مقایسه استرس ادراکشده، احساس انسجام و پایبندی به درمان در زنان مبتلا به دیابت نوع یک و دو
الموضوعات :
فاطمه محمدی
1
,
هادی اکبری نژاد
2
,
پریا فاروقی
3
1 - دانشجو ارشد روانشناسی، موسسه آموزش عالی نبی اکرم(ص)، تبریز، ایران.
2 - استادیار گروه روانشناسی موسسه آموزش عالی نبی اکرم (ص)، تبریز، ایران.
3 - استادیار گروه روانشناسی موسسه آموزش عالی نبی اکرم (ص)، تبریز، ایران.
الکلمات المفتاحية:
ملخص المقالة :
هدف از پژوهش حاضر مقایسه استرس ادراک شده، احساس انسجام و پایبندی به درمان در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو بود. روش پژوهش از نوع علی-مقایسه‌ای بود. جامعه آماری را کلیه بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو شهر تبریز در سال 1402 بود که عضو انجمن دیابت این شهر بودند تشکیل دادند. نمونه آماری شامل 100 نفر از بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو؛ (50 نفر) زنان مبتلا به دیابت نوع یک و (50 نفر) زنان مبتلا به دیابت نوع دو بودند. به¬منظور مقایسه با گروه هدف، با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب و با استفاده از پرسشنامه‌های استرس ادراکشده کوهن (1983)، احساس انسجام فلسنبرگ (2006) و تبعیت از درمان بیماری¬های مزمن مدانلو (1392) مورد آزمون قرار گرفتند. بهمنظور تجزيه و تحليل دادهها، از آزمون تحلیل واریانس چندمتغییره (مانوا) استفاده شد. تجزیه و تحلیل فرضیه‌ها نشان دهنده این بود که بین بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو از نظر استرس ادراکشده و مولفه‌های آن (خودکارآمدي ادراك شده و درماندگی ادراك شده) (05/0P>) ، احساس انسجام و مولفه‌های آن (فهمپذیری (توانایی درک)، توانایی مدیریت و معناداری) (05/0P>) و پایبندی به درمان و مؤلفه¬های آن (اهتمام در درمان، تمایل به مشارکت در درمان، توانایی تطابق، تلفیق درمان با زندگی، چسبیدن به درمان، تعهد به درمان و تردید در اجرای درمان) (05/0P>) تفاوت معنی‌دار وجود ندارد. با توجه به‌نتایج به‌دست‌آمده میتوان گفت میزان استرس ادراک¬شده، احساس انسجام و پایبندی به درمان در هر دو گروه بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو به یک اندازه است.
مقایسه استرس ادراکشده، احساس انسجام و پایبندی به درمان در زنان مبتلا به دیابت نوع یک و دو
فاطمه محمدی1، هادی اکبرینژاد2*، پریا فاروقی3
1- دانشجو ارشد روانشناسی، موسسه آموزش عالی نبی اکرم0، تبریز، ایران.
sahel.javadi@yahoo.com
2- استادیار گروه روانشناسی موسسه آموزش عالی نبی اکرم 0، تبریز، ایران. (نویسنده مسئول)
hadiakbarinejhad@yahoo.com
3- استادیار گروه روانشناسی موسسه آموزش عالی نبی اکرم 0، تبریز، ایران.
p.faroughi@ucna.ac.ir
تاریخ دریافت: [13/2/1403] تاریخ پذیرش: [24/5/1403]
چکیده
هدف از پژوهش حاضر مقایسه استرس ادراک شده، احساس انسجام و پایبندی به درمان در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو بود. روش پژوهش از نوع علی-مقایسه‌ای بود. جامعه آماری را کلیه بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو شهر تبریز در سال 1402 بود که عضو انجمن دیابت این شهر بودند تشکیل دادند. نمونه آماری شامل 100 نفر از بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو؛ (50 نفر) زنان مبتلا به دیابت نوع یک و (50 نفر) زنان مبتلا به دیابت نوع دو بودند. بهمنظور مقایسه با گروه هدف، با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب و با استفاده از پرسشنامه‌های استرس ادراکشده کوهن (1983)، احساس انسجام فلسنبرگ (2006) و تبعیت از درمان بیماریهای مزمن مدانلو (1392) مورد آزمون قرار گرفتند. بهمنظور تجزیه‌وتحلیل دادهها، از آزمون تحلیل واریانس چندمتغیره (مانوا) استفاده شد. تجزیه‌وتحلیل فرضیه‌ها نشان‌دهنده این بود که بین بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو از نظر استرس ادراکشده و مؤلفههای آن (خودکارآمدي ادراك شده و درماندگی ادراك شده) (05/0P>) ، احساس انسجام و مؤلفههای آن (فهمپذیری (توانایی درک)، توانایی مدیریت و معناداری) (05/0P>) و پایبندی به درمان و مؤلفههای آن (اهتمام در درمان، تمایل به مشارکت در درمان، توانایی تطابق، تلفیق درمان با زندگی، چسبیدن به درمان، تعهد به درمان و تردید در اجرای درمان) (05/0P>) تفاوت معنی‌دار وجود ندارد. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده میتوان گفت میزان استرس ادراکشده، احساس انسجام و پایبندی به درمان در هر دو گروه بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو به یک اندازه است.
واژه‌های کلیدی: استرس ادراکشده، احساس انسجام، پایبندی به درمان، دیابت نوع یک و دو.
1- مقدمه
دیابت یک سندرم مزمن وابسته به سوخت‌وساز1 بدن و شایع‌ترین اختلال اندوکرین2 است که اوج شیوع آن بین 10 تا 15 سالگی است و در 75 درصد مواقع قبل از 18 سالگی تشخیص داده میشود و میزان آن در زنان بیش از مردان است (Kliegman & Geme, 2020). متأسفانه با وجود پیشرفت‌های علوم پزشکی، شیوع دیابت نه‌تنها کاهش نیافته، بلکه روز به روز در حال افزایش است (Bloomgarden & Rapaport, 2023). پیشبینی میشود میزان بروز و شیوع دیابت در سطح جهانی تا سال 2025 به‌ترتیب به 6/26 میلیون و 9/570 میلیون نفر برسد (Lin, Xu, Pan, Xu, Ding, Sun & et al, 2020). احتمال داده میشود که در ایران بین 5 تا 7 میلیون بیمار مبتلا به دیابت وجود داشته باشد (افشار، معماریان، محمدي و کفایی، 1394). به لحاظ سبب‌شناختی، دو نوع متمایز دیابت وجود دارد، دیابت نوع یک3 و دیابت نوع دو4 (Bloomgarden & Rapaport, 2023). دیابت نوع 1 یا دیابت قندی وابسته به انسولین5 یک اختلال مربوط به سوخت‌وساز است که ویژگی اصلی آن عدم تولید و ترشح انسولین است. علت ایجاد آن یک اختلال خودایمنی6 در سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس7 لوزالمعده8 است. دیابت نوع 1 در سنین کمتر از 40 سالگی در افراد اتفاق می‌افتد (D’Souza, Empringham, Pechlivanoglou, Uleryk, Cohen & Shulman, 2023). دیابت نوع 2 یا دیابت غیر وابسته به انسولین بیشتر در افراد بالای 30 سال دیده میشود. در این نوع دیابت، انسولین تولید‌شده از لوزالمعده به‌خوبی عمل نمی‌کند؛ در واقع یا لوزالمعده به اندازه کافی انسولین ترشح نمی‌کند و یا انسولین ترشح‌شده فاقد کارایی لازم برای بدن است (Pillai, Has, Quintos, Gonzalez, Kasper, Topor & et al, 2023). دیابت نوع 2 به دلیل فرآیندهایی که در بدن بیمار ایجاد شده است، به مراتب پیچیده‌تر از دیابت نوع 1 است (Pugh & Beverly, 2023). دیابت، علاوه بر عوارض جسمانی برای مبتلایان، نظیر اختلالات بینایی مانند تاری دید، تکرر ادرار، گرسنگی و تشنگی شدید، کاهش وزن بی‌دلیل، شب ادراری، ضعف و خستگی (در دیابت نوع 1)، (Longendyke, Grundman & Majidi, 2024)؛ و تشنگی و خشکی دهان، کاهش وزن بی‌دلیل، تاری دید، احساس گرسنگی و تشنگی بیش‌ازحد، بی‌حسی در پاها و مورمور شدن دست‌ها، مشکلات کلیوی، تکرر ادرار، طولانی شدن روند ترمیم زخم‌ها، بیماریهای لثه (در دیابت نوع 2) (ElSayed, Aleppo, Aroda, Bannuru, Brown, Bruemmer & et al, 2023). آنها را درگیر مشکلات روان‌شناختی نظیر اضطراب و افسردگی (رامش، علیزاده مقدم، صفری و فیضی، 1397)، استرس ادراکشده9 (منصوری، شهدادی، عارفی و شهرکی واحد، 1395)، کاهش احساس انسجام10 (Ramos-Valle, García-Cortés & Dichi-Romero, 2023) و کاهش پایبندی به درمان11 میکند که این موارد نهایتاً منجر به کاهش کیفیت زندگی مبتلایان میشود (Gupta, Kapoor & Sood, 2021).
