ماهیت شیطان از نگاه قرآن و مقارنه آن با دیدگاه عرفا و متصوفه بر اساس آراء علامه طباطبایی، شیخ محمود شبستری و منصور حلاج
الموضوعات :
فرشته حشمتیان
1
,
معصومه السادات حسینی میرصفی
2
,
محمد صافحیان
3
1 - دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار، گروه الهيات، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار، گروه معارف اسلامی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: ماهیت شیطان, عرفا, متصوفه, قرآن کریم, علامه طباطبایی, شبستری, منصور حلاج.,
ملخص المقالة :
یکی از موضوعات مهم و بحث‌برانگیز ادیان ابراهیمی در میان فلاسفه، متکلمان و عرفا موضوع شیطان است و پاسخ به این سوال که «آیا شیطان مومن است و در زمره بندگان موحد خدا به حساب می‌آید یا از زمره کافران و دشمن‌ترین دشمن خدا می‌باشد؟»، همیشه دغدغه مفسران و دانشمندان در حوزه‌های عرفان و فلسفه و ... بوده که برخی پاسخ‌ها برای آن مطرح گردیده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی_تحلیلی، به تحلیل بررسی آراء مفسران شیعه، عرفا و صوفیه در مورد شیطان، با تکیه بر آراء علامه طباطبایی، شیخ محمود شبستری و منصور حلاج پرداخته است. از آنجايي كه برخي از مباني خطاست، برخي از پاسخ‌ها نيز از راه صواب دور شده و تعاليم اسلامي كه مربوط به اين مسئله مي‌شود را نيز به انحراف كشانده است. به طور معمول وقتی از شیطان سخن گفته می‌شود ضمن سوال از ماهیت او، سوال‌های دیگری از جمله جن يا ملك بودن شيطان و علت سجده نكردن شيطان بر انسان مطرح می‌شود که این پژوهش به پاسخ تمامی اين سوال‌ها از نظر علماي اسلامي و بررسي تطبيقي بين ديدگاه‌ها، پرداخته است.
قرآن کریم
ابن عربی، محیی‌الدین، (1369)، فصوص‌الحکم و نقش‌الفصوص، انتشارات شهر پدرام.
الاحسانی، ابن ابی جمهور، (1403)، عوالی اللئائی، تحقیق: السید المرعشی و الشیخ مجتبی العراقی، قم، دار احیا التراث، مطبعه سید الشهدا.
اخویان، محمد علی؛ بادپا، علی، (1397)، بررسی تطبیقی حکمت آفرینش شیطان از دیدگاه علامه طباطبایی (ره) و فخر رازی، پژوهش‌های تفسیر تطبیقی.
جوادي آملي، عبدالله، (1371)، رحيق مختوم، نشر اسراء. قم.
حسینی کازرونی، سیداحمد؛ متوسلی، نعیمه، (1390)، حلاج و شیطان (بررسی دیدگاه‌های حلاج و پیروان او نسبت به شیطان در اشاعه این اندیشه)، زبان و ادب فارسی.
حلاج، منصور، (1379)، مجموعه آثار (طاسین المشیئه)، تصحیح: قاسم میرآخوری، تهران، انتشارات یادآوران.
داوودی مقدم، فریده، (1389)، تحليل حكايت ديدار موسي و ابليس در عقبة طور در متون عرفاني، دوفصلنامه مطالعات داستان.
راغب اصفهانی، حسینبنمحمد، (1412)، المفردات فی غریب الفاظ القرآن، بیروت/دمشق: دارالعلم/ الدارالشامیه.
رجالي، عليرضا، (1376)، فرشتگان، قم دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه.
سبحانی، جعفر (1308)، منشور جاويد، نشر قم: موسسه امام صادق (ع).
سرور، طه عبدالباقي، (1380)، حلاج شهيد تصوف اسلامي، ترجمه حسين درايه، تهران، اساطير.
شبستری، محمود، (1354)، رساله کنز الحقایق، به مباشرت میرزا آقا مهاجر، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد.
شبستری، محمود، (1386)، گلشن راز، تصحیح صمد موحد، تهران، طهوری.
طباطبایی، محمد حسین، (1390). المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
طباطبایی، محمد حسین، (1374). ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن: مترجم محمدباقر موسوی همدانی؛ چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم.
طبرسی، فضل بن حسن، (1387)، ترجمه تفسیر مجمع‌البیان، ترجمه: علی کریمی، قم: موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.
