برایند ارزش آفرینی دیپلماسی نوین منطقه ای( اقتصادی- سیاسی) جمهوری اسلامی ایران در اوراسیا (عضویت، اهداف، فرصت ها، چالش ها)
الموضوعات :
1 - پژوهشگر سیاسی و دانش اموخته ی دکتری تخصصی علوم سیاسی (گرایش مسائل ایران)، واحد کرمانشاه، دانشگاه ازاد اسلامی ، کرمانشاه، ایران
2 - استادیار و عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: آسیای مرکزی, اتحادیه اقتصادی اوراسیا, شانگهای, عضویت ایران, همگرایی منطقه ای,
ملخص المقالة :
آسیاي مرکزي (اوراسیا) از مناطق ژئواستراتژیک در جهان است کـه از ظرفیت خوب و مناسبی بـراي ارتقاء سطح اقتصادي کشورهاي منطقه برخورداراست. به رغم عضویت، ایا سیاست خارجی ایـران مـی توانـد از ایـن ظرفیت ها در راستای منافع ملی خود به بهترین نحو بهره ببرد (بیان مسئله).برایند عضویت ایران در پیمان های منطقه ای (اوراسیا) بیشتر دارای چه اهداف و دستاوردهایی است؟ بنظر می رسد که برایند عضویت ایران در پیمان های منطقه ای یاد شده، بیشتر دارای اهداف اقتصادی است تا سیاسی. با این حال اما این اهداف تا بحال بطور کامل محقق نشده است، زیرا قدرت و محور نفوذ ایران دراین منطقه بسیار کمتر از دو قدرت دیگر یعنی (چین و روسیه) است. در برخی موارد تعارض منافع نیز دیده میشود (سوال،فرضیه). پژوهش حاضر از نوع کاربردی و با روش توصیفی- تحلیلی تدوین شده است. هدف از پژوهش حاضر شناخت ظرفیت ها و میزان تاثیر دیپلماسی اقتصادی ایران از منطقه اوراسیا می باشد (نوع، روش، هدف). یافته های پژوهش نشان می دهد که، مخالفت با هژمون جهاني در منطقه اوراسيا و همكاري كشورهايي مانند روسيه، چين و ايران در اين راستا، بر معادلات جهاني تأثيربسزایی می گذارد و در عين حال نظام تك- چند قطبي را به سمت چندجانبه گرايي سوق می دهد (بعد کلان). همچنین ساختار و اهداف سازمان های یاد شده و عضویت ایران درآنها، بــا غلبــه برگزاره هــای امنیتـی- سیاسـی، دارای ابعـاد اقتصـادی- سیاسی نیـز می باشـد کـه در صـورت درک صحیـح آن، فرصت هایـی بـرای ایران در حوزه هـای اقتصـادی، سیاسی، امنیتی و تجـاری ایجاد می شود، اما به دلایل مطرح شده ایران را بطور کامل به اهداف خود نمی رساند (یافته ها).
منابع :
- Alipour Gurji, Mahmoud and Saifi, Abdul Majid and Rozbahani, Mohhaddeh (2020), the position of the Islamic Republic of Iran in Russia's soft balancing against America, Political and International Research Quarterly, Spring, No 42. ( in Persian).
- Business Research Institute (2021), examining the economic and commercial dimensions of the Shanghai Cooperation Organization and the opportunities facing Iran, January. ( in Persian)
- Dehshiri, Mohammad Reza and Rezaei Jafari, Mohsen (2014), Neo-regionalism in Iran's foreign policy, World Politics Quarterly, Summer, Third Term, Number 2. ( in Persian).
- Doraj, Hamid and Falahat Pisheh, Heshmatullah (2019), the alignment of Iran, Russia and China against America in the geopolitical page of Eurasia, Journal of Political Geography Research, spring, year 4, issue 1, serial 13. ( in Persian).
- Farsaei, Shahram and Ghasemi, Hakim and Nawazani, Bahram (2019), Economic Opportunities of the Islamic Republic of Iran in Convergence or Eurasian Economic Union, Central Asia and Caucasus Quarterly, Winter, No. 108. ( in Persian).
- Jamshidi, Mohsen and Kabiri, Zohreh (1401), limitations of the development of structural (political-economic) relations between Iran and China in the last decade, Political Strategy Quarterly, Winter, Year 6, Number 4, Number 23. ( in Persian).
- Hamiani, Masoud and Sajjad Pour, Seyyed Mohammad Kazem (2022), Geopolitics and Eurasian Identity: Iran and the Shanghai Cooperation Organization, Central Asia and Caucasus Studies Quarterly, Spring, 28th year, number 117. ( in Persian).
- Iran Chamber Research Center (2023), Iran's membership in BRICS, Tir. ( in Persian)
- Lengacher, Jakob. 2018. the shanghai cooperation organization energy club a collaborative future for nuclear energy, May. ( in Persian).
- Nejati, Mehdi and Balaghi Inalo, Yaser (2022), Analysis of the benefits of Iran's membership in the Shanghai Cooperation Organization: a calculable public interaction approach, Economic Research Quarterly (Sustainable Growth and Development), Fall, Year 22, Number 3. ( in Persian).
- Razini, Ebrahim Ali and Shahani, Faiqeh and Wadjani Tehrani, Hedah (2013), Investigating the trade potential between Iran and the member countries of the Shanghai Cooperation Organization (SCO) using the gravity model, Business Research Quarterly, Winter, No. 69. ( in Persian).
- Rezaei, Masoud and Voshoqi, Saeed (2016), dimensions and limitations of military relations between Iran and China after JCPOA, Political and International Approaches Quarterly, Spring, 7th year, number 45. ( in Persian).
- Rezaei, Alireza (2021), the desired foreign policy of Ebrahim Raisi government, the model of justice-oriented order based on the soft balance strategy, Political Strategy Quarterly, Summer, Year 5, Number 2, 17 in a row. ( in Persian).
- Russian Union of Industrialists and Entrepreneurs. 2021. The SCO Business Council. November 7. https://en.rspp.ru/ activity/cooperation/the-sco-business- council.
- Xueqing, Jiang. 2021. SCO Interbank Consortium unveils roadmap for future growth. September18.
- http://www.chinadaily.com.cn/a/202109/18/WS6145793fa310cdd39bc6a361.html.
-https://chinahandsmagazine.org/2018/05/30/the-shanghai-cooperation-organization-energy-club-a-collaborative-future-for-nuclear-energy.
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) جمهوری اسلامی ایران
در اوراسیا (عضویت، اهداف، فرصتها، چالشها)
*محسن جمشیدی ** احمد شوهانی
* پژوهشگر سیاسی و دانشاموختهی دکتری تخصصی علوم سیاسی (گرایش مسائل ایران)، واحد کرمانشاه، دانشگاه ازاد اسلامی ، کرمانشاه، ایران.
mosenmd16@yahoo.com
** استادیار و عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
تاریخ دریافت: 22/05/1403 تاریخ پذیرش: 20/09/1403
چکيده
آسیاي مرکزي (اوراسیا) از مناطق ژئواستراتژیک در جهان است کـه از ظرفیت خوب و مناسبی بـراي ارتقاء سطح اقتصادي کشورهاي منطقه برخورداراست. به رغم عضویت، ایا سیاست خارجی ایـران مـیتوانـد از ایـن ظرفیتها در راستای منافع ملی خود به بهترین نحو بهره ببرد (بیان مسئله).برایند عضویت ایران در پیمانهای منطقهای (اوراسیا) بیشتر دارای چه اهداف و دستاوردهایی است؟ بنظر میرسد که برایند عضویت ایران در پیمانهای منطقهای یاد شده، بیشتر دارای اهداف اقتصادی است تا سیاسی. با این حال اما این اهداف تا بحال بطور کامل محقق نشده است، زیرا قدرت و محور نفوذ ایران دراین منطقه بسیار کمتر از دو قدرت دیگر یعنی (چین و روسیه) است. در برخی موارد تعارض منافع نیز دیده میشود (سوال،فرضیه). پژوهش حاضر از نوع کاربردی و با روش توصیفی- تحلیلی تدوین شده است. هدف از پژوهش حاضر شناخت ظرفیتها و میزان تاثیر دیپلماسی اقتصادی ایران از منطقه اوراسیا میباشد (نوع، روش، هدف). یافتههای پژوهش نشان میدهد که، مخالفت با هژمون جهاني در منطقه اوراسيا و همكاري كشورهايي مانند روسيه، چين و ايران در اين راستا، بر معادلات جهاني تأثيربسزایی میگذارد و در عين حال نظام تك- چند قطبي را به سمت چندجانبهگرايي سوق میدهد (بعد کلان). همچنین ساختار و اهداف سازمانهای یاد شده و عضویت ایران درآنها، بــا غلبــه برگزارههــای امنیتـی- سیاسـی، دارای ابعـاد اقتصـادی- سیاسی نیـز میباشـد کـه در صـورت درک صحیـح آن، فرصتهایـی بـرای ایران در حوزههـای اقتصـادی، سیاسی، امنیتی و تجـاری ایجاد میشود، اما به دلایل مطرح شده ایران را بطور کامل به اهداف خود نمیرساند (یافتهها).