استرس واکنش در مقابل یک تهدید ادراك شده (واقعی یا خیالی) نسبت به سلامت روانی، جسمانی، هیجانی و معنوي فرد است که منجر به یک سلسله پاسخ‌ها و سازگاري‌هاي فیزیولوژیک میشود (فروزانفر، جبل عاملی، سلطانیزاده، امامی و انصاری شهیدی، 1403). واکنش‌هاي فیزیولوژیک مذکور مستلزم درگیري وسیع سیستم عصبی خودکار و سایر قسمت‌هاي ارگانیزم ازجمله غدد داخلی و سیستم ایمنی است. البته وجود سطحی بهینه از استرس و تنش براي اقدام به فعالیت لازم است ولی اگر میزان تنش از حدي فراتر رود طوري که انسان فرصت کافی براي ایجاد تعادل و توازن نداشته باشد، دچار تحلیل قوا شده و عوارض استرس را تجربه خواهد کرد. استرس شدید یا طولانی میتواند منجر به شروع، تشدید و تداوم بسیاري از کسالت‌هاي روانی و جسمانی گردد (Jiang, Jiang, Yue, Li, Sun, Chen & et al, 2023). مفهوم استرس ادراکشده برگرفته از نظریه لازاروس و فالکمن12 (1984) درباره نقش ارزیابی در فرآیند استرس است که به‌وسیله تفسیر یک رویداد بهعنوان رویدادی ایجاد میشود که فشاری را بر فرد تحمیل میکند. ادراک و تفسیر کلی فرد از تأثیرپذیری در مقابل استرس‌ها، استرس ادراکشده فرد است (Feng, Xu & Lei, 2023). افراد یک عامل استرسزای مشابه را به شکل‌های مختلف ادراک و تفسیر میکنند، عوامل مختلفی می‌توانند در شکل‌گیری استرس ادراکشده و تفسیری که فرد از میزان استرس دارد نقش داشته باشد (Feng & et al, 2023). نتیجه بررسی (Karpha, Biswas, Nath, Dhali, Sarkhel & Dhali, 2022) نشان می‌دهد که استرس ادراکشده بیماران مبتلا به دیابت بیشتر از استرس افراد غیر مبتلا است و این امر سبب افزایش قند خون میشود. یکی از متغیرهای مهم دیگر که بررسی آن در بیماران مبتلا به دیابت اهمیت دارد، احساس انسجام است.
احساس انسجام به توانايي فرد در تشخيص استرسورهاي زندگي و سپس بهره‌برداري كارآمد از منابع مقابله‌اي هماهنگ با استرسورها و حفظ سلامتي اطلاق میشود (Kaźmierczak, Gebuza, Czajkowska, Bannach, Gierszewska, Dombrowska-Pali & et al, 2019). احساس انسجام روانی بیان میکند که فرد تا چه حد داراي احساس اطمينان فراگير، با ثبات و پوياست تا محرك‌هاي دروني و بيروني را در طول زندگي، ساختاريافته، قابل پيش‌بيني و شفاف بداند و منابع لازم را براي مواجهه با اين محرك‌ها در اختیار بگیرد و در نهایت اين مطالبات برآمده از محرك‌ها را چالش‌هايي ارزشمند بداند كه ارزش صرف انرژي و زمان را دارد (Krok & Kleszczewska-Albańska, 2019). موریس وهاگر13 (2022) در پژوهشی نشان دادند که بین احساس انسجام روانی و سلامت جسمانی رابطه وجود دارد. نتیجه بررسی خانمحمدی، عباسی و رحمانی جوانمرد (1396) نشان می‌دهد که احساس انسجام افراد مبتلا به دیابت کمتر از افراد سالم است و این امر بر افزایش قند خون تأثیرگذار است. متغیر مهم دیگری که بررسی آن در بیماران مبتلا به دیابت اهمیت دارد، پایبندی به درمان است.
پایبندی به درمان یکی از مهمترین موضوعات در زمینه بیماریهای جسمی و روانی و به معنای نادیده نگرفتن دستورات پزشک است (Bosworth, Fortmann, Kuntz, Zullig, Mendys, Safford & et al, 2017). مهمترین دلیل افزایش عوارض و مرگ‌ومیر در بیماران دیابتی، عدم خود-مدیریتی و پایبندی به درمان (شامل رژیم غذایی مناسب، مصرف به موقع داروها، نظارت بر گلوکز14 خون، فعالیت بدنی منظم و مراقبت از پا) است (Świątoniowska-Lonc, Tański, Polański, Jankowska-Polańska & Mazur, 2021). عدم پایبندی به درمان، علاوه بر تحمیل عوارض بی‌شمار بر سلامتی، میتواند اثرات اقتصادی منفی قابل‌توجهی (هزینه‌های درمانی ناشی از بستری شدن مجدد، غیبت از محل کار، درمان طولانی‌مدت عوارض شدید فزآینده و در نهایت مرگ) نیز به دنبال داشته باشد (Bosworth & et al, 2017). از این‌رو باید عنوان داشت که کنترل دیابت مستلزم مشارکت فعالانه بیماران در انجام رفتارهای پایبندی به درمان ازجمله رژیم غذایی، فعالیت بدنی و مصرف داروها است (Leon, Namadingo, Bobrow, Cooper, Crampin, Pauly & et al, 2021). نتیجه مطالعه (Hildebrand, Billimek, Lee, Sorkin, Olshansky, Clancy & et al, 2020) حاکی از این است که پایبندی به درمان ممکن است منجر به پیامدهای بهتر کنترل قند خون شود.
ابتلا به عوارض مزمن بیماری دیابت، کاهش امید به زندگی و مرگ‌ومیر ناشی از آن، بار اقتصادی زیادی را به فرد، خانواده و جامعه تحمیل میکند و کیفیت زندگی فرد و خانواده را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد (Gupta & et al, 2021). این بیماری با علائم آزاردهنده و نگاه منفی جامعه که با برچسب زدن به فرد مبتلا همراه است، هویت افراد را تهدید میکند و بر بروز احساسات منفی آنها می‌افزاید (Dickinson, 2017). مقوله بررسی و پرداختن به استرس ادراکشده، احساس انسجام و پایبندی به درمان در بیماران مبتلا به دیابت به این دلیل حائز اهمیت است که در صورت توجه به آنها میتوان مانع ناامیدی، کاهش انگیزه، کاهش فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی مبتلایان شد و ازاین‌رو در ابعاد عمیق‌تر، بر توسعه اقتصادی- اجتماعی یک کشور تأثیر گذاشت. همچنین، شناخت مشکلات روان‌شناختی این بیماران نظیر استرس ادراکشده، احساس انسجام و پایبندی به درمان و تلاش برای رفع این مشکلات با توجه به هزینه‌های بالایی که برای افراد و جامعه دارد از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. با توجه به مطالبی که به آنها اشاره شد پژوهش حاضر درصدد بود تا این امر مهم را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد؛ بنابراین سؤال اصلی پژوهش حاضر این بود: آیا استرس ادراکشده، احساس انسجام و پایبندی به درمان در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو متفاوت است؟
2- مرور مبانی نظری و پیشینه
دیدگاه لازاروس: ﺑﺮ اﺳﺎس دﻳﺪگاه ﻻزاروس اینکه رﺧﺪادﻫﺎي زﻧﺪگی چگوﻧﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻋﺎﻣـﻞ ﻣﻬﻤـﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ رﺧﺪادﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻨﻴـﺪگی ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺷـﺪ ﻳـﺎ ﺧﻴـﺮ و ﺗﻔﺴـﻴﺮ روﻳـﺪادﻫﺎي ﺗﻨﻴﺪگیزا، از ﺧﻮد روﻳﺪادﻫﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ. ﻻزاروس و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺶ در الگوي ﺗﻌﺎﻣﻠﻲ ﺗﻨﻴـﺪگی، چهـﺎرچوب ﺟـﺎﻣﻌﻲ ﺑـﺮاي ﺗﻨﻴـﺪگی گردﻫﻢ آوردﻧﺪ. ﻃﺒﻖ الگوي ﺗﻌاﻤﻠﻲ ﻻزاروس و ﻓـﻮﻟﻜﻤﻦ، چگـﻮنگی ارزﻳـﺎﺑﻲ و ﻧﺤـﻮه ﺗﻔﺴـﻴﺮﻫﺎ از ﺣـﻮادث ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ واﻛنشهاي ﻫﻴﺠﺎﻧﻲ و پاسخهاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪاي ﻣﺎ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار دﻫﺪ. در حقیقت اﻓﺮاد ﺑـﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴتها ﻳﺎ ﺷﺮاﻳﻂ زﻧﺪگی بر مبنای ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮقعیتها ﺑﺮاي آنها دارد واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن میدهند. ﺑﻌﺪ اﺻﻠﻲ ﺗﻨﻴﺪگی، چگونگی ادراك ﻓﺮد از ﺗﻨﻴﺪگی اﺳﺖ و ﻣﻮقعیتها ذاﺗﺎً ﺗﻨﻴﺪگیزا ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ.
