بررسی تطبیقی عقل‌گرایی در اندیشه معتزله و نو معتزله
الموضوعات :زینب شفوی 1 , عزیز جوان پور هروی 2 , توکل کوهی بیگلو 3
1 - دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز
2 - دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز
3 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر
الکلمات المفتاحية: معتزله, نو معتزله, عقل, فرقه, تطبیق. ,
ملخص المقالة :
معتزله گروهی از متکلّمان اسلامی هستند که به اصالت عقل اعتقاد کامل داشته عقل نظری را بر آموزه‌های وحیانی حاکم می‌دانند. این اصل، تأثیراتی در کلیت نظام فکری و عقاید دینی آنان به همراه داشته و برداشتی ویژه از توحید و عدل الهی به دست داده است. جریان نو معتزله، یکی از جریان‌های مهم کلامی در جهان اسلام است. این جریان، خاستگاه خود را در آرای معتزلیان قدیم می‌جوید و به دنبال تجدید بنای معرفتی اسلام است. این گروه عقل را قدسی دانسته و معتقدند عقل محدودیتی دارد و انسان برای درک حقایق عالم به وحی هم نیازمند است. این دو مکتب فکری دارای اشتراکات و افتراقات فکری متعدّدی هستند که این موضوع ضرورت تطبیق مفهوم عقل‌گرایی را توجیه می¬نماید؛ بنابراین این پژوهش در تلاش است با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به تطبیق رویکردهای فکری معتزله و نو معتزله پرداخته و تشابه و افتراقات فکری آن‌ها را نمایان سازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد معتزله و نو معتزله عموماً در فلسفه‌گرایی، اصول پنج‌گانه، توحید و عدل و وعد و وعید و منزله بین المنزلتین و امربه‌معروف و نهی از منکر، حادث بودن قرآن، حسن و قبح مشابهت‌هایی دارند ولی در مفاهیمی مانند نوع عقل‌گرایی، سازوکار عقل‌گرایی و برخی مبانی عقلی دارای تمایزاتی هستند.
ابن عاشور (1985) اصول النظام الاجتماعی فی الاسلام، چاپ دوم، تونس، الشرکه التونسیه للتوزیع
ابوزيد، نصر حامد (1380) معناي متن، چ 1، ترجمه مرتضي کريمي‌نيا، تهران، طرح نو
امین، احمد(1364) پرتو اسلام، ترجمه عباس خلیلی، چاپ دوم، تهران، سپهر
امين، احمد، «المعتزله و المحدثون»، رسالة الاسلام، ش 11، www.tebyan.net.
امين، احمد (بی‌تا) ضحى الاسلام، چ دهم، بيروت، دارالكتب العربى.
امين، محسن، (1403 ق)، اعيان الشيعة، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات
حنفي، حسن (1375) «تاریخ‌مندی دانش کلام»، ترجمه محمدمهدي خلجي، فصلنامه نقد و نظر، ش 9.
سبحاني، جعفر، ملل و نحل، ج 3، نرم‌افزار کتابخانه کلام اسلامي.
شهرستانى، محمد، (1364) ملل النحل، چ سوم، بی‌جا، شريف الرضى.
شهرستاني، ملل و نحل، ج 1، نرم‌افزار کتابخانه کلام اسلامي
عدالت‌نژاد، سعيد (1380) نقد و بررسي‌هايي درباره انديشه‌هاي نصر حامد ابوزيد، چ 1، تهران، مشق امروز
کاپلستون، فردریک (1401) تاریخ فلسفه، مترجم جلال‌الدین مرتضوی، تهران، انتشارت علمی فرهنگی
مشکور، محمدجواد (1353)، ترجمه فرق الشیعه نوبختی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
مشکور، محمدجواد (1386) تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم, ترجمه سیدمحمد باقر حجتی, انتشارات اشراقی
مشکور، محمدجواد(1368) سیر کلام در فرق اسلام، تهران، انتشارات شرق، ۱۳۶۸
ناس، جان بایر (1389) تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‌اصغر حکمت، چاپ بیست و پنجم، تهران، علمی فرهنگی.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 196 ـ 175
بررسی تطبیقی عقل‌گرایی در اندیشه معتزله و نو معتزله
زینب شفوی 1
عزیز جوان پور هروی 2
توکل کوهی بیگلو 3
چکيده
معتزله گروهی از متکلّمان اسلامی هستند که به اصالت عقل اعتقاد کامل داشته عقل نظری را بر آموزه‌های وحیانی حاکم می‌دانند. این اصل، تأثیراتی در کلیت نظام فکری و عقاید دینی آنان به همراه داشته و برداشتی ویژه از توحید و عدل الهی به دست داده است. جریان نو معتزله، یکی از جریان‌های مهم کلامی در جهان اسلام است. این جریان، خاستگاه خود را در آرای معتزلیان قدیم می‌جوید و به دنبال تجدید بنای معرفتی اسلام است. این گروه عقل را قدسی دانسته و معتقدند عقل محدودیتی دارد و انسان برای درک حقایق عالم به وحی هم نیازمند است. این دو مکتب فکری دارای اشتراکات و افتراقات فکری متعدّدی هستند که این موضوع ضرورت تطبیق مفهوم عقل‌گرایی را توجیه مینماید؛ بنابراین این پژوهش در تلاش است با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به تطبیق رویکردهای فکری معتزله و نو معتزله پرداخته و تشابه و افتراقات فکری آن‌ها را نمایان سازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد معتزله و نو معتزله عموماً در فلسفه‌گرایی، اصول پنج‌گانه، توحید و عدل و وعد و وعید و منزله بین المنزلتین و امربه‌معروف و نهی از منکر، حادث بودن قرآن، حسن و قبح مشابهت‌هایی دارند ولی در مفاهیمی مانند نوع عقل‌گرایی، سازوکار عقل‌گرایی و برخی مبانی عقلی دارای تمایزاتی هستند.
واژگان کلیدی
[1] . دانشجوی دکتری، گروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد تبریز،دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
Email: soha_1362@yahoo.com
[2] . دانشیار، گروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: a.javanpour@iaut
[3] . استادیار، گروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.
Email: kohi.tavakkol@yahoo.com
تاریخ دریافت: 20/4/1402 پذیرش نهایی: 15/7/1402