واژه‌های کلیدی: آسیای مرکزی، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، شانگهای، عضویت ایران، همگرایی منطقهای.
نوع مقاله: پژوهشی
1- مقدمه
در عصر امروز در سطح كلان حاكميت بر مناطق حساس اوراسيا محور اصلي برتري جهاني است و در نتيجه
شـاخصهاي مختص مناطق راهبردي جهان بايد در اين ابرقاره جسـتجو شود. به هـمين دليـل شكل آرايش نيروها، سـياسـت
نویسندة عهده‌‌دار مکاتبات: محسن جمشیدی Mosenmd16@yahoo.com
|
دغدغههای اصلی سیاستگذاران و پژوهشگران اقتصادی بوده است ( Nejati and Balaghi enallo,2022: 88). منطقهی استراتژیک اوراسيا در دوران جنگ سرد صحنة اصلي رقابت بين دو ابرقدرت جهان بود و اكنون نيز به نظر (زبيگنيو برژينسـكي)1 مشـاور امنيت ملي جيمي كارتر، كه يكي از طرفداران جدي بازيهاي سياسي در اوراسـياسـت، در عصر پس از جنگ سرد نيز مورد اختلاف و
درگيري قدرتهاي بزرگ باقي خواهد ماند. از نظر وي، عامل اصلي ژئوپليتيك،نمايانگر هژموني آمريكا و نقش بيسـابقة آن در اوراسـياست. دراين راستاايالات متحده براي ترسيم جديد نقشــه ژئوپليتيك اوراسيا، بايد قدرتهاي بزرگ صــاحب نقــش در ايــن منطقـه ژئـوپليتيك همچون روسيه، چين و ايران را از موضع كنوني خود عقب برانـــد و نفـــوذ خود را در اين منطقه ژئوپليتيك محورافزايش دهد. درشـرايط جديد نظام بينالملل كه در آن هر قدرتي با مقاومتي همراه است، منطقه اوراسيا از بيشترين اسـتعداد ممكن براي تشـكيل يك محورضـدهژمون دربرابر آمريكا 2برخوردار اسـت و كشورهايي مانند روسيه، چين و ايران كه
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 134 |
بعد از جنگ سرد گرایش به سوي منطقهگرایی در مناطق گوناگون جهان بیـشتر شـد. آسیاي مرکزي از مناطق ژئواستراتژیک است کـه همـواره در کـانون توجـه کـشورهاي مختلف بوده است. در این منطقه اتحادیه اقتصادي اوراسیایی ظرفیت خوب و مناسبی بـراي ارتقا سطح اقتصادي کشورهاي این منطقه دارد. حال مسئله ما در این پژوهش این است که، ایا سیاست خارجی ایـران مـی توانـد از ایـن ظرفیتها در راستا منافع ملی خود به بهترین نحو بهره ببرد. به رغم عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و پیمان منطقهای شانگهای، ایا سیاست خارجی ایـران مـیتوانـد از ایـن ظرفیتها در راستای منافع ملی خود به بهترین نحو بهره ببرد. پژوهش حاضر از نوع کاربردی و با روش توصیفی- تحلیلی تدوین شده است. همچنین گرداوری اطلاعات و دادهها به شیوهی کتابخانهای و
نتبرداری بوده است. اهمیت و ضرورت انجام این پژوهش نیز موید این نکته است که ایا این موافقتنامهها و اتحادیهها در عمل گره از مشکلات اقتصادی داخلی، منطقهای و
بینالمللی باز خواهد نمود یا فقط روی کاغذ اعتبار خواهند داشت.
2- ادبیات پژوهش (پیشینه تحقیقاتی)
درارتباط با موضوع مورد نظرنگارنده بصورت مستقیم منبعی یافت نشد، درادامه مطب چنداثررا که با عنوان موضوع سنخیت بیشتری دارند به صورت اختصار بررسی مینماییم:
[1] . Zbegneu Berzhensci
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 135 |
محقق، محققین | عنوان پژوهش | شرح ، یافته ها و نتایج پژوهش |
دکتر ابراهیم علی رازینی، فائقه شاهانی، هدیه وجدانی طهرانی ( 1392) | بررسی پتانسیل تجاری میان ایران وکشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای ( sco) با استفاده از مدل جاذبه. | در بررسي تأثير سازمان همكاري شانگهاي به عنوان يك بلوك تجاري، يافتههاي پژوهش نشان ميدهد كه علامت ضريب پتانسيل تجاري مثبت بوده و ميتواند جريان تجارت غيرنفتي دوجانبه ميان ايران و كشورهاي عضو شانگهاي را به ميزان 17درصد افزايش دهد. همچنين براساس نتايج برآورد پتانسيل تجاري به روش جاذبه در سالهاي مورد بررسي، كشور ايران در تجارت غيرنفتي خود با برخي كشورهاي عضو سازمان شانگهاي به خصوص سه كشور مهم چين و روسيه و هند به طور كامل از پتانسيل تجاري غيرنفتي خود استفاده نكرده و هنوز ظرفيت بلااستفاده وجود دارد. با توضیحات ارائه شده مشخص میشود که مقاله فوق جنبه هایی از موضوع مورد نظر نگارنده را مورد تحلیل قرار داده است، اما به طور کلی همه ی متغیرها را پوشش نداده و با موضوع مورد نظر نگارنده متفاوت است. |
علیرضا رضایی (1400) | سیاست خارجی مطلوب دولت ابراهیم رئیسی؛الگوی نظم عدالت محور مبتنی بر استراتژی موازنه نرم. | یافته های پژوهش نشان می دهد که دولت ابراهیم رئیسی جهت اقدام مطلوب در چنین فضایی که در عرصه داخلی در چارچوب دوره های مختلف تبیین شد و در عرصه بین المللی در قالب نظام بین الملل پساجنگ سرد تشریح شد، بایستی با یک الگوی رفتاری ثابت و استراتژی مناسب در عرصه نظام بین الملل تک قطبی به دنبال دستیابی به اهداف و منافعی باشد که در کارزار انتخاباتی در عرصه داخلی و سیاست خارجی بیان نموده است. این الگوی رفتاری ثابت چیزی نیست جز نظم عدالت محور و استراتژی مرتبط با آن که بتواند نحوه رویارویی ایران را با قدرت هژمون بصورت مطلوب تدبیر نماید، استراتژی موازنه نرم است. با این توضیحات مشخص می شود که موضوع و محور این مقاله بیشتر سیاست خارجی دولت سیزدهم می باشد و با موضوع مورد نظر نگارنده که کلی تر می باشد متفاوت است. |
مسعود همیانی ، سید محمد کاظم سجاد پور (1401 ) | ژئوپلیتیک و هویت اوراسیایی: ایران و سازمان همکاری شانگهای. | یافته های این پژوهش با استفاده از روش کیفی و افق بیناذهنی نشان میدهد که در یک نگاه بلندمدت، سازمان شانگهای یک سازوکار مهم برای دستیابی به برخی اهداف سیاست خارجی به ویژه سیاست نگاه به شرق در اختیار تهران قرار می دهد. عضویت کامل همچنین مشارکت فعال تهران در شکل گیری رژیم های امنیتی و اقتصادی منطقه ای را تسهیل میکند. اما با این توضیحات و تحلیل نگارنده مشخص می شود که یافته های این مقاله با پژوهش حاضر متفاوت بوده است. |
مهدی نجاتی ، یاسر بلاغی اینالو (1401) | تحلیل منافع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای: رویکرد تعامل عمومی قابل محاسبه. | یافته های پژوهش نشان میدهد که بخش «غلات و محصولات زراعی» به دلیل نرخ تعرفه اولیه بالا، بخش «منسوجات و پوشاک» به دلیل نرخ تعرفه اولیه بالا، بخش «صنایع سبک» به دلیل نرخ تعرفه اولیه بالا و بخش «صنایع سنگین» نیز به دلیل حجم تجارت بالا، از بخشهای مهم و اثرگذار عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای است و پیشنهاد میشود، تغییرات نرخ تعرفه ی بخشهای ذکر شده، با دقت بالایی انجام شود. در مجموع، نتایج نشان میدهد که عضویت ایران در این سازمان، افزایش متغیرهای رفاه، تولید و تجارت در کشورمان را به همراه دارد. اما با این توضیحات این مقاله همه ی جنبه های عضویت ایران را مورد تحلیل قرار نداده و با موضوع مورد نظر نگارنده متفاوت است. |
مهدی محمد نیا ، عبدالمجید سیفی (1403) | جایگاه موازنه گری ناحیه ای در سیاست خارجی چین در قبال ایالات متحده در خلیج فارس . | یافته های این پژوهش نشان می دهد که با توجه به وجود متحدان سنتی آمریکا در خلیج فارس و نقش ژئواکونومیک این منطقه در تامین امنیت انرژی جهان، منطقه خلیج فارس از جایگاه موازنه گری ناحیه ای در راهبرد سیاست خارجی چین در قبال ایالات متحده، برخوردار است. همانطور که توضیح داده شد محور این مقاله بیشتر بعد کلان اهداف قدرتهای بین المللی در منطقه می باشد و با موضوع مورد نظر نگارنده که بیشتر بحث عضویت ایران در پیمانهای منطقه ای می باشد ، متفاوت است. |
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 136 |
رویکرد سازه انگاری یک نظریه ساختاری نظام بین الملل است که ادعاهای اصلی زیر را مطرح میکند:
الف: دولتها واحدهای اصلی تحلیل نظریه سیاست بین المللی هستند.