نظریه پردازش اطلاعات: این نظریه تمایز بین تنشهای روان‌شناختی و فیزیولوژیک را ممکن میسازد. در نظریه پردازش اطلاعات15، بر چگونگی تفسیر محرکها بهعنوان عامل تنش تأکید شدهاست. بر این اساس، این نظریه بر ارزیابی شناختی و توجه انتخابی تأکید دارد. از این دیدگاه تصمیم فرد در مورد اینکه کدام محرکها باید در حافظه کوتاهمدت پردازش شوند یا مورد فراموشی و غفلت قرار گیرند نیز در بروز و تشدید استرس نقش دارد. دیدگاه پردازش اطلاعات ساختارهای حافظه بلندمدت را نیز مورد توجه قرار دادهاست. چراکه آمادگی شناختی فرد به او اجازه میدهند که تفسیرش از مجموعهای از محرکها خوشایند یا ناخوشایند باشد. با افزایش ارزیابیهای مشخص از محرکها به منزله منابع تنش، فشار بیشتری بر سیستم وارد میشود. به‌طورکلی، فشار بیشتر بار اطلاعاتی بیشتری روی جریانات زیستی و شناختی فرد به همراه دارد. بر اساس این نظریه، منابع تنش دو نوع‌اند: پیشبینی خطر یا درد جسمانی و پیچیدگی محرک که مستلزم ارائه پاسخهای پیچیده است (خدایاری فرد و پرند، 1391).
مدل بهینه‌سازی احساس انسجام: بر اساس مدل بهینه‌سازی انسجام، شناخت هر فرد به عناصری که در ارتباط با یکدیگرند تقسیم میشود و این عناصر بر اساس اینکه ارتباطات مطلوب پدید آید، به گروههای پذیرفته‌شده یا پذیرفته‌نشده تقسیم می‌گردد. ارتباط میان دو عنصر ممکن است مثبت یا منفی باشد. اگر آن دو عنصر با یکدیگر مطابقت داشته باشند (ارتباط بین آنها مثبت، سازنده، تسهیل‌گر و تبیینی باشد) ارتباط مثبت خواهد بود و اگر در تعارض با یکدیگر باشند، یعنی ارتباط آنها منفی، ناسازگارانه و غیر قابل تطبیق باشند) ارتباط منفی خواهد بود. شبکه ارتباطات مطلوب هنگامی مورد استفاده قرار می‌گیرد که هدف، رسیدن به حداکثر وحدت و یکپارچگی بهینه باشد (Krok, 2020). این شبکه‌ها در روانشناسی برای مدل‌سازی‌های مختلف شناختی و فرآیندهای جامعه‌شناختی- روان‌شناختی مورد استفاده قرار می‌گیرد. درون این شبکه ارتباطات، یک واحد ساده وجود دارد که عملکرد آن همانند یک سلول عصبی است که با سه خصیصه اصلی شناسایی میشود: دسته درون‌دادها (فعال‌سازی از واحدهای دیگر منتقل میشود و شدت آن به اهمیت ارتباط بستگی دارد)، عملکرد فعال‌سازی (درون‌دادها چگونه پردازش می‌شوند) و فعال‌سازی (برآیند عملکرد فعال‌سازی روی درون‌دادها). هرچه توانایی تحمیل منفی بیشتر باشد، احتمال اینکه ارتباط منفی باشد بیشتر است و وزن ارتباط مثبت نیز بیشتر است و وزن ارتباط مثبت نیز مطابق توانایی تحمیل مثبت است، هدف شبکه رسیدن به شرایط مطلوب است (طاهری نخست، 1380).
دیدگاه شناختی: نظریههای شناختي بهطور گستردهای در مطالعه پایداری به درمان و مصرف دارو به کار گرفته شده است. این نظریه فرض ميکند که نگرشها و اعتقادات و انتظارات بیمار از نتایج درمان مهمترین عامل رفتارهای مرتبط با سلامتي و تبعیت از درمان است. این نظریه فرض ميکند که اگر بیمار از سود و زیان خود در مصرف دارو درک منطقي داشته باشد، با پایبندی به مصرف دارو بهتر کنار ميآید. این دیدگاه بر تحلیل سود و زیان بهعنوان یک عامل انگیزشي به عمل تمرکز ميکند. وزن منافع و موانع و عواقب ناشي از رفتارهای مختلف انگیزهای برای رفتار ميشود. این انگیزه توسط عوامل و نرم اجتماعي و عواقب پذیرش رفتار نیز تعریف ميشود (میکاییلی، قاسمی، سالاری و ساکنی، 1398).
نظریه خودتنظیمی: خودتنظیمي را بهعنوان توانایي فرد در کسب کنترل کارکردهای بدني، مدیریت رفتارها، افكار و هیجان‌ها و حفظ توجه و تمرکز بر تكلیف مورد نظر تعریف ميکنند. نظریه خودتنظیمي مفهوم پایبندی به درمان را بر اساس فاکتورهای شناختي و برنامهریزیهای بیمار در نظر ميگیرد. این نظریه پیشنهاد ميکند که پایبندی به مصرف دارو تابعي از تجربه ذهني بیمار از تهدید به سلامتي است که به نوبه خود استراتژیهای مختلف مقابلهای مانند پایبندی به دارو هدایت خواهد کرد. در این تئوری فرض شده است که افراد فعال هستند و خودشان مشكلاتشان را حل ميکنند (Murray, Morrow, Weiner, Tu, Deer, Brater & Weinberger, 2004). در این مدل، رفتار بهطور قابل ملاحظهای از هیجانات و تجارب ذهني بیمار تأثیر ميپذیرد. رفتار وابسته به؛ ادراک بیمار از وضعیت فعلي و وضعیت هدف، طرح بیمار برای تغییر وضعیت موجود برای رسیدن به هدف (مقابله) و ارزیابي بیمار در پیشرفت برای رسیدن به هدف است. اگر اهداف به دست نیایند بیمار ممكن است، ادراکش (پرچسبزدن) یا وضعیت مقابلهاش را تغییر دهد. راههای بیمار برای مقابله بستگي به ملاحظات شناختي دارد. هم راههای مقابله شناختي و هم راههای مقابله هیجاني ممكن است به وسیله عوامل دروني (برای مثال نشانهها) و عوامل بیروني (برای مثال پیامهای رسانهای) راهاندازی شود (غیاثوندیان، سلیمی، نوید حمیدی و ابراهیمی، 1396).
نوری‌زاده (1398) در پژوهشی با عنوان «مقایسه استرس ادراکشده و تنظیم هیجانات در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک، نوع دو و افراد سالم» که در بین 100 بیمار مبتلا به دیابت مراجعهکننده به مراکز بهداشتی و درمانی شهر کرج (50 نفر دیابت نوع یک و 50 نفر دیابت نوع دو) و 50 فرد غیر مبتلای این شهر انجام شد، نشان دادند که مؤلفههای کیفیت زندگی شامل سلامت جسمی، سلامت روانی و سلامت روابط اجتماعی بهطور معنی‌داری در افراد مبتلا به دیابت پایین‌تر از افراد سالم است؛ همچنین مؤلفههای استرس ادراکشده مثبت در افراد سالم بهطور معناداری بالاتر از افراد دیابتی بود. همچنین در مؤلفه ارزیابی مجدد هیجان، نمرات گروه سالم در مقایسه با افراد مبتلا به دیابت نوع یک و دو بالاتر و در مؤلفه فرونشانی یا بازداری هیجان، گروه مبتلا به دیابت نوع یک و دو در مقایسه با افراد سالم نمرات بالاتری به دست آوردند.