عطار نیشابوری، فریدالدین ابوحامد محمد، (1387)، الهی نامه، تصحیح: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
غزالی، محمد، (1386). کیمیای سعادت، تهران، انتشارات امیر کبیر.
لاهيجي، شمس الدين محمد، (1383)، مفاتيح الاعجاز، زوار، پنجم.
مجتبایی، فتح الله، (1374)، «ابلیس» دائره المعارف بزرگ فارسی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران، نشر مرکز دائره‌المعارف بزرگ فارسی.
مجلسی، محمدباقر، (1351)، بحار الأنوار، ترجمه: محمدباقر کمره‌ای، آسمان و جهان، تهران، نشر اسلامیه.
مشكور، محمدجواد، (1375)، فرهنگ فرق اسلامي، انتشارات آستان قدس، چاپ سوم.
مصباح یزدی، محمدتقی، (1313)، قرآن‌شناسی جلد اول (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن)، تحقیق و نگارش: محمود رجبی، تصحیح و ویرایش: حمید آریان، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مکارم شیرازی، ناصر، (1374)، تفسیر نمونه، نشر دارالکتب الإسلامی، تهران، چاپ اول.
ملاصدرا، صدرالدین، (1384)، مفاتیح الغیب، ترجمه: محمد خواجوی، تهران، انتشارات مولی.
میبدی، رشیدالدین، (1343)، کشف الاسرار و وعده الابرار، تصحیح: علی اصغر حکمت، تهران.
نجمدی، حسین؛ حسین خانی، هادی؛ فقیهی، سیداحمد، (1399)، عوامل زمينه‌ساز تسلط شيطان بر انسان؛ با تأكيد بر ديدگاه علامه مصباح يزدي (قدس‌سره)، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني(قدس‌سره).
نوري ئوزترك، پرفسور ياشار، (1382)، شهيد راه حقيقت و عشق حسين بن منصور حلاج و آثار او، ترجمه توفيق سبحاني، تهران: روزنه.
نیکلسون، رینولدا، (1374)، تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، ترجمه: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 70 - 51
ماهیت شیطان از نگاه قرآن و مقارنه آن با دیدگاه عرفا و متصوفه بر اساس آراء علامه طباطبایی، شیخ محمود شبستری و منصور حلاج
فرشته حشمتیان 1
معصومه السادات حسینی میرصفی 2
محمد صافحیان 3
|
یکی از موضوعات مهم و بحث‌برانگیز ادیان ابراهیمی در میان فلاسفه، متکلمان و عرفا موضوع شیطان است و پاسخ به این سوال که «آیا شیطان مومن است و در زمره بندگان موحد خدا به حساب می‌آید یا از زمره کافران و دشمن‌ترین دشمن خدا می‌باشد؟»، همیشه دغدغه مفسران و دانشمندان در حوزه‌های عرفان و فلسفه و ... بوده که برخی پاسخ‌ها برای آن مطرح گردیده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی_تحلیلی، به تحلیل بررسی آراء مفسران شیعه، عرفا و صوفیه در مورد شیطان، با تکیه بر آراء علامه طباطبایی، شیخ محمود شبستری و منصور حلاج پرداخته است. از آنجايي كه برخي از مباني خطاست، برخي از پاسخ‌ها نيز از راه صواب دور شده و تعاليم اسلامي كه مربوط به اين مسئله مي‌شود را نيز به انحراف كشانده است. به طور معمول وقتی از شیطان سخن گفته می‌شود ضمن سوال از ماهیت او، سوال‌های دیگری از جمله جن يا ملك بودن شيطان و علت سجده نكردن شيطان بر انسان مطرح می‌شود که این پژوهش به پاسخ تمامی اين سوال‌ها از نظر علماي اسلامي و بررسي تطبيقي بين ديدگاه‌ها، پرداخته است.
واژگان کلیدی
ماهیت شیطان، عرفا، متصوفه، قرآن کریم، علامه طباطبایی، شبستری، منصور حلاج.
[1] . دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
Email: f.heshmatian12@gmail.com
[2] . استادیار، گروه الهيات، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: mirsafi@azad.ac.ir
[3] . استادیار، گروه معارف اسلامی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
Email: msafehian@yahoo.com
تاریخ دریافت: 5/4/1403 پذیرش نهایی: 2/7/1403