ب: ساختارهای کلیدی در سیستم دولتها بیناذهنی هستند تا مادی.
ج : هویتها و منافع دولتی در بخشهای مهمی توسط این ساختارهای اجتماعی ساخته میشوند، نه اینکه به طور برونزا توسط طبیعت انسانی (آن طور که نئورئالیستها معتقدند) یا سیاست داخلی ( به نفع نئولیبرالها) به سیستم داده شود. اما مسئله اصلی این است که، در خصوص همگرایی منطقهای، سازهانگاران معتقدند که، یک بلوک منطقهای زمانی شکل میگیرد که دولتها به این درک برسند که منابع خود را به منظور تعقیب اهداف سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ترکیب کنند. برخی سازهانگاران معتقدند که سازمانهای منطقهای در نتیجه هویتهای فرهنگی مشترک بین دولتها پدید آمدند. اصلا ساخت اجتماعی مناطق بر فرآیند شکلدهی مناطق از طریق هویتها و آداب و رسوم مشترک دلالت دارد. رویکرد
سازهانگاری مفهوم ایستا از مناطق را کنار میگذارد و آنها را به عنوان موجودیتهای شناختی پویایی میبیند که توسط پیوندهای اقتصادی و نهادی متقابل تقویت شدهاند. میتوان استدلال کرد که رویکرد سازهانگاری مبنایی برای درک مفهوم اوراسیا گرایی فراهم میکند؛ زیرا هم چون نظریه ارتباطات، عامل تعیینکننده در آغاز و استمرار همگرایی منطقهای را نوعی احساس جامعه بودن یا منطقه بودگی میداند. شکلگیری و تکوین حس منطقه بودگی نیز مستلزم انگارهها، هنجارها و هویت مشترک بین اعضای منطقه است.ساختارهای معنایی، هنجارها و ارزشهای مشترک برای تکوین هویت منطقه ای لازم و ضروری است زیرا به منافع جمعی آنها در همگرایی منطقهای شکل
میدهد. اما بایستی خاطر نشان کرد که، در مورد اوراسیا نیز آنچه در عصر کنونی ملتهای مختلف را زیر یک سقف گرد هم آورده است، یک درک مشترک از تهدیدها و منافع اعضا در بستر اشتراکات تاریخی و فرهنگی میباشد. برای درک اهمیت سازمان شانگهای به عنوان محرکه قوی ادغام اوراسیا، یکی از اولین عواملی که باید به آن توجه کرد، پیشینه تاریخی منطقه میباشد و لازم است به صورت گام به گام یک منطقه را در سیر تاریخی آن شناخت. نهایتا اینکه امروزه سازمانهای منطقهای و سازوکارهای همکاری متنوعی چون سازمان شانگهای در سراسر جهان غیر غربی وجود دارد که شامل کشورهایی با مدلهای حکمرانی متفاوت از مدلهای موجود در اروپای غربی میباشند و در حالی که این نکته درست است که بیشتر سازمانهای بین دولتی غیر غربی نظیر اتحادیه جنوب شرق آسیا موسوم به آ.سه.آن و سازمان همکاری شانگهای از نظر یکپارچگی و هماهنگی سیاسی هم چون اتحادیه اروپا پیشرفت نکردهاند، اما نباید آنها را به عنوان سازوکارهای غیر مؤثر همکاری منطقهای رد نمود (Hameani and Sajadpor , 2022:74).
4 – اتحادیهی اقتصادی اوراسیا
ریشه نظري تکوین اتحادیه اقتصادي اوراسیایی را باید در پیـشنهاد نـور سـلطان نظربـایف1 رئیس جمهور قزاقستان در سال 1994میلادي درخصوص تکوین بلوك تجاري منطقهاي جـستجو کرد. پس از طرح این پیشنهاد در سال 2000میلادي بلاروس، قزاقـستان، روسـیه، قرقیزسـتان و تاجیکستان، جامعه اقتصادي اوراسیایی را با هدف ایجاد بازار مـشترك بـراي کـشورهاي عـضو بـه وجود آوردند که ازبکستان نیز در سال 2006میلادي به آن پیوست. در سال 2007میلادي روسیه، قزاقستان و بلاروس درباره ایجاد یـک اتحادیـه گمرکـی میان خود به توافق رسیدند. در سال 2009میلادي ابتـدا توافقـاتی میـان مـسکو، آسـتانه و مینسک در خصوص ایجاد تعرفه گمرکی مشترك و ایجاد کد مشترك به جاي قوانین داخلـی صورت پذیرفت و در نهایت توافقات مذکور به امضاي رؤساي جمهـوري سـه کـشور رسـید و بدین ترتیب، اتحادیه گمرکی در سال 2010میلادي، میان این سه کشور شروع بـه فعالیـت کرد. هدف این اتحادیـه ایجـاد فـضاي واحـد اقتـصادي، توسـعه بـازار مـشترك و دستیابی به حرکت آزاد کالا، سرمایه، خدمات و مردم در بازار واحد کشورهاي عـضو، کـاهش قیمت کالاها با کاهش هزینههاي حمل و نقل مواد خام، ترویج رقابت سالم در بازار مـشترك، سیاستهاي مشترك در کشاورزي، انرژي، فناوري و حمل و نقل اعلام گردیـد. ارمنـستان در 2ژانویه 2015میلادي و قرقیزستان در 6 اوت 2015 مـیلادي بـه عـضویت کامـل اتحادیـه اقتصادي اوراسیایی در آمدند. در حال حاضر کشورهاي عضو اتحادیه اقتـصادي اوراسـیایی، جمهـوري ارمنـستان (در منطقه قفقاز در همسایگی شمال غربی ایران)، جمهوري بلاروس (در همسایگی شـمال غربـی روسیه و در همـسایگی لهـستان)، جمهـوري قزاقـستان و جمهـوري قرقیزسـتان (در منطقـه آسیاي مرکزي) فدراسیون روسیه هستند. بجـز ارمنـستان کـه بـا دیگـر اعـضا پیوسـتگی جغرافیایی ندارد بقیه اعضا با یکدیگر پیوند زمینی مستقیم دارند (Farsaei and Others,2019 : 147).
