زمانی به گونه ای بود که اساساً نهادسازی های آن دوران کپی برداری از مدل های غربی بوده؛ هر چند احساس و ادراک این موضوع که چنین نهادسازی هایی باید در آن زمان خاص صورت می گرفت در جای خود قابل توجه است.
2- با توجه به اینکه نهادهای موازی و هم عرض در دوره پهلوی اول و دوم تقریباً وجود نداشته و هر کدام از انها دارای ماموریت های ویژه ای نیز بودند بنابراین شاهد برخورد و موازی کاری کمتری نیز بودیم؛ البته این امر یا ناخواسته بوده و با امتداد زمان برای آن دوره شاید شاهد ایجاد نهادهای هم عرض و موازی می شدیم و یا آگاهانه و ناشی از دید و نگرش مسئولین وقت بوده که ایجاد نهاد های متعدد را نوعی آسیب تشخیص داده بودند.
3- در دوره بعد از انقلاب ارزش های بنیادین حاکمیت و جامعه به یکباره تغییر کرد و شاهد ایجاد نهادهای علمی انقلابی مانند ستاد انقلاب فرهنگی بودیم که کمتر دارای دید استراتژیک و بلند مدت بودند و بیشتر به پاکسازی ارزش های گذشته و حفظ وضع موجود توجه داشتند.
4- مرور زمان و بویژه جنگ تحمیلی توجه به بخش علم و فناوری را کند و در بعضی موارد متوقف کرد تا اینکه در دوران بعد از جنگ شاهد نهادسازی های متعدد کوچک و بزرگ مانند ایجاد دانشگاه ها، کمیسیون های تخصصی در قوای سه گانه، معاونت های تخصصی ذیل وزارتخانه ها و نهادهای سه گانه بودیم که از آن زمان به بعد موازی کاری ها و تداخل وظایف شدت گرفته است.
5- در دوران اخیر هر چه به مقوله علم، پژوهش و فناوری بیشتر توجه شده است، متاسفانه فلسفه وجودی(چرایی) نهاد سازی ها و جامعه هدف آن مغفول مانده و بیشتر براساس سلیقه ای شخصی و سیاسی ایجاد شده اند تا نیاز واقعی زمان خود.
6- در دوران اخیر خوشبختانه دارای برنامه ها و اسناد کلان میان مدت و دراز مدتی هستیم که در همه آنها به ضایعه موازی کاری ها سازمانی در حوزه علم و فناوری، وجود سازمان های هم عرض این حوزه، اصلاح ساختارهای کلان و نظام های ارزیابی تاکید شده است. از این موضوع می توان "عزم دهنی و نگرشی" تعبیر کرد.
7- عامل اصلی که خلاء آن چه در دوره قبل از انقلاب و چه در سال های اخیر وجود داشته است و می تواند همه ظرفیت های بالقوه قانونی و برنامه ای موجود و نکات و نقاط مثبت و قوتی که در نهاد های موجود وجود دارد را تقویت کند و همچنین رافع موانع موجود باشد عزم و اراده عملی مسئولان عالی رتیه کشور است.