مهرابی‌زاده هنرمند، عیدی بایگی و داوودی (1391) در پژوهش خود با موضوع «مقایسه کیفیت زندگی و سلامت روان در بیماران مبتلا به دیابت نوع 1، 2 و افراد غیر مبتلای شهر اهواز» که در بین 100 بیمار مبتلا به دیابت عضو انجمن دیابت شهر اهواز (50 نفر دیابت نوع یک و 50 نفر دیابت نوع دو) و 50 فرد غیر مبتلای این شهر صورت گرفت، نشان دادند که بین بیماران دیابتی نوع 1 و 2 با افراد غیر دیابتی تفاوت معنی‌دار در متغیرهای کیفیت زندگی و سلامت روان وجود دارد، اما بین دو گروه افراد دیابتی از لحاظ متغیرهای پژوهش تفاوت معنی‌داری وجود ندارد. در مقاله‌ای با موضوع «شیوع افسردگی در بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 و نوع 2» که در بین 75 بیمار مبتلا به دیابت نوع 1 و 2 پاکستانی انجام شد، نتیجه گرفتند که افسردگی بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 بیشتر از افسردگی بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 است (Mumtaz, Sarfraz, Usman & Rizvi, 2023). در تحقیقی تحت عنوان «پایبندی به انسولین درمانی و عوامل مرتبط در بین بیماران دیابتی نوع 1 و 2 در پیگیری در بیمارستان ارجاعی دانشگاه مدا والابو گوبا، جنوب شرقی اتیوپی» که در میان 311 بیمار دیابتی نوع 1 و 2 انجام شد، نشان دادند که پایبندی به درمان در بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 بیشتر از پایبندی بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 است (Chefik, Tadesse, Quisido & Roba, 2022). در بررسی با موضوع «شیوع بالای علائم افسردگی در بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 و نوع 2 در کشورهای در حال توسعه: نتایج حاصل از مطالعه بین‌المللی شیوه‌های مدیریت دیابت» که در بین 9865 بیمار مبتلا به دیابت نوع 1 و 2 کلمبیایی انجام شد، نشان دادند که افسردگی بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 بیشتر از افسردگی بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 است (Aschner, Gagliardino, Ilkova, Lavalle, Ramachandran, Mbanya & et al, 2020). در بررسی خود با موضوع «بررسی مقایسه‌ای تظاهرات روان‌پزشکی در بیماران دیابتی نوع یک و دو» که در بین 50 بیمار مبتلا به دیابت نوع یک و 50 بیمار مبتلا به دیابت نوع دو هندوستانی انجام شد، نتیجه گرفتند که اضطراب و افسردگی در بیماران دیابتی نوع 1 و 2 بیشتر از میانگین اضطراب و افسردگی در جمعیت عمومی است و میزان اضطراب و افسردگی بیماران دیابتی نوع 2 بیشتر از بیماران دیابتی نوع 1 است (Chaudhary, Kumar, Chopra, Chabbra & Singh, 2017). در بررسی خود با موضوع «بررسی وضعیت اضطراب در بیماران دیابتی نوع 1 و 2» که در میان 131 بیمار دیابتی نوع 1 و 2 در ترکیه انجام شد، به این یافته رسیدند که اضطراب در بیماران دیابتی نوع 1 کمتر از اضطراب بیماران دیابتی نوع 2 است (Bulut & Bulut, 2016).
3- روششناسی
روش تحقيق در پژوهش حاضر، توصیفی از نوع علی- مقایسه‌ای بود. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کلیه بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو شهر تبریز در سال 1402 بود که عضو انجمن دیابت این شهر بودند. تشخیص نوع دیابت بر اساس نظر پزشک بود که در پرونده‌های بیماران موجود هست. نمونه پژوهش به روش غیرتصادفی هدفمند انتخاب شد. چون تعداد جامعه بهطور دقیق در دست نیست، امکان استخراج و برآورد دقیق نمونه با روشهای مرسوم مانند فرمول کوکران نبود، لذا بر اساس این اصل که برای تحقیقات علی مقایسه‌ای بایستی برای هر گروه حداقل 15 نفر آزمودنی وجود داشته باشد (سرمد، بازرگان و حجازی، 1401). در این پژوهش حداقل تعداد آزمودنی برای هر گروه 50 نفر در نظر گرفته شد (50 بیمار مبتلا به دیابت نوع یک و 50 بیمار مبتلا به دیابت نوع دو، جمعاً 100 نفر). هدف از این شیوه نمونه‌گیری انتخاب افرادی بود که با هدف پژوهش مطابقت دارند. برای کلیه افرادی که تمایل به شرکت در مطالعه را داشتند، اهداف و روش انجام کار توضیح و از ایشان رضایت‌نامه گرفته شد. سپس پرسشنامهها در بین آزمودنیها اجرا شد. شایان ذکر است در این پژوهش کلیه ملاحظات اخلاقی رعایت شد. حقوق شرکتکنندگان حفظ شد. اطلاعاتشان محرمانه نگه داشته شد. همه اطلاعات لازم در مورد هدف پژوهش برایشان توضیح داده شد و آزمودنیها برای شرکت یا عدم شرکت در پژوهش حق انتخاب داشتند. هیچگونه هزینهای از آنها دریافت نشد و در پایان پژوهش در صورت تمایل از نتیجه آگاه شدند.
3-1- معیارهای ورود و خروج
ملاک‌های ورود به پژوهش شامل 1) جنسیت (مؤنث)، 2) سن (30 تا 50 سال) و 3) تحصیلات (حداقل دیپلم)؛ و ملاک‌های خروج از پژوهش شامل 1) ابتلا به بیماری جدی به غیر از دیابت نظیر سرطان و صرع و... 2) شرکت در جلسات مشاوره و روان‌درمانی بهطور هم‌زمان با این پژوهش و 3) استفاده از داروهای روان‌پزشکی بود.
الف) مقیاس استرس ادراك‌شده Cohen, Kamarck & Mermelstein (1983): این مقیاس در سال 1983 از سوي کوهن تهیه شده و داراي 3 نسخه 4، 10 و 14 ماده‌اي است که براي سنجش استرس عمومی ادراك‌شده در طول یک ماه گذشته به کار می‌رود. در این پژوهش از فرم 14 ماده‌ای آن استفاده شده است. این فرم از طریق بررسی پاسخ‌ها، افکار و احساسات درباره حوادث استرس‌زا، کنترل، غلبه، کنار آمدن با فشار روانی و استرس‌هاي تجربه‌شده را موردسنجش قرار می‌دهد. همچنین این مقیاس، عوامل خطرزا در اختلالات رفتاري را بررسی کرده و فرآیند روابط تنش‌زا را نشان می‌دهد (Cohen & et al, 1983). این پرسشنامه از زیرمقیاس‌های خودکارآمدي ادراك‌شده (سؤالات 4، 5، 6، 7، 9، 10، 12 و 13) و درماندگی ادراك‌شده (سؤالات 1، 2، 3، 8، 11 و 14) تشکیلشده و در کشورهاي مختلف کاربرد فراوانی داشته و به همین دلیل به زبان‌هاي گوناگون ترجمه شده و در کشورهاي زیادي هنجاریابی شده است. در این مقیاس به هر پرسش بر اساس طیف 5 درجه‌اي لیکرت به هرگز (0)، تقریباً هرگز (1)، گاهی اوقات (2)، اغلب اوقات (3)، بسیار اوقات (4) امتیاز تعلق می‌گیرد. عبارت 4، 5، 6، 7، 9 و 13 بهطور معکوس نمره‌گذاري میشود (هرگز (4) تا بسیاري از اوقات (0)). کم‌ترین امتیاز کسب‌شده صفر و بیشترین نمره 56 است. نمره بالاتر نشان‌دهنده استرس ادراك‌شده بیشتر است. آلفاي کرونباخ براي این مقیاس در سه مطالعه 84/0، 85/0 و 86/0 به دست آمده است (Cohen & et al, 1983). در مطالعه صفایی و شکری (1393) ضرایب آلفاي کرونباخ براي عامل‌هاي خودکارآمدي ادراك‌شده و درماندگی ادراك‌شده و نمره کلی استرس ادراك‌شده به ترتیب برابر با 80/0، 60/0 و 76/0 به دست آمده است. در پژوهش حاضر پایایی این پرسشنامه به روش آلفای کرونباخ برای خرده مقیاس‌های خودکارآمدي ادراك‌شده و درماندگی ادراك‌شده و نمره کلی استرس ادراك‌شده به ترتیب برابر با 76/0، 62/0 و 68/0 محاسبه شده است.