5 - ارکان و نهادهای اتحادیه ی اقتصادی اوراسیا
1 – 5 - شورای عالی اقتصادی اوراسیایی2
این شورا مهمترین رکن اتحادیه است که از سران کشورهاي عضو تشکیل شده است. یکبار در سـال تـشکیل مـیشـود. ایـن شـورا مهـمتـرین تصمیمات اتحادیه اقتصادي، استراتژي ها ، مسیرها و چشماندازهاي توسعه اقتصادي را ترسیم میکند. معمولا موضوعات خطیر و بحث برانگیز به شوراي عالی اقتـصادي اوراسـیایی ارجـاع داده میشود.
2 – 5 - شورای بین دولتی اوراسیایی 3
این شورا دومین رکن اتحادیه اسـت کـه اعـضاي آن نخست وزیران کشورهاي عضو هستند. این شورا دو بار در سال برگزار میشـود. وظیفـه ایـن شورا نظارت و اجراي 4تصمیمات شوراي عالی اقتصادي است. در صورتی که میان اعضاء در خصوص موضوعی اختلاف وجود داشته باشد، موضـوع اخـتلاف به نخست وزیران کشورهاي عضو ارسال میگردد.
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 137 |
این کمیسیون رکن اجرایی اتحادیه است. مقـر ایـن کمیسیون به عنوان سازمان نظارتی بر اتحادیه گمرکی در مسکو قرار دارد که متشکل از ده نفـر میباشد که از هر پنج کشور عضو دو نفر نماینده در آن حضور دارد. تیگـران سرکیـسیان نخست وزیر سابق ارمنستان رئیس آن است. از دیگر اعضاي کلیدي کمیـسیون مـی تـوان بـه ورونیکـا نیکیـشینا وزیـر تجـارت اتحادیـه اوراسـیایی اشـاره کـرد. ایـن کمیـسیون برخـی پیشنهادات را در حوزه عملکرد، توسعه و همگرایـی اتحادیـه اتخـاذ مـیکنـد. در کمیـسیون اقتصادي اوراسیایی بیش از هـزار نفـر از متخصـصان مربوطـه مـشغول بـه فعالیـت هـستند. تصمیمات کمیسیون اقتصادي اوراسیایی در صورتی که توسط دو سوم آراء در هیأت ده نفـره تصویب شود، براي تمامی کشورهاي عضو الزامآور خواهد بود. با این حال هر یک از اعضاء از طریق کمیسیون شوراي اقتصادي اوراسیایی که شامل معاونان نخست وزیران کشورهاي عضو است داراي حق وتو میباشند.
4 – 5 - دادگاه اتحادیه اقتصادی اوراسیایی6
این دادگاه به عنـوان نهـادي قـضایی بـه حـل اختلاف و تفسیر مسائل حقوقی اتحادیه می پردازد. این دادگاه شامل دو قاضـی از هـر کـشور عضو است. که هر کدام براي یک دوره نه ساله خدمت میکنند. این قـضات از سـوي شـوراي عالی اقتصادي اوراسیایی به پیشنهاد دولتهاي عضو انتخاب میشوند. مقـر ایـن دادگـاه بـر اساس بند 3ماده 19این اتحادیه در مینسک بلاروس است. سازوکارهـاي مالی همگرایی اوراسیایی در چارچوب بانک توسعه اوراسیایی و صندوق توسعه و ثبات سـازي اوراسیایی تحقق مییابد. بانک توسعه اوراسیایی بـه عنـوان وامدهنـده بـراي تامین مالی طرحهاي زیربنایی است(Farsaei and Others,2019 : 148).
6 – عضویت جمهوری اسلامی ایران
اتحادیه اقتصادي اوراسیایی به دلیل سابقه ارتباطات فرهنگی و اهمیـت ژئوپلیتیک اعضاي آن در چند سال گذشته، مورد توجه سیاست خارجی اقتـصادي جمهـوري اسلامی ایران قرار گرفته است. دولتهاي یازدهم و دوازدهم در چارچوب گفتمان ژئوپلیتیک، عمل گرایانه و اقتصاد محور توجه ویژه اي را به گسترش روابط اقتـصادي بـا کـشورهاي عـضو این اتحادیه داشتند. این امر زمانی بیشتر نمود یافت کـه همگرایـی اقتـصاد در سـطح جهانی، منطقهاي و ریز منطقهاي یک ابتکار مهم بـراي دسـتیابی بـه توسـعه اقتـصادي تلقـی میشود. فلذا توجه به اهداف اعلامی اتحادیه اقتصادي اوراسیایی و تأکید روسیه بر ایجاد اوراسیاي بزرگ به عنوان مرکز جدید توسعه اقتصادي از طریق مشارکت و همکـاري با سایر کـشورها، ایـران موضـوع امـضاي موافقتنامـه تجـارت ترجیحـی بـا کشورهاي عضو اتحادیه اقتصادي اوراسیایی را در چند سال گذشته در دستورکار قرار داد و تهـران به کمیسیون اقتصادي اوراسیایی پیشنهاد ایجاد یک منطقـه آزاد تجـاري میـان ایـران و اتحادیـه اقتصادي اوراسیایی را مطرح نمود که از جانب اعضاي اتحادیه مورد استقبال قرار گرفت و سـرانجام پس از دو سال مذاکرات متعـدد و ارزیـابی کمـی و کیفـی اقـلام و میـزان تعرفـه ترجیحـی آنهـا، موافقتنامهاي در این زمینه در تاریخ 27اردیبهـشت1397در شـهر آسـتانه قزاقـستان بـه امـضا رسید. به این ترتیب براي نخستین بار پس از پیـروزي انقـلاب اسـلامی ایـران بـا انعقاد موافقتنامهاي جامع، زمینه حضور ایران در یک اتحادیـه اقتـصادي منطقـهاي (بـه جـز اکـو) فراهم شد. با اجراي موافقتنامه تجارت ترجیحی با اتحادیه اقتصادي اوراسیایی از تاریخ پـنجم آبـان ماه سال 1398یک گام مقدماتی به سوي تجارت آزاد با این کشورها هموار شد(Farsaei and Others,2019 : 143).
7 – چالشها
همکاری با ایران حتی برای کشورهایی که منافع مشترکی با ایران دارند، عموما دشوار است. به علاوه روابط فزاینده ی امنیتی با ایران (حتی با وجود عضویت رسمی ایران در پیمان شانگهای) ممکن است موجب ناکام ماندن تلاشهای چین برای گسترش همکاری اقتصادی با دیگر کشورهای منطقه، به ویژه اسرائیل و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج ِ فارس و مصر شود که ایران را رقیب اصلی خود می دانند.
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 138 |
معضل قطعیت در سیاست خارجی ایران به عنوان نخستین متغیر، همواره قوام بخش این محدودیتها در روابط سیاسی و نظامی دو کشور بوده است. به طور نمونه، در نظر بگیریم درست پس از نهایی شدن برجام که دولت روحانی از علاقه ی خود برای نزدیکی به غرب و رسانههای بین المللی از امکان آشتی احتمالی ایران و آمریکا سخن میگفتند، بسیاری از کشورها نمایندگان خود را به تهران فرستادند تا فرصت بازگشت ایران به اقتصاد جهانی را مغتنم بشمارند. در این میان چین نیز از این قاعده مثتثنی نبود. شی جین پینگ اولین رهبر جهان بود که پس از اجرای توافق
هستهای به ایران سفر کرد. وی در بدو ورود در مقالهای که در روزنامه ایران نوشت، از ضرورت احیای جاده ابریشم سخن گفت و با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای موافقت کرد. اما چند ماه پس از برجام، یعنی زمانی که حاکمیت ایران با قاطعیت این پیام را به دنیا مخابره کرد که «این مذاکراتی که امروز در جریان است، صرفا در قضیهی هستهای است و لاغیر،» تکرار این مواضع و ارسال این پیام به جامعهی جهانی، نزد کشورهای شرقی این گونه ترجمه شد که ایران با دشمنی مداوم با غرب از گزینه های چندانی برخوردار نیست و لذا لازم نیست برای جلب رضایت آن هزینهای متقبل شد. در چارچوب همین فضای قطعیت پکن از موضع قبلی خود در خصوص همکاری های دفاعی با تهران و همچنین حمایت از ایران در پیوستن به سازمان شانگهای در «اجلاس سران شانگهای 2016تاشکند» عقب نشینی کرد و نارضایتی جدی ایران را به دنبال آورد(Rezaei and Osoghi,2016:106).