15-پیشنهاد های سیاستی
به نظر میرسد به منظور جلوگیری از هدر رفت منابع و امکانات و به منظور یکپارچهسازی و ساماندهی نظام علم و فناوری کشور بویژه در حوزه سیاستگذاری، عزم جدی مسئولین عالیرتبه نظام از جمله رهبر معظم انقلاب و رئیسجمهور محترم لازم است تا خودشیفتگیها و تعصبات سازمانی بعضی از مدیران نهادهای موجود، مانعی برای اقدامات لازم و ضروری از قبیل تقسیم کار ملی مناسب، تعیین حدود مالکیت و مدیریت هر یک از نهادهای سیاستگذار و حتی حذف، ادغام و اصلاح ساختارهای موجود این حوزه ایجاد نکند. این یک واقعیت است که با وجود ساختارهای متعدد هنوز اهداف کلان معین شده در نقشه جامع علمی، به عنوان چارچوب و نقشه راه سیاست گذاران و مجریان کشور محقق نشده است. این یک واقعیت است که هنوز با گذشت بیش از 39 سال از واقعه انقلاب اسلامی، شورایعالی انقلاب فرهنگی به یک بازنگری اساسی و بنیادی از نظر باز تعریف فلسفه وجودی و ماموریتهای خود نیازدارد. این یک واقعیت است که بعضی از نهادهای مذکور در این تحقیق بدون فلسفه وجودی ایجاد شدهاند و شرایط کشور میطلبد که هر چه سریعتر نسبت به ادامه یا توقف فعالیت آنها تصمیم جدی در سطح عالی نظام گرفته شود. این یک واقعیت است که برای یک موضوع نمیتوان دو مدیر داشت و متاسفانه این آسیب، دامنگیر سیاستگذاری، اجرا و نظارت بخش آموزش، علم و فناوری کشور نیز شده است. همانطور که در تحلیل گروه کانونی نیز مشخص است استفاده از مدل های موفق جهانی، ایجاد یک شورای فراقوه ای در حوزه علم و فناوری کشور، بکارگیری افراد مجرب و متعهد، بازنگری در ساختار بعضی از نهاد های مشورتی مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی و عتف، و غیر متمرکز کردن نهاد های مشورتی از جمله اقدامات ضروری هستند که دست اندرکاران و مسئولان ذی ربط باید هر چه زودتر نسبت به جریان سازی آن اقدام کنند. لازم به ذکر است همه ضرورت ها و الزاماتی که بیان شد به تنهایی از عهده و توان دولت خارج است؛ بنابراین همکاری قوای مقننه و قضائیه از طریق وضع قوانین قابل اجرا و همکاری در ارزیابی ها و نظارت های قانونی لازم است. امیدوارم این مقاله توانسته باشد در حد بضاعت موجباتی را فراهم کند تا مخاطبان، بویژه مسئولین زحمتکش این حوزه نسبت به واقعیتهای مذکور درک نظری و عملی عمیق تری پیدا کرده و موجب تسریع ایشان درانجام اقدامات شایسته برای رفع موانع و مشکلات و تقویت نقاط قوت شود.
16-پیشنهاد های کاربردی
با توجه به تحلیل های انجام شده و تجربه کاری محقق این نکته برداشت می شود که در میان برخی مدیران و تصمیم گیران و کارشناسان سازمان ها و نهاد های موجود ایده اصلاح نهاد های موجود سیاست گذاری علم و فناوری کشور وجود دارد، اما به دلیل عدم وجود عزم کافی و برنامه ریزی مناسب و همچنین وجود رویه های اداری دست و پاگیر، این ایده ها چندان جامه ی عمل پوشانده نمی شود و صرفا در حد حرف باقی مانده است. بهتر است با یک برنامه ریزی دقیق، برگزاری جلسات کارشناسی و با هماهنگی و جلب حمایت مدیران عالی رتبه از جمله رهبری و ریاست جمهوری این ایده عملیاتی شود. همانطور که ملاحظه شد اکثر موانع و آسیب های شناسایی شده ، در حال حاضر در نهاد های موجود مورد توجه قرار نگرفته است و مانع تحقق اهداف تعیین شده این حوزه شده است. بنابر این پیشنهاد می شود این پژوهش شروعی برای انجام پژوهش های بیشتر در این حوزه باشد تا با پشتوانه ی علمی قوی، نهاد ها و مسئولین به سمت توسعه ی و بهینه سازی ساختارها و نهادها در راستای تحولات ملی و جهانی حرکت کنند. پیشنهاد می گردد حتما گروههایی کارشناسی جهت بازدید و اخذ ایده،
به برخی کشورهایی که از لحاظ فرهنگی و جغرافیایی دارای نقاط اشتراکی با کشور ما هستند اعزام شوند و از این گروهها خروجی و برنامه ی عملیاتی برای اصلاح و بهبود ساختارهای کلان سیاست گذاری مطالبه شود. عدم توجه صرف به نتایج کوتاه مدت و اهمیت بیشتر قائل شدن برای اهداف بلندمدت از دیگر پیشنهادات کاربردی میباشد. ایجاد کارگروه ضربتی مشترک در دولت با عضویت افراد و سازمان های کلیدی دولتی و غیر دولتی این حوزه پیشنهاد کاربردی دیگری است که کمک می کند اقدامات و سیاست های تعیین شده در اسناد و برنامه های بالادستی سریع تر محقق شود.