ب) پرسشنامه احساس انسجام فلسنبرگ16 (2006): این پرسشنامه حاوي 35 سؤال است كه بهصورت 3 گزينه‌ای طراحي شده است. گزينه‌ها با مقياس سه‌درجه‌ای 1 (خیر)، 2 (نمی‌دانم) و 3 (بلی) نمره‌گذاری مي‌شوند. این پرسشنامه با سؤالاتی مانند (آیا احساس می‌کنید آدم صادق و صریحی هستید و حرف‌های خودتان را راحت می‌گویید؟) به سنجش احساس انسجام می‌پردازد. در این پرسشنامه حداقل نمره 35 (احساس انسجام پایین) و حداکثر نمره 105 (احساس انسجام بالا) می‌باشد. نسخه 29 سؤالی و 13 سؤالی اين پرسشنامه توسط آنتونوسکی17 ساخته شده بود كه توسط (Flensborg-medsen, Ventegodt & Merrick, 2006)، تجديدنظر شد. در این مطالعه از نوع 35 سؤالی آن استفاده شد. زیرمقیاس‌های این پرسشنامه شامل فهمپذیری (توانایی درک) (سؤالات 12 تا 24)، توانایی مدیریت (سؤالات 25 تا 35) و معناداری (سؤالات 1 تا 11) است. پایایی پرسشنامه طبق گزارش فلسنبرگ و همکاران 18(2006)، با روش آلفای کرونباخ 87/0 و در پژوهشی دیگر 86/0 گزارش شده است. میزان همسانی درونی این مقیاس در پژوهش احتشام‌زاده و همکاران (1392) با روش آلفای کرونباخ 87/0 و پایایی آن با روش تنصیف و دو نیمه‌سازی 89/0 به دست آمده است. در پژوهش حاضر پایایی کل این پرسشنامه 76/0 محاسبه شده است.
ج) پرسشنامه تبعیت از درمان بیماریهای مزمن مدانلو19 (1392): این پرسشنامه در سال 1392 در پایان‌نامه مدانلو، برای بیماران مبتلا به بیماریهای مزمن طراحی و روان‌سنجی شده است (مدانلو، 1392). این پرسشنامه دارای 40 گویه و 7 خرده‌مقیاس اهتمام در درمان (سؤالات 1 تا 9)، تمایل به مشارکت در درمان (سؤالات 10 تا 16)، توانایی تطابق (سؤالات 17 تا 23)، تلفیق درمان با زندگی (سؤالات 24 تا 28)، چسبیدن به درمان (سؤالات 29 تا 32)، تعهد به درمان (سؤالات 33 تا 37)، تردید در اجرای درمان (سؤالات 38 تا 40) است و با استفاده از مقیاس 6 گزینه‌ای لیکرت (از کاملاً=5 تا اصلاً=1) امتیازدهی میشود. در نهایت کل مقیاس صفر تا 200 نمره را به خود اختصاص می‌دهد. بدین ترتیب هر چه نمره کل یا نمره هر خرده مقیاس بیشتر باشد، فرد پاسخ‌دهنده از تبعیت بالاتری برخوردار است و با تبدیل امتیاز کسب‌شده از پرسشنامه به درصد و مقایسه آن با حداکثر و حداقل امتیازات، پرسشنامه میزان تبعیت از درمان بیماران محاسبه و تفسیر می‌گردد. با توجه به میزان تبعیت از درمان بیماران، برحسب درصد امتیاز کسب‌شده (25-0%=ضعیف، 41-26%=متوسط، 74-50%=خوب، 100-75%=بسیار خوب) میتوان تبعیت از درمان را در کل و یا در هر یک از ابعاد تبعیت بهطور جداگانه بررسی نمود. در پژوهش مدانلو (1392) متوسط شاخص روایی محتوایی پرسشنامه 91/0 به‌دست آمده است. همسانی درونی پرسشنامه با محاسبه آلفای کرونباخ 921/0=α محاسبه شده است و پایایی ابزار تبعیت از درمان با استفاده از روش آزمون مجدد، با فاصله زمانی دو هفته سنجیده شده و ضریب همبستگی آن 875/0 گزارش شده است (مدانلو، 1392). در پژوهش حاضر پایایی کل این مقیاس به روش آلفای کرونباخ 74/0 محاسبه شده است.
4- یافتهها
برای تجزیه‌وتحلیل آماری از نسخه 24 نرم‌افزار SPSS استفاده شد. برای این منظور در سطح آمار توصیفی از میانگین و انحراف استاندارد، آزمون تی مستقل و در سطح آمار استنباطی از آزمون تحلیل واریانس چندمتغیره استفاده شد. در این پژوهش سطح معنی‌داری 05/0 در نظر گرفته شد. اطلاعات مربوط به ویژگی‌های جمعیت‌شناختی بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو در جدول 1 ارائه شده است. میانگین و انحراف معیار سن زنان مبتلا به دیابت نوع یک 749/7±80/43 سال و میانگین و انحراف معیار سن زنان مبتلا به دیابت نوع دو 729/5±14/44 سال بود. با توجه به سطح معنی‌داری (804/0p=) به‌دست‌آمده در جدول 1، میتوان نتیجه گرفت که بین زنان مبتلا به دیابت نوع یک و دو از منظر سن تفاوت معنی‌داری وجود ندارد و افراد هر دو گروه از منظر سن همتا هستند.
جدول 1. میانگین و انحراف معیار یافتههای توصیفی بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو شهر تبریز در سال 1402 (تعداد در هر گروه 50 نفر)
متغیر | گروه دیابت نوع یک | گروه دیابت نوع دو | p |
سن (سال) میانگین ± انحراف معیار | 749/7±80/43 | 729/5±14/44 | 804/0 · |
سطح تحصیلات دیپلم فوقدیپلم لیسانس فوقلیسانس | 23 (46) 6 (12) 12 (24) 9 (18) | 16 (32) 10 (20) 16 (32) 8 (16) | 919/0 ·· |
آزمون: تی مستقل·، خی‌دو·· ٭ 05/0> p اختلاف معنی‌دار
همچنین، در گروه دیابت نوع یک، از مجموع 50 نفر، 23 نفر دارای تحصیلات دیپلم، 6 نفر دارای تحصیلات فوقدیپلم، 12 نفر دارای تحصیلات لیسانس و 9 نفر دارای تحصیلات فوقلیسانس هستند و در گروه دیابت نوع دو، از مجموع 50 نفر، 16 نفر دارای تحصیلات دیپلم، 10 نفر دارای تحصیلات فوقدیپلم، 16 نفر دارای تحصیلات لیسانس و 8 نفر دارای تحصیلات فوقلیسانس هستند. با توجه به‌سطح معنی‌داری (919/0p=) به‌دست‌آمده در جدول 1، میتوان نتیجه گرفت که بین بیماران دیابن توع یک و دو از منظر سطح تحصیلات تفاوت معنی‌داری وجود ندارد و افراد هر دو گروه از منظر سطح تحصیلات همتا هستند (05/0<P).
در پیش‌فرض‌های آزمون تحلیل واریانس چندمتغیره، آزمون کالموگروف- اسمیرنوف نشان دادند که پیش‌فرض نرمال بودن توزیع متغیرهای مورد مطالعه در نمونه مورد بررسی محقق شده است؛ زیرا مقادیر z محاسبه‌شده در سطح (05/0p>) معنی‌دار نیستند. در آزمون ام باکس، از آن‌جایی که F متغیرهای استرس ادراکشده (656/1=F)، احساس انسجام (910/1=F) و پایبندی به درمان (686/2=F) به ترتیب در سطح 328/0، 075/0 و 422/0 معنادار نبودند، میتوان گفت که مفروضه همسانی ماتریس واریانس-کوواریانس برای متغیرها برقرار شده است. در آخر، نتایج آزمون لوین برای بررسی برابری واریانس خطا در گروههای مورد مطالعه نشان داد که با توجه به عدم معنی‌داری مقدار F متغیرها در سطح خطای کوچک‌تر از (05/0) میتوان گفت که واریانس خطای متغیرهای پژوهش در گروهها با هم برابر بوده و از این جهت فرض همسانی واریانس‌های خطا نیز برقرار است.
در جدول 2 نتایج تحلیل واریانس چندمتغیره برای متغیرهای استرس ادراکشده، احساس انسجام و پایبندی به درمان و مؤلفههای آنها ارائه شده است. با توجه به سطوح معنی‌داری به دست آمده میتوان گفت که بین بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو از منظر استرس ادراکشده و مؤلفههای آن (خودکارآمدی ادراکشده و درماندگی ادراکشده)، احساس انسجام و مؤلفههای آن (فهمپذیری (توانایی درک)، توانایی مدیریت و معناداری) و پایبندی به درمان و مؤلفههای آن (اهتمام در درمان، تمایل به مشارکت در درمان، توانایی تطابق، تلفیق درمان با زندگی، چسبیدن به درمان، تعهد به درمان و تردید در اجرای درمان) تفاوت معنی‌داری وجود ندارد (05/0P>).