2 – 7 - عدم تقارن
در روابط ایران و چین یک واقعیت مهم دیگر نیز وجود دارد که همچنان طی دو دههی گذشته، حل نشده باقی مانده است. آن مشکل «عدم تقارن» است. عدم تقارن هم به دو وضعیت اشاره دارد:
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 139 |
ب: تفاوت نیازها: منظور از تفاوت نیازها هم آن است که توجه چین به ایران، بیشتر از هر چیز به خاطر مسائل دوجانبه (بازارهای ایران) و سپس نیاز به نقش مثبت منطقهای است. اما در سطح جهانی، رأی وتوی چین و نقش تأخیری و محدودساز آن در شورای امنیت برای ایران اهمیت زیادی دارد. در مسائل دوجانبه هم نیازهای فنی و نظامی ایران حائز اهمیت است. از این رو، اگرچه دو کشور در حوزهی اقتصادی نقش مکملی دارند، اما در سایر
حوزهها دارای عدم تقارن در همکاری هستند که خود محدودیت در روابط نظامی را ایجاد میکند. نیاز چین به ایران به گونه ای نیست که الزامی برای پکن ایجاد کند و در نتیجه به اقتضای شرایط و منافع آن، در روابط خود با ایران تجدید نظر کرده است. نباید فراموش کنیم که انتخاب استراتژیک چین و روابط ویژهی آن با قدرتهای بزرگ در قالب رویکرد «توسعه مسالمتآمیز» از یک سو و «خاص» بودن ایران در عرصهی بینالمللی از دیگر سو نیز محدودیتهای جدی بر توسعهی مناسبات نظامی و دفاعی باز میکند. پس از جنگ سرد ادغام منطقهای بارزترین پدیده دهه آخر قرن بیستم بوده است. قاره آسیا نیز از این روند عقب نماند و چندین سازمان منطقهای ایجاد نمود. سازمان همکاری شانگهای یک نمونه از سازمانهای غیرغربی است که بیشترین توجهات ناظران مسائل
بینالمللی را به خود جلب کرده است. کشورهای اعضای اوراسیا که بیش از 60 درصد از قلمرو اوراسیا و بیش از 40 درصد جمعیت جهان را تشکیل میدهند، تقریبا یک چهارم تولید ناخالص داخلی جهان را تولید میکنند. در مورد ایران یک چالش کلیدی پیش رو، چگونگی سازگاری با واقعیت ژئوپلیتیکی در حال ظهور اوراسیا خواهد بود. به ویژه در زمانی که تغییر رقابتهای قدرتهای بزرگ، برنامهها و
جاهطلبیهای پنهان و آشکار برخی بازیگران منطقهای برای همکاری و رقابت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک و تمایل کشورهای آسیای مرکزی برای استقلال و مانورهای استراتژیک بیشتر، یک محیط پیچیدهتری را پیش روی سیاستگذاران ایرانی قرار میدهد (Hameani and Sajadpor,2022:72).
8 - موازنه قدرت و سیاست هویت در اوراسیا
به موازات تغییر مراکز ثقل قدرت از آتلانتیک به اقیانوس هند و آرام که بازتاب آن در رونمایی از استراتژی ایندوپسفیک و احیای سازوکار گفت گوی امنیتی کواد7 شامل ایالات متحده؛ هند؛ استرالیا و ژاپن، در دولت ترامپ و امضای پیمان مشارکت اوکاس 8شامل ایالات متحده؛ بریتانیا و استرالیا، در دولت بایدن با هدف مهار چین در حوزه دریایی منعکس شده است، بسیاری از صاحبنظران معتقدند که اگر چین در خشکی یعنی پهنه اوراسیا نیز بتواند همچون حوزه اقیانوس آرام تبدیل به بازیگر مسلط گردد، به هژمون آسیا تبدیل خواهد شد.
1 – 8 -رقابت و همکاری پکن و مسکو در پهنه اوراسیا
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 140 |
تأمینکننده اصلی امنیت منطقه است؛ پیوندهای تمدنی، فرهنگی و قومیتی را با آسیای مرکزی حفظ کرده است. دراین باره، الکساندر لوکین استراتژیست روس، معتقد است که از نگاه مسکو، سازمان همکاری شانگهای به عنوان نماد ایدئولوژیک یک جهان چندقطبی در نظر گرفته شده بود و اعلامیههایی را اتخاذ کرد که بیانگر دیدگاهی غیرغربی و چندقطبی به جهان و ارزشهای غیر غربی بود. چین نیز به عنوان شریک تجاری و سرمایه گذاری اصلی در اوراسیا ظاهرشده است. روش کار پکن در سازمان هم کاری شانگهای این بوده است که از این سازمان به عنوان سازوکاری برای ایجاد و تقویت رابطههای دوجانبه قوی تر با کشورهای آسیای مرکزی استفاده کند. لذا برخی معتقدند: «چین اکنون به دنبال آن است تا با تبدیل نمودن آسیای مرکزی به نقطه محوری ابتکار «کمربند راه»9 از قدرت عظیم اقتصادی خود استفاده کند. این کریدور که انتظار میرود پکن را از طریق آسیای مرکزی به اروپا متصل کند، میتواند ژئوپلیتیک اوراسیا را به طور بنیادین مجدداً تنظیم کند، به طوری که پکن به عنوان بازیگر اصلی مسکو را کنار بزند.
2 – 8 - رقابت و همکاری بازیگران منطقهای
در سطح منطقه ای نیز برخی تحولات جدید در منطقه چون روی کار آمدن طالبان، ژئوپلیتیک اوراسیا را در شرایط جدیدی قرار داده است. در حالی که درک مشترک از تهدیدهای امنیتی غیر سنتی همچنان محور همگرایی اعضای سازمان شانگهای میباشد، در این وضعیت نوظهور، بازیگران منطقهای مانند هند، ترکیه و پاکستان با نیات و دستور کار متفاوت، هم در سطح دوجانبه و منطقهای، مجدداً با کشورهای آسیای مرکزی وارد مشارکتهای جدیدی شدهاند. شایان ذکر است که همه این قدرتهای منطقهای شرکای سازمان همکاری شانگهای هستند. این مسئله اهمیت مرکزیت سازمان را در فرآیند ادغام منطقهای را بیش از پیش برجستهتر میسازد. سیاست اوراسیایی کشورهای آسیای مرکزی: در این صفحه شطرنج ژئوپلیتیک اوراسیا، کشورهای آسیای مرکزی نیز به دنبال ایجاد توازن روابط خود با دو همسایه بزرگ روسیه و چین و به حداکثر رساندن دستاوردهای سیاسی و اقتصادی خود از هر بازیگر و در عین حال تلاش برای حفظ خودمختاری استراتژیک خود هستند. از این رو، گسترش روابط منطقهای آنها، بستری را برای آنها فراهم میکند تا توانایی خود برای مانور استراتژیک در برابر قدرتهای بزرگ افزایش دهند، سیاستی که نورسطان نظر بایف رئیس جمهور پیشین قزاقستان از آن به عنوان دیپلماسی چند جانبه10 یاد کرده است (Hameani and Sajadpor,2022:78).