17-پیشنهاد برای پژوهش های آتی
در این پژوهش بیشتر و به طور خاص به روند تاریخی شکل گیری نهاد سازی های حوزه علم و فناوری در دو دوره قبل و بعد از انقلاب پرداخته شده است؛ پیشنهاد می گردد در پژوهش های آتی موضوعات مهم و مرتبط حوزه علم و فناوری کشور مانند فرایند سیاست گذاری، نظام ارزیابی و کنترل، ارائه یک مدل مطلوب برای ساختارهای این حوزه و موضوعات کاربردی دیگر مورد توجه قرار گیرد. پیشنهاد می شود با مطالعه ی مجدد ادبیات موضوع به ابعاد، عوامل و مولفه هایی که احتمالاً در این پژوهش به آنها پرداخته نشده است توجه گردد.
منابع
1. همراز، ویدا؛ 1379 ، نهادهای فرهنگی در حکومت رضاشاه، مجله تاریخ معاصر‌ایران، (1)1، ص 54
2. روحبخش، رحیم. 1392، شورایی به قدمت 110 سال. نشریه رشد آموزش تاریخ، (52)15 ، ص 20
3.سایت رسمی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی،1397، قانون تاسیس شورای مرکزی دانشگاه ها، مصوب سال 1344، بخش قوانین و مقررات
4.سایت رسمی مرکز اسناد شورای عالی آموزش و پرورش، 1397
5.سایت رسمی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، 1397، قانون تاسیس وزارت علوم و آموزش عالی مصوب سال 1346، بخش قوانین و مقررات
6.سایت رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1396 ، شرح وظایف وتاریخچه‌ی دفتر گسترش و برنامهریزی آموزش عالی
7.احمدی، وحید. 1394، ضرورت ها و الزامات تدوین
سیاستهای اجرایی و اولویت های پژوهش و فناوری کشور، دبیرخانه شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری، ص 7
8.جلال آبادی، اسدالله و طاهری، افسانه؛ 1383 ، شاخص های مهم تحقیقاتی در ایران و جهان، نشریه رهیافت، (33) 14 ، ص 2
9.سایت رسمی شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1397 ، تاریخچه شورای عالی انقلاب فرهنگی
10.سایت رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1396، شرح وظایف و تاریخچه‌ی دفتر گسترش و برنامهریزی آموزش عالی
11.سایت رسمی شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۰۰۷ ،تاریخچه شورای عالی انقلاب فرهنگی
12.سایت رسمی شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۰۰۷ ، اهداف و وظایف شورا
14.سایت رسمی مجمع تشخیص مصلحت نطام، 1397 ، تاریخچه
15.دبیرخانه شورای عالی عتف 1397، معرفی شورا
16.سایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، 1397
17.سایت رسمی مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، 1397 ، بخش اهداف و وظایف مرکز،
18.سایت رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1397، آئین نامه شورای عالی برنامه ریزی آموزش عالی، دفتر برنامه ریزی آموزش عالی
19.سایت رسمی مجلس شورای اسلامی، اداره کمیسیون ها، 1397
20.سایت رسمی سازمان برنامه و بودجه کشور، 1397
21.سایت رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1397 ، تاریخچه،
22.سایت رسمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، 1397
23.سایت رسمی وزارت صنعت، معدن و تجارت، 1397، بخش چشم انداز و ماموریتها،
نویسندۀ عهده‌دار مکاتبات: مهرشاد جواهردشتی javaherdashtim@gmail.com