جدول 2. مقایسه استرس ادراکشده، احساس انسجام و پایبندی به درمان و مؤلفه‌هایشان در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو
متغیر | نوع سوم مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح معنی‌داری |
خودکارآمدی ادراکشده | 000/9 | 1 | 000/9 | 695/0 | 406/0 |
درماندگی ادراکشده | 000/25 | 1 | 000/25 | 732/2 | 102/0 |
فهمپذیری | 640/0 | 1 | 640/0 | 039/0 | 843/0 |
توانایی مدیریت | 490/32 | 1 | 490/32 | 002/1 | 319/0 |
معناداری | 160/29 | 1 | 160/29 | 857/2 | 094/0 |
اهتمام در درمان | 240/3 | 1 | 240/3 | 074/0 | 787/0 |
تمایل به مشارکت در درمان | 360/112 | 1 | 360/112 | 908/3 | 051/0 |
توانایی تطابق | 760/57 | 1 | 760/57 | 675/1 | 199/0 |
تلفیق درمان با زندگی | 210/15 |
| 210/15 | 083/1 | 300/0 |
چسبیدن به درمان | 490/0 | 1 | 490/0 | 028/0 | 869/0 |
تعهد به درمان | 560/43 | 1 | 560/43 | 823/2 | 096/0 |
تردید در اجرای درمان | 210/15 | 1 | 210/15 | 429/1 | 235/0 |
5- بحث و نتیجهگیری
پژوهش حاضر با هدف مقایسه استرس ادراکشده (خودکارآمدي ادراك‌شده و درماندگی ادراك شده)، احساس انسجام (فهمپذیری (توانایی درک)، توانایی مدیریت و معناداری) و پایبندی به درمان (اهتمام در درمان، تمایل به مشارکت در درمان، توانایی تطابق، تلفیق درمان با زندگی، چسبیدن به درمان، تعهد به درمان و تردید در اجرای درمان) در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو انجام شد. تحلیل دادهها نشان داد که بین بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو از منظر استرس ادراکشده (خودکارآمدي ادراك‌شده و درماندگی ادراك‌شده) تفاوت معناداری وجود ندارد. از آنجاکه در مطالعه پیشینه، پژوهشی که به مقایسه استرس ادراکشده در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو بپردازد یافت نشد، نمیتوان به همسویی یا ناهمسویی این یافتهها با سایر پژوهشها اشاره کرد، اما میتوان گفت این یافتهها با نتایج پژوهشهای تا حدودی مرتبط با موضوع مورد مطالعه ازجمله، بولت20(2016) و چوداریی و همکاران21 (2017) ناهمسو است.
در تبیین این یافته میتوان گفت بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو در شرایط استرسزایی زندگی میکنند و دارای محدودیتهای بسیاری هستند که به دلیل بیماری مزمن ایجاد شده است. وجود بیماری دیابت میتواند خود منبع استرس در این بیماران باشد. بیماری دیابت تغییرات زیادی در سبک زندگی این بیماران ایجاد کرده و رژیم غذایی خاصی را به آنها تحمیل میکند؛ بنابراین مستلزم انجام بهموقع آزمایشهای پزشکی فراوانی است و بیماران بایستی مرتب قند خون خود را کنترل کنند که همه اینها فرایندهای استرسزایی هستند که در هر دو نوع دیابت مشترک است. عدم مدیریت استرس در بیماران دیابتی موجب افزایش قند خون میشود. بدین ترتیب که بیماران دیابتی وقتی در معرض استرسهای مداوم قرار میگیرند، در مراقبت از خود و رفتارهای حفظ سلامتی و پایبندی به درمان بیانگیزه میشود. ممکن است مصرف انسولین را به تعویق بیندازند و یا رغبتی به فعالیتهای ورزشی و حفظ رژیم غذایی نداشته باشند (دوراندیش، روزبان، شهنیفیض و ابوذری، 1401)؛ بنابراین استرس ادراکشده در بیماران مبتلا به هر دو نوع دیابت میتواند بهصورت مستقیم و غیرمستقیم بر میزان کنترل بیماری و پایبندی به درمان تأثیر بگذارد.
دیگر یافته حاصل از پژوهش نشان داد که بین بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو از منظر احساس انسجام (فهمپذیری (توانایی درک)، توانایی مدیریت و معناداری) تفاوت معناداری وجود ندارد. از آنجاکه در مطالعه پیشینه، پژوهشی که به مقایسه احساس انسجام در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو بپردازد یافت نشد، نمیتوان به همسویی یا ناهمسویی این یافتهها با سایر پژوهشها اشاره کرد، اما میتوان گفت این یافتهها با نتایج پژوهشهای تا حدودی مرتبط با موضوع مورد مطالعه ازجمله، آرچنر و همکاران22 (2020) و منتز و همکاران23 (2023).
در تبیین این یافته شاید بتوان گفت که حس انسجام یک جهتگیری کلی به زندگی است تا یک صفت شخصیتی. این حس سلامت شخص را در مواجهه با شرایط استرسزای زندگی مانند درگیر شدن با بیماری مزمن حفظ میکند (عوضنژاد، روانیپور، بحرینی و معتمد، 1395). بیماران مزمن مانند دیابت نوع یک و دو در هنگام برخورد با موانع درمان و یا عود بیماری، اگر تلاشهایشان مؤثر نباشد ممکن است احساس شکست کرده و در احساس انسجام، توانایی درک شرایط و مشکل پیشآمده، توانایی مدیریت شرایط و احساس معناداری زندگی دچار مشکل شوند. در چنین مواقعی افرادی بیشترین توانمندی و موفقیت را دارند که بتوانند شرایط کلیشهای را به چالش بکشند و موقعیتهای بحرانی را بدون نگرانی و با اتکا به خودکارآمدی و حس انسجام، کمتر تهدیدآمیز تلقی کنند و خود کنترلکننده بیماری خود باشند و از این طریق موجبات رشد و بهبود خود را فراهم کنند (نوری و هومن، 1400). یکی از دلایل کاهش احساس انسجام در بیماران مزمن میتواند استرس و فشار روانی ناسی از بیماری باشد که میتواند توانایی انطباق و سازگاری با بیماری را کاهش دهد که این مسئله در هر دو نوع بیماران دیابت نوع یک و دو صدق میکند و ممکن است علت عدم تفاوت معنادار بین دو گروه بیماران باشد.
همچنین نتایج به دست آمده نشان داد که بین بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو از منظر پایبندی به درمان (اهتمام در درمان، تمایل به مشارکت در درمان، توانایی تطابق، تلفیق درمان با زندگی، چسبیدن به درمان، تعهد به درمان و تردید در اجرای درمان) تفاوت معناداری وجود ندارد. در مطالعه پیشینه، تنها پژوهش چفیک و همکاران24 (2022) یافت شد که به مقایسه پایبندی به درمان در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو پرداخت که با یافتههای حاصل از پژوهش حاضر همسو نیست.
در تبیین یافته حاصل از این فرضیه میتوان گفت که هر دو نوع دیابت یک و دو در صورت عدم پایبندی به درمان عوارض مشابهی را در بیماران ایجاد میکنند. دیابت یک بیماری مزمن است که ممکن است طول عمر را تا ۱۰ سال کوتاه‌تر کند. این تا حدی به دلیل تعدادی از عوارضی است که با آن مرتبط است، از جمله: دو تا چهار برابر شدن خطر ابتلا به بیماریهای قلبی‌عروقی، افزایش ۲۰ برابری قطع عضو اندام تحتانی و افزایش میزان بستری شدن در بیمارستان (Melmed, Polonsky, Larsen & Kronenberg, 2011). همچنین با افزایش خطر اختلال عملکرد شناختی و زوال عقل از طریق فرآیندهای بیماری مانند بیماری آلزایمر و زوال عقل عروقی مرتبط است. دیگر عوارض عبارت‌اند از اختلال عملکرد جنسی و عفونت‌های مکرر. عوارض طولانی‌مدت قند خون بالا عبارت‌اند از بیماری قلبی، سکته مغزی، رتینوپاتی دیابتی (آسیب شبکیه چشم ناشی از قند خون بالا) که میتواند منجر به کاهش بینایی، نارسایی کلیه و جریان خون ضعیف در اندام‌ها شود و گاهی به قطع عضو می‌انجامد (ElSayed & et al, 2023). همه این موارد میتواند بیماران هر دو دیابت را به یک اندازه ترغیب به پیگیری درمان کند. همچنین با توجه به جامعه آماری پژوهش حاضر که انجمن دیابت شهر تبریز بود و تمامی نمونهها عضو این انجمن بودهاند، احتمالاً از طرف انجمن پیگیریهای لازم جهت پایبندی به درمان و اطلاعرسانی از عوارض بیماری به بیماران هر دو نوع دیابت داده میشد که میتواند در عدم تفاوت بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو در پایبندی به درمان دخیل باشد.