9 - منافع و نقش ایران در ژئوپلیتیک اوراسیا
با وجود شکل گیری یک درک مشترک در خصوص هویت اوراسیایی، رقابتهای ژئوپلیتیک اعضا که در گسترش سایر تعهدات منطقهای رقیب چون اتحادیه اقتصادی اوراسیا11، ابتکار کمربند راه12 ،مشارکت بزرگ اوراسیا، سازمان پیمان امنیت دسته جمعی13 ،کنفرانس تعامل و اقدامات اعتمادساز در آسیا 14منعکس شده است، برای سازمان شانگهای چالش جدی ایجاد میکند. در این شرایط، ایران مجبور است علایق خود را به طور واضح شناسایی و ارتقا دهد تا حضور خود را در منطقه اوراسیا تقویت کند. در حال حاضر تلاشهای پاکستان و ترکیه در اوراسیا در واقع یک مانع برای
پروژههای مواصلاتی با محوریت ایران چون بندر چابهار و کریدور شمال جنوب محسوب میشود. به طورکلی با توجه به بازیهای توازن قدرت؛ سیاستهای هویتی و روند ناتمام ادغام اقتصادی در اوراسیا، میتوان گفت که پیش از آنکه در مورد ظرفیتهای احتمالی شانگهای برای ایران صحبت کنیم، تهران میتواند با انعطافپذیری استراتژیک در سیاست خارجی خود، نقش مهمی در شکلگیری یک آگاهی
منطقهای در اوراسیا ایفا نموده و با تسریع در توسعه زیرساختهای خود و ارائه ابتکارات اقتصادی، همچنان اهمیت خود را به عنوان پل ارتباطی شرق و غرب حفظ نماید و اجازه ندهد که پروژههای مواصلاتی با محوریت ایران، به حاشیه رانده شوند (Hameani and Sajadpor,2022:85).
10 – شانگهای
سازمان همکاری شانگهای (SCO)15 در سال 1996به ابتکار چین و با هدف حل مشکلات مرزی پنج کشور همسایه تشکیل شد و امروزه به پیمان منطقهای بزرگی تبدیل شده است. سـازمان همـکاری شـانگهای بـا عضویـت چیـن، روسـیه، قزاقسـتان، قرقیزسـتان و تاجیکسـتان، ازبکسـتان هنـد و پاکسـتان در۱۷سـپتامبر 2021بـا عضویـت ایـران در ایـن سـازمان موافقـت نمـود. ایـران از سـال 2005 عضـو ناظـر ســازمان بــوده و بــا وجــود تمایــل بــه عضویــت کامــل، بــه دلیــل برخــی موانــع حقوقــی
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 141 |
قطبهای بینالمللی اقتصادی، تجاری، سرمایهگذاری خارجی، انرژی و نظامی در جهان تبدیل شود. وسعت و جمعیت زیاد، منابع انرژی گسترده، سلاحهای هستهای، نیروهای مسلح، حق وتو در شورای امنیت و عوامل دیگر، به این سازمان، ظرفیت اقتصادی، سیاسی و نظامی بالایی میبخشد.این سازمان بزرگترین تولید کننده و مصرف کننده گاز نیز به شمار میرود. شانگهای سازمانی میان دولتی است که به منظور همکاریهای چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شده است. در صورتی که عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای به طور کامل اجرایی شود،
میتواند اثرات اقتصادی متفاوتی بر کشورهای عضو و همچنین بر سایر کشورهای دیگر داشته باشد (Nejati and Ballaghi enallo,2022 :88).
[1] .Nor solltan Nazar bayof
[2] . Supreme Eurasian Economic Council
[3] . Eurasian Intergovernmental Council
[5] . Eurasian Economic Commission
[6] .Court of the Eurasian Economic Union
[7] . Quadrilateral Security Dialogue
[8] . AUKUS Partnership
[9] .Belt Road Initiative
[10] .Multi-vector diplomacy
[11] . The Eurasian Economic Union (EAEU)
[12] .Belt and Road Initiative (BRI)
[13] . The Collective Security Treaty Organization
[14] .The Conference on Interaction and Confidence-Building Measures in Asia
[15] . Shanghai Cooperation Organization
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 142 |
بخش | صادرات ایران به شانگهای | صادرات شانگهای به ایران |
غلات و محصولات زراعی | 53/357 | 41/2448 |
محصولات دامی و گوشتی | 48/29 | 89/77 |
معدن و استخراج ان | 64/29095 | 06/149 |
صنایع غذایی فراوری شده | 6/90 | 95/743 |
منسوجات و پوشاک | 74/35 | 36/2004 |
صنایع سبک | 5/96 | 06/8687 |
صنایع سنگین | 25/10165 | 39/19597 |
خدمات رفاهی وساخت و ساز | 39/475 | 91/198 |
حمل و نقل و ارتباطات | 14/2007 | 41/1805 |
سایر خدمات | 08/2013 | 01/2112 |
مجموع | 35/44366 | 45/37824 |
انــدازه اقتصــاد 12 عضــو ســازمان همــکاری شــانگهای 1/20تریلیــون دلار معــادل 9/22درصــد اقتصــاد جهانــی در سـال 2019اسـت. چیـن بـا انـدازه اقتصـاد 2/14تریلیـون دلار ( 6/70درصـد از انـدازه اقتصـاد ایـن سـازمان) جایـگاه کامــلا مســلط را دارد. هنــد، روســیه، ایــران، پا کســتان و قزاقســتان به ترتیــب بــا ســهم : 2/15 ، 5/8 ، 6/2 ، 3/1 ، 9/0 درصد از انـدازه اقتصـاد سـازمان، در مراتـب 2تـا 6قـرار دارنـد و بـرای بقیـه 6کشـور عضـو، سـهم آن از انـدازه اقتصـاد سـازمان همـکاری شـانگهای کمتـر از 1 درصـد اسـت. بالاتریـن و پایین تریـن درآمـد سـرانه بـا 11662دلار از آن روسـیه و 398دلار از آن تاجیکسـتان بـوده اسـت (Iran Chamber Research Center ,2023:2).
بخش نرخ تعرفه | واردات ایران از شانگهای | واردات شانگهای از ایران |
غلات و محصولات زراعی | 56/37 | 42/11 |
محصولات دامی و گوشتی | 02/5 | 39/3 |
معدن و استخراج ان | 91/5 | 01/0 |
صنایع غذایی فراوری شده | 09/15 | 44/9 |
منسوجات و پوشاک | 03/62 | 25/13 |
صنایع سبک | 35/41 | 98/7 |
صنایع سنگین | 35/19 | 79/4 |
خدمات رفاهی و ساخت و ساز | 00/0 | 00/0 |
حمل و نقل و ارتباطات | 00/0 | 00/0 |
سایر خدمات | 00/0 | 00/0 |
11 - نهادهای اقتصادی سازمان شانگهای
سـازمان همـکاری شـانگهای عـلاوه بـر همـکاری بـرای مبـارزه بـا تروریسـم، افـراطگرایـی و جدایـیطلبـی در منطقـه، تـلاش بلندمدتـی را بـرای ایجـاد یکپارچگـی اقتصـادی در کل قـاره آسـیا آغـاز کـرده اسـت. چشـمانـداز ژئواکونومیـک ایــن ســازمان، ایجــاد شــبکه گســترده جدیــدی از جادههــا، راهآهــن و بنــادر اســت کــه ســاحل شــرقی چیــن را بــه بازارهـای آسـیای مرکـزی، روسـیه و اروپـا متصـل میکنـد و در عیـن حـال آسـیای جنوبـی و غـرب آسـیا (خـاور میانـه) را نیــز در بــر میگیــرد. بخــش وســیعی از ایــن چشــمانــداز بــه کمــک ابتــکار بلندپروازانــه کمربنــد و راه چیــن، بــا سـرمایهگذاری حـدود 1 تریلیـون دلار در پروژه هـای متعـدد بـرای سـاخت زیرسـاختها، جادههـا، راهآهـن و بنـادر در سراسـر آسـیا، پیگیـری میشـود.
1 – 11 - شورای بازرگانی سازمان همکاری شانگهای
شـورای بازرگانـی سـازمان همـکاری شـانگهای 2در سـال 2006بـه منظـور ارتقـای همـکاری اقتصـادی بیـن کشـورهای عضـو و همچنیـن ایجـاد گفتگـوی جامـع بیـن محافـل تجـاری سـازمان در مـورد مسـائل تجـاری و سـرمایه گـذاری، بـر اسـاس تصمیـم شـورای سـران کشـورهای سـازمان همـکاری شـانگهای تأسـیس شـد. شـورای بازرگانـی سـازمان همـکاری شـانگهای یـک نهـاد غیردولتـی اسـت کـه وظایـف مشـاورهای را ارائـه میدهـد و بررسـیهای کارشناسـی همکاریهــای تجــاری و ســرمایهگذاری و تعامــل تجــاری بالقــوه در ســازمان همــکاری شــانگهای را بــه انجــام میرســاند.
الف : ماموریــت اصلــی شــورای بازرگانــی ســازمان همــکاری شــانگهای ســازماندهی مشــاورههای گســترده و ارائــه توصیههــا و پیشــنهادات مفصــل بــه رهبــران ســازمان در مــورد بهبــود شــرایط همــکاری اقتصــادی اســت.
ب : تسـهیل همـکاری موثـر منطقـهای بیـن کشـورهای عضـو در زمینههـای مـورد علاقـه محافـل تجـاری سـازمان همـکاری شـانگهای.
ج : ایجاد همکاری مستقیم بین جوامع تجاری سازمان همکاری شانگهای.
د : سازماندهی و برگزاری نمایشگاهها، کنفرانسها، سمینارها و سایر رویدادها.
ه : همــکاری و تقویــت روابــط بــا مقامــات و
انجمنهــای تجــاری از ســازمان همــکاری شــانگهای و همچنیــن ســایر کشــورها (Russian Union of Industrialists and Entrepreneurs, 2021 ).
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 143 |
کنسرسـیوم بیـن بانکـی سـازمان همـکاری شـانگهای 3توسـط شـورای سـران سـازمان در 26ا کتبـر 2005بـه منظـور تأمیـن مالـی و خدمـات بانکـی بـرای پروژههـای سـرمایهگـذاری تحـت حمایـت دولتهـای کشـورهای عضـو سـازمان همــکاری شــانگهای تاســیس شــد. حوزههــای اولویــت دار همــکاری در کنسرســیوم بیــن بانکــی ســازمان همــکاری شـانگهای عبارتنـد از : تأمیـن بودجـه بـرای پروژههایـی کـه بـر زیرسـاختها، صنایـع پایه، صنایـع با فناوری پیشـرفته، بخشهـای صـادرات محـور و پروژههـای اجتماعـی تمرکـز دارنـد، صـدور و اعطـای وام بـر اسـاس رویههـای عمومـی پذیرفتـه شـده بانکـی بیـنالمللـی، سـازماندهی تامیـن مالـی پیـش از صـادرات بـرای تحریـک همکاریهـای تجـاری و اقتصـادی بیـن کشـورهای عضـو سـازمان همـکاری شـانگهای و سـایر حوزههـای مـورد علاقـه مشـترک(Xueqing, 2021) .
3 – 11 - باشگاه انرژی
سـازمان همـکاری شـانگهای در سـال 2007متشـکل از سـه کشـور بـزرگ تولیدکننـده و صادرکننـده انـرژی (روسـیه، قزاقسـتان و ازبکسـتان) و سـه کشـور مصـرف کننـده و واردکننـده انـرژی (چیـن، قرقیزسـتان و تاجیکسـتان،) باشـگاه انـرژی خـود را راهانـدازی کـرد. انگیـزه رشـد همـکاری در حـوزه امنیـت انـرژی در سـازمان همــکاری شــانگهای، اول از همــه علاقــه کشــورهای تولیدکننــده بــه تامیــن امنیــت مســیرهای عرضــه و بازارهــای صادراتـی و علاقـه مصـرفکننـدگان بـه حفاظـت از دسترسـی بـه منابـع انـرژی اسـت. هـدف رسـمی باشـگاه انـرژی ایجـاد یـک انجمـن بـرای بحـث در مـورد همکاریهـا بیـن دولتهـا در حـوزه انـرژی، پیشـنهاد پروژههـای جدیـد و حـل مشـکلات در حمـل و نقـل، تولیـد و مصـرف انـرژی اسـت. علیرغـم اینکـه باشـگاه انـرژی در حـال حاضـر الـزامآور نیسـت و هنـوز نوپـا محسـوب میشـود، امـا چارچـوب ارزشـمندی بـرای همـکاری در حـوزه انـرژی بیـن دولتهـا فراهــم میکنــد (Lengacher, 2018 ).
كشورهاي عضو سازمان شانگهاي در سال 2007با توليد ناخالص داخلي 3957ميليارد دلار، حدود 10درصد از توليد ناخالص داخلي جهاني را به خود اختصاص دادهاند. در اين ميان، 6/81 درصد از توليد ناخالص داخلي ( GDP )ده كشور عضو سازمان به دو كشور چين و هند اختصاص دارد. ايران نيز با توليد ناخالص داخلي 152ميليارد دلار بعد از روسيه در رتبه چهارم قرار گرفت كه حدود 4درصد GDPسازمان شانگهاي در اين سال را به خود اختصاص داده است. از لحاظ تجارت درون گروهي، مجموع ارزش صادرات غيرنفتي درون گروهي كشورهاي عضو سازمان شانگهاي در دوره زماني 2003-2007به طور متوسط حدود 76ميليارد دلار در سال است (Razeni and Others,2013 :91).
[1] . ترسیم نگارنده ، منبع جداول : براساس نسخه های مختلف پایگاه داده های(GTAP ) ، نجاتی و اینالو ،1401 .
[2] .The Business Council of the Shanghai Cooperation Organization (SCO)
[3] .SCO Interbank Consortium (SCO IBC)
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 144 |
سهم کشورهای سازمان همکاری شانگهای در کل تجارت ایران ( 2018)1
کشورهای عضوسازمان همکاری شانگهای | سهم در کل صادرات ایران | سهم در کل واردات ایران | ||
میلیارد دلار | درصد | میلیارد دلار | درصد | |
مجموع اعضا | 13,7 | 13/6 | 14,7 | 35/7 |
چین | 9,2 | 9/5 | 10,2 | 24/8 |
هند | 2 | 2/1 | 2,6 | 6/4 |
پاکستان | 1,2 | 1/2 | 0/0003 | 0/8 |
روسیه | 0/0003 | 0/2 | 1,3 | 3/2 |
ازبکستان | 0/0001 | 0/1 | 0/0005 | 0/1 |
قزاقستان | 0/0001 | 0/1 | 0/0009 | 0/2 |
تاجیکستان | 0/0008 | 0 | 0/0003 | 0 |
قرقیزستان | 0/0003 | 0 | 0/0001 | 0 |
[1] : ترسیم نگارنده ، منبع جداول : براساس نسخه های مختلف پایگاه داده های( GTAP) ، نجاتی و اینالو ،1401 .
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 145 |
12 – نتیجهگیری
عضویت و فعالیت ایران در اسیای مرکزی (اوراسیا) موید این مطالب است که، مخالفت با هژمون جهاني در منطقه اوراسيا و همكاري كشورهايي مانند روسيه، چين و ايران در اين راستا، بر معادلات جهاني تأثيربسزایی میگذارد و در عين حال نظام تك-چند قطبي را به سمت چندجانبهگرايي سوق میدهد. همچنین ساختار و اهداف سازمانهای یاد شده و عضویت ایران درانها، بــا غلبــه برگزارههــای امنیتـی- سیاسـی، دارای ابعـاد اقتصـادی- سیاسی نیـز میباشـد کـه در صـورت درک صحیـح آن، فرصتهایـی بـرای ایران در حوزههـای اقتصـادی، سیاسی، امنیتی و تجـاری فراهم میکند. البته بایستی خاطر نشان کرد که این موافقتنامهها بطور کامل مشکلات ایران را در سطع
منطقهای و بینالمللی مرتفع نخواهد کرد. زیرا با افزایش تعداد و دامنه وسیع موافقتنامههای تجارت ترجیحی، شکل معماری سیستم تجارت جهانی و فضای تجارت بینالملل کشورهای در حال توسعه، به سرعت در حال تغییر است و همگرایی کشورهای مختلف در چهارچوب این توافقنامهها، علاوه بر گسترش تجارت منطقهای، میتواند به یکی از اصلیترین چالشهای سیستم تجارت جهانی در سالهای آینده تبدیل شود. تئوریپردازان سياسي معتقدند مهمترين چالش پيش روي سازمان همكاري شانگهاي و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سطح فرامنطقهاي و بينالمللي سياسي ـ امنيتي است كه از سوي بازيگران عمده نظام بينالملل و ديگر سازمانهاي مشابه، متوجه آن است. اروپا در كنار ايالات متحده در رديف بازيگراني هستند كه به دلايل متعدد بيشترين ناخرسندي را از تشكيل اين سازمانها و توسعه جايگاه آنها خواهند داشت. به نظر ميرسد اين سازمانها منافع اين بازيگران را خدشهدار كرده و از نفوذ آنها در اين منطقه مهم و استراتژيك بكاهد. از طرف ديگر در كنار اين دولتها، سازمانها و پيمانهايي نظير سازمان همكاري و امنيت اروپا و ناتو نيز به دلايلي كه ريشه در فلسفه وجودي، كاركردهاي تعريف شده و ساختار تشكيلاتي آنها دارد، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان شانگهاي را يك رقيب جدي ارزيابي كرده كه در صدد به چالش كشيدن آنها هستند. علاوه بر چالش فرامنطقهاي به نظر ميرسد چالش منطقهاي و دروني هم دخيل است. زیرا همان تجربه و سابقه نااميدكننده تاريخي از همكاريهاي منطقهاي ميتواند يكي از چالشها باشد. اهداف و اولويتهاي متفاوت و بعضاً متعارض برخي از اعضا نیز میتواند از علل دیگر باشد. روابط خوبي كه تمام اعضاي عضو و ناظر به جز ايران با آمريكا دارند ميتواند سازمان همكاري شانگهاي و اتحادیه اقتصادی اوراسیا را در رسالت خود ناكام جلوه دهد يا اين كه حداقل به صورت سازمانهایی منفعل باقي بگذارد.