نمونه پژوهش حاضر را زنان مبتلا به دیابت نوع یک و دو مراجعهکننده به انجمن دیابت شهر تبریز در سال 1402 تشكيل دادند که این مورد یکی از محدودیتهای پژوهش حاضر است و تعمیم یافتهها به جوامع دیگر بایستی با احتیاط صورت گیرد. با توجه به محدودیت جامعه آماری این پژوهش، پیشنهاد میشود که پژوهش حاضر در بین جوامع آماری مختلف، سایر شهرها نیز اجرا گردد. پیشنهاد میشود پژوهش مشابهی با نمونه مردان مبتلا به دیابت نوع یک و دو و همچنین مقایسه مردان و زنان مبتلا به دیلابت نوع یک و دو نیز انجام شود تا بتوان متغیرهای مورد مطالعه را از منظر جنسیت مورد بررسی قرارداد. به روانشناسان و مشاوران انجمن دیابت، بیمارستانها مراکز مشاوره دولتی و خصوصی پیشنهاد میشود با برگزاری کارگاههای آموزشی در خصوص کاهش استرس، افزایش احساس انسجام و توانایی درک و مدیریت شرایط ناشی از بیماری، به بهبود شرایط روانی این بیماران کمک کنند.
با توجه به نتایج به دست آمده به نظر میرسد که بین بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو از منظر متغیرهای مورد مطالعه تفاوت معنی‌داری وجود ندارد و میزان استرس ادراکشده، احساس انسجام و پایبندی به درمان در هر دو گروه بیماران مبتلا به دیابت نوع یک و دو به یک اندازه است.
6- منابع
1- افشار، محمد؛ معماریان، ربابه؛ محمدي عیسی؛ و کفایی، محبوبه(1394). ارتقاء فرآیند کنترل دیابت نوجوانان: تحقیق عملکردی مشارکتی. فصلنامه پرستاری دیابت، 3(2)، 8-18. dor:20.1001.1.23455020.1394.3.2.1.3
2- خانمحمدی، ارسلان؛ عباسی، قدرت‌الله؛ و رحمانی‌جوانمرد، سمیرا(1396). بررسی مقایسه‌ای خود-دلسوزی، انعطاف‌پذیری شناختی و حس انسجام در افراد مبتلا به دیابت و افراد سالم. مهارت‌های روانشناسی تربیتی، 8(3): 86-96.
3- خدایاری فرد، محمد؛ و پرند، اکرم(1385). تنیدگی و روشهای مقابله با آن. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
4- دوراندیش، فخری؛ روزبان، ثریا؛ شهنیفیض، کوثر؛ و ابوذری، فاطمه(1401). بررسی نقش دشواری در تنظیم هیجان، تحمل آشفتگی و استرس ادراکشده در پیشبینی پیروی از درمان در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو. فصلنامه مدیریت پرستاری، 11(3)، 38-49.
5- رامش، سمیه؛ علیزاده مقدم، اکرم؛ صفری، علیرضا؛ و فیضی، مرضیه(1397). رابطه اضطراب، افسردگی و استرس با شدت بیماری دیابت: نقش واسطه‌ای کیفیت زندگی. مجله دیابت و متابولیسم ایران، ۱۸(۲): ۸۰-۸۹.
6- سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ و حجازی، الهه(1401). روشهای تحقیق در علوم رفتاری. تهران: انتشارات آگاه.
7- صفایی، مریم؛ و شکری، امید(1393). سنجش استرس در بیماران سرطانی: روایی عاملی مقیاس استرس ادراکشده در ایران. روان‌پرستاری، ۲(۱): 13-22.
8- طاهری نخست، حمیدرضا(1380). بهینه‌سازی انسجام: یک مدل شناختی برای خودکشی. تازه‌های علوم شناختی، 11: 91-95.
9- عوضنژاد، نصرت؛ روانیپور، مریم؛ بحرینی، مسعود؛ و معتمد، نیلوفر(1395). مقایسه حس انسجام در مادران دارای کودکان سالم و مادران دارای کودکان مبتلا به بیماریهای مزمن. مجله پژوهشهای سلامتمحور، 2(2): 183-196.
10- غیاثوندیان، شهرزاد؛ سلیمی، اصغر؛ نویدحمیدی، مژده؛ و ابراهیمی، حسین(1396). بررسی تأثیر آموزش خودمدیریتی بر کیفیت زندگی بیماران دیابتی نوع دو. (دانش و تندرستی در علوم پایه پزشکی) مجله دانش و تندرستی، 12(1): 50-56. doi:10.22100/jkh.v12i1.1522
11- فروزانفر، فرزانه؛ جبل عاملی، شیدا؛ سلطانیزاده، محمد؛ امامی، سید محمدحسن؛ و انصاری شهیدی، مجتبی(1403). مدل پیشبینی سازگاری روانی-اجتماعی با بیماری بر اساس استرس ادراکشده و انسجام روانی با میانجی‌گری شفقت به خود در بیماران مبتلا به سندرم رودۀ تحریک‌پذیر. فصلنامه پژوهشهای کاربردی روان‌شناختی، 15(1)، 297-316.
doi:10.22059/japr.2023.338827.644193
12- مدانلو، مریم(1392). توسعه و روان‌سنجی ابزار پیروی از درمان در بیماران مزمن. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
13- منصوری، علی؛ شهدادی، حسین؛ عارفی، فرهاد؛ و شهرکی واحد، عزیز(1395). بررسی ارتباط بین استرس ادراکشده و پرخاشگری در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو مراجعهکننده به کلینیک دیابت شهرستان زابل. فصلنامه پرستاری دیابت، ۴(۲): ۴۰-۴۷.
14- مهرابی‌زاده منرمند، مهناز؛ عیدی بایگی، مجید؛ و داوودی، ایران(1391). مقایسه کیفیت زندگی و سلامت روان در بیماران مبتلا به دیابت نوع 1، 2 و افراد غیر مبتلای شهر اهواز. تحقیقات علوم رفتاری، 10(7): 654-662.
15- میکاییلی، نیلوفر؛ قاسمی، محمدعلی؛ سالاری، سوسن؛ و ساکنی، زهرا(1398). ابعاد نظری و کاربردی تبعیت از درمان در بیماران: یک مطالعه مروری. مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 62(2)، 1403-1419.
16- نوری، سمیه؛ و هومن، فرزانه(1400). مقایسه حس انسجام، نگرانی و خودکارآمدی در بیماران سرطانی و افراد عادی شهر اهواز. مجله روانشناسی اجتماعی، 14(60): 147-160.
17- نوری‌زاده، معصومه(1398). مقایسه کیفیت زندگی، استرس ادراکشده و تنظیم هیجانات در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک، نوع دو و افراد سالم. پایان‌نامه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اردبیل.
18- Aschner, P., Gagliardino, J. J., Ilkova, H., Lavalle, F., Ramachandran, A., Mbanya, J. C., & et al. (2020). High Prevalence of Depressive Symptoms in Patients With Type 1 and Type 2 Diabetes in Developing Countries: Results From the International Diabetes Management Practices Study . Diabetes Care, 44(5), 1100-11-7. doi:10.2337/dc20-2003
19- Bloomgarden, Z., & Rapaport, R. (2023). Diabetes trends in youth. Journal of Diabetes, 15(4), 286.
20- Bosworth, H. B., Fortmann, S. P., Kuntz, J., Zullig, L. L., Mendys. P., Safford, M., & et al. (2017). Recommendations for providers on person-centered approaches to assess and improve medication adherence. Journal of general internal medicine, 32(1), 93-100.
doi:10.1007/s11606-016-3851-7
21- Bulut, A., & Bulut, A. (2016). Evaluation of anxiety condition among type 1 and type 2 diabetic patients. Neuropsychiatr Dis Treat, 12, 2573-2579.
22- Chaudhary, R., Kumar, P., Chopra, A., Chabbra, S., & Singh, P. (2017). Comparative Study of Psychiatric Manifestations among Type I and Type II Diabetic Patients. Indian J Psychol Med, 39(3), 342-346.
23- Chefik, F. H., Tadesse, T. A., Quisido, B. J. E., & Roba, A. E. (2022). Adherence to insulin therapy and associated factors among type 1 and type 2 diabetic patients on follow up in Madda Walabu University Goba Referral Hospital, South East Ethiopia. Plos one, 17(6), e0269919.
doi:10.1371/journal.pone.0269919
24- Cohen, S., Kamarck, T., & Mermelstein, R. (1983). The global measure of perceived stress. Journal of health and social behavior, 24(4), 385-96.
25- Dickinson, J. (2017). Commentary: The Effect of Words on Health and Diabetes. Diabetes Spectr, 30(1), 11-16. doi:10.2337/ds15-0054
26- D’Souza, D., Empringham, J., Pechlivanoglou, P., Uleryk, E. M., Cohen, E., & Shulman, R. (2023). Incidence of diabetes in children and adolescents during the COVID-19 pandemic: a systematic review and meta-analysis. JAMA Network Open, 6(6), e2321281-e2321281.
doi:10.1001/jamanetworkopen.2023.21281
27- ElSayed, N. A., Aleppo, G., Aroda, V. R., Bannuru, R. R., Brown, F. M., Bruemmer, D., ... & American Diabetes Association. (2023). 2. Classification and diagnosis of diabetes: standards of care in diabetes—2023. Diabetes care, 46(Supplement_1), S19-S40. doi.org/10.2337/dc23-S002
28- Feng, G., Xu, X & Lei, J (2023). Tracking perceived stress, anxiety, and depression in daily life: a double-downward spiral process. Front Psychol, 14: 1114332. doi:10.3389/fpsyg.2023.1114332
29- Flensborg-medsen, T., Ventegodt, S., & Merrick, J. (2006b). Sense of coherence and physical health. Across-sectional using scale (SOCII). TSW Holistic Health & medicine, 1, 236-247.
doi:10.1100/tsw.2006.350
30- Gupta, J., Kapoor, D., & Sood, V. (2021). Quality of Life and its Determinants in Patients with Diabetes Mellitus from Two Health Institutions of Sub-himalayan Region of India. Indian J Endocrinol Metab, 25(3), 211-219.
31- Hildebrand, J. A., Billimek, J., Lee, J-A., Sorkin, D. H., Olshansky, E. F., Clancy, S. L., & et al. (2020). Effect of diabetes self-management education on glycemic control in Latino adults with type 2 diabetes: a systematic review and meta-analysis. Patient Educ Couns, 103(2), 266-275.
doi:10.1016/j.pec.2019.09.009
32- Jiang, C., Jiang, W., Yue, Y., Li, L., Sun, T., Chen, G., & et al. (2023). The trends of psychosomatic symptoms and perceived stress among healthcare workers during the COVID-19 pandemic in China: Four cross-sectional nationwide surveys, 2020–2023. Psychiatry Research, 326, 115301.
doi:10.1016/j.psychres.2023.115301
33- Karpha, K., Biswas, J., Nath, S., Dhali, A., Sarkhel, S., & Dhali, G. K. (2022). Factors affecting depression and anxiety in diabetic patients: A cross sectional study from a tertiary care hospital in Eastern India. Ann Med Surg (Lond(, 84, 104945. doi:10.1016/j.amsu.2022.104945
34- Kaźmierczak, M., Gebuza, G., Czajkowska, N., Bannach, M., Gierszewska, M., Dombrowska-Pali, A., & et al. (2019). Assessment of the level of the sense of coherence and its relationship with the acceptance of illness in women treated for breast cancer. Med Og Nauk Zdr, 25(4), 266–273.
35- Kliegman, R. M., & Geme, J. S. T. (2020). Nelson Textbook of Pediatrics. 21th ed. St, Louis: Saunders.
36- Krok, D. (2020). Sense of coherence and psychological well-being among coronary heart disease patients: a moderated mediation model of affect and meaning in life. Current Psychology.
doi:10.1007/s12144-020-00982-z
37- Krok, D., & Kleszczewska-Albańska, A. (2019). Sense of coherence and psychological well-being in cardiac patients: Is the association mediated by self-efficacy? Archivespp, 21(3), 1524.
doi:10.12740/APP/109754
38- Lin, X., Xu, Y., Pan, X., Xu, J., Ding, Y., Sun, X., ... & Shan, P. F. (2020). Global, regional, and national burden and trend of diabetes in 195 countries and territories: an analysis from 1990 to 2025. Scientific reports, 10(1), 1-11.
39- Leon, N., Namadingo, H., Bobrow, K., Cooper, S., Crampin, A., Pauly, B., & et al. (2021). Intervention development of a brief messaging intervention for a randomised controlled trial to improve diabetes treatment adherence in sub-Saharan Africa. BMC Public Health, 21(1), 1-4.
doi:10.1186/s12889-020-10089-6
40- Longendyke, R., Grundman, J. B., & Majidi, S. (2024). Acute and chronic adverse outcomes of type 1 diabetes. Endocrinology and Metabolism Clinics, 53(1), 123-133.
41- Melmed, S., Polonsky, K. S., Larsen, P. R., & Kronenberg, H. M. (2011). Williams Textbook of endocrinology 12th ED. USA: Elsevier, 33, 1371-1551.
42- Moyers, S. A., & Hagger, M. S. (2020). Physical activity and sense of coherence: a meta-analysis. IRSE, Advance online publication. doi:10.31234/osf.io/d9e3k
43- Mumtaz, M. U., Sarfraz, S. H., Usman, M., & Rizvi, M. A. (2023). Prevalence of Depression among Patients with Type-1 and Type-2 Diabetes Mellitu. Pakistan Journal of Medical & Health Sciences, 17(3). 697-670. doi:10.53350/pjmhs2023173697
44- Murray, M. D., Morrow, D. G., Weiner, M., Tu, W., Deer, M. M., Brater, D. C., & Weinberger, M. (2004). A conceptual framework to study medication adherence in older adults. The American journal of geriatric pharmacotherapy, 2(1), 36-43.
45- Sasidharan Pillai, S., Has, P., Quintos, J. B., Serrano Gonzalez, M., Kasper, V. L., Topor, L. S., & Fredette, M. E. (2023). Incidence, severity, and presentation of type 2 diabetes in youth during the first and second year of the COVID-19 pandemic. Diabetes Care, 46(5), 953-958.
46- PUGH, A. M., & BEVERLY, E. A. (2023). 702-P: Similarities and Differences in Type 1 and Type 2 Diabetes Diagnosis Stories. Diabetes, 72(Supplement_1). doi.org/10.2337/db23-702-P
47- Ramos-Valle, D., García-Cortés, L. R., & Dichi-Romero, M. D. L. Á. (2023). Sense of coherence in type 2 diabetes mellitus debutants: case-control study. Revista Medica del Instituto Mexicano del Seguro Social, 61(3), 258-264.
48- Świątoniowska-Lonc, N., Tański, E., Polański, J., Jankowska-Polańska, B., & Mazur, G. (2021). Psychosocial Determinants of Treatment Adherence in Patients with Type 2 Diabetes - A Review. Diabetes Metab Syndr Obes, 14, 2701-2715. doi:10.2147/DMSO.S308322
Comparison of Perceived Stress, Sense of Coherence and Adherence to Treatment in Women with Type 1 and Type 2 Diabetes
Fatemeh Mohammadi¹, Hadi Akbari Nejad²*, Paria Faroughi³
1. M.A. Student of Psychology, Nabi Akram Higher Education Institute, Tabriz, Iran.
sahel.javadi@yahoo.com
2. Assistant Professor, Department of Psychology, Nabi Akram Higher Education Institute, Tabriz, Iran. (Corresponding Author)
hadiakbarinejhad@yahoo.com
3. Assistant Professor, Department of Psychology, Nabi Akram Higher Education Institute, Tabriz, Iran.
p.faroughi@ucna.ac.ir
Abstract
The aim of this study was to compare perceived stress, sense of coherence and adherence to treatment in patients with type 1 and type 2 diabetes. The research method was causal-comparative. The statistical population consisted of all patients with type 1 and type 2 diabetes in Tabriz city in 2023 (1402 in Shamsi Calendar) who were members of the diabetes association of this city. The statistical sample included 100 patients with type 1 and type 2 diabetes, 50 women with type 1 diabetes and 50 women with type 2 diabetes. Participants were selected using a purposeful sampling method, and the data were collected using Cohen's Perceived Stress Scale (1983), Felsenberg's Sense of Coherence Scale (2006), and Madanlo's Adherence to Treatment Questionnaire for Chronic Diseases (2013). To analyze the data, the multivariate analysis of variance (MANOVA) test was used. The analysis of the research hypotheses indicated that here was no significant difference between patients with type 1 and type 2 diabetes in terms of perceived stress and its components (perceived self-efficacy and perceived helplessness) (P>0.05), sense of coherence and its components (comprehensibility [ability to understand], management ability and meaningfulness) (P>0.05) and adherence to treatment and its components (interest in treatment, willingness to participate in treatment, ability to adapt, integration of treatment with life, adherence to treatment, commitment to treatment and hesitation in implementation treatment) (P>0.05). According to the obtained results, it can be said that the amount of perceived stress, sense of coherence and adherence to treatment is the same in both groups of patients with type 1 and type 2 diabetes.
Keywords: Perceived Stress, Sense of Coherence, Adherence to Treatment, Type 1 and Type 2 Diabetes.
[1] Metabolic
[2] endocrine
[3] type 1 diabetes
[4] type 2 diabetes
[5] insulin
[6] autoimmune
[7] islets of langerhans
[8] pancreas
[9] perceived Stress
[10] sense of coherence
[12] Lazarus & Folkman
[14] glucose
[15] information processing theory
[16] Flensberg sense of coherence questionnaire
[17] Antonovsky
[18] Flensborg & et al
[19] questionnaire of adherence to the treatment of Madanlo's chronic diseases
[23] Mumtaz & et al
[24] Chefik & et al