يكي از مهمترين اهداف اين سازمان جلوگيري از نفوذ فزاينده امریکا در منطقه ميباشد. ايجاد پايگاه نظامي آمريكا در ازبكستان و قرقيزستان اگر چه در آن زمان با چراغ سبز روسيه شكل گرفت ولي اين تصميم به انتخاب بين بد و بدتر تعبير شد، چرا كه روسيه ميبايست يا آسياي مركزي را تحت كنترل ناتو (آمريكا) قرار ميداد، يا شاهد نفوذ افراطگرايان اسلام (طالبان) در ميان اين كشورها و ايجاد چچن دومي براي مسكو ميگرديد.
12 – نتیجهگیری
عضویت و فعالیت ایران در اسیای مرکزی ( اوراسیا ) موید این مطالب است که، مخالفت با هژمون جهاني در منطقه اوراسيا و همكاري كشورهايي مانند روسيه، چين و ايران در اين راستا، بر معادلات جهاني تأثيربسزایی میگذارد و در عين حال نظام تك-چند قطبي را به سمت چندجانبهگرايي سوق میدهد. همچنین ساختار و اهداف سازمانهای یاد شده و عضویت ایران درانها، بــا غلبــه برگزارههــای امنیتـی- سیاسـی، دارای ابعـاد اقتصـادی- سیاسی نیـز میباشـد کـه در صـورت درک صحیـح آن، فرصتهایـی بـرای ایران در حوزههـای اقتصـادی، سیاسی، امنیتی و تجـاری فراهم میکند. البته بایستی خاطر نشان کرد که این موافقتنامهها بطور کامل مشکلات ایران را در سطح
منطقهای و بینالمللی مرتفع نخواهد کرد. زیرا با افزایش تعداد و دامنه وسیع موافقتنامههای تجارت ترجیحی، شکل معماری سیستم تجارت جهانی و فضای تجارت بینالملل کشورهای در حال توسعه، به سرعت در حال تغییر است و همگرایی کشورهای مختلف در چهارچوب این توافقنامه ها، علاوه بر گسترش تجارت منطقهای، میتواند به یکی از اصلیترین چالشهای سیستم تجارت جهانی در سالهای آینده تبدیل شود. تئوریپردازان سياسي معتقدند مهمترين چالش پيش روي سازمان همكاري شانگهاي و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سطح فرامنطقهاي و بينالمللي سياسي ـ امنيتي است كه از سوي بازيگران عمده نظام بينالملل و ديگر
سازمانهاي مشابه، متوجه آن است. اروپا در كنار ايالات متحده در رديف بازيگراني هستند كه به دلايل متعدد بيشترين ناخرسندي را از تشكيل اين سازمانها و توسعه
منابع
1. جمشیدی، محسن و کبیری، زهره ( 1401).
محدودیتهای توسعه روابط ساختاری ( سیاسی – اقتصادی ) ایران و چین در دههی اخیر، فصلنامه راهبرد سیاسی، زمستان، سال ششم شماره 4، پیاپی 23.
2. درج، حمید و فلاحت پیشه، حشمت الله (1398). صف ارایی ایران، روسیه و چین در قبال امریکا در صفحهی ژئوپلتیک اوراسیا، مجلهی پژوهشهای جغرافیای سیاسی، بهار، سال چهارم، شماره اول، پیاپی 13.
3. دهشیری، محمد رضا و رضایی جعفری، محسن (1393 ). نومنطقهگرایی در سیاست خارجی ایران، فصلنامه سیاست جهانی ، تابستان ، دوره سوم ، شماره 2 .
4. رازینی، ابراهیم علی و شاهانی، فائقه و وجدانی طهرانی، هدیه (1392). بررسی پتانسیـل تجاری میان ایران و کشورهای
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 146 |
عضو سازمان همکاری شانگهای ( SCO ) با استفاده از مدل جاذبه، فصلنامه پژوهشهای بازرگانی، زمستان، شماره 69.
5. رضایی، مسعود و وثوقی، سعید (1395). ابعاد و محدودیتهای روابط نظامی ایران و چین پس از برجام، فصلنامه رهیافتهای سیاسی و بینالمللی، بهار، سال هفتم، شماره 45.
6. رضایی، علیرضا (1400). سیاست خارجی مطلوب دولت ابراهیم رئیسی، الگوی نظم عدالت محور مبتنی بر استراتژی موازنه نرم، فصلنامه راهبرد سیاسی، تابستان، سال پنجم، شماره 2، پیاپی 17.
7. علیپور گرجی، محمود و سیفی، عبدالمجید و روزبهانی، محدثه (1399). جایگاه جمهوری اسلامی ایران در
موازنهسازی نرم روسیه در قبال امریکا، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بینالمللی، بهار، شماره 42.
8. فرسائی، شهرام و قاسمی، حاکم و نوازنی، بهرام (1398). فرصتهای اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در همگرایی یا اتحادیه اقتصادی اوراسیایی، فصلنامه اسیای مرکزی و قفقاز، زمستان، شماره 108.
9. مرکز پژوهشهای اتاق ایران). عضویت ایران در بریکس، تیر.
10. موسسه مطالعات پژوهشهای بازرگانی (1400). بررسی ابعاد اقتصادی و تجاری سازمان همکاری شانگهای و فرصتهای پیش روی ایران، دی ماه.
11. نجاتی، مهدی و بلاغی اینالو، یاسر). تحلیل منافع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای: رویکرد تعامل عمومی قابل محاسبه، فصلنامه پژوهشهای اقتصادی (رشد و توسعه پایدار). پاییز، سال بیست و دوم، شماره 3.
12. همیانی، مسعود و سجادپور، سید محمد کاظم (1401). ژئوپلیتیک و هویت اوراسیایی: ایران و سازمان همکاری شانگهای، فصلنامه مطالعات اسیای مرکزی و قفقاز، بهار، سال بیست و هشتم، شماره 117.
13. Alipour Gurji, Mahmoud and Saifi, Abdul Majid and Rozbahani, Mohhaddeh (2020), the position of the Islamic Republic of Iran in Russia's soft balancing against America, Political and International Research Quarterly, Spring, No 42. ( in Persian).
14. Business Research Institute (2021), examining the economic and commercial dimensions of the Shanghai Cooperation Organization and the opportunities facing Iran, January. ( in Persian)
15. Dehshiri, Mohammad Reza and Rezaei Jafari, Mohsen (2014), Neo-regionalism in Iran's foreign policy, World Politics Quarterly, Summer, Third Term, Number 2. ( in Persian).
16. Doraj, Hamid and Falahat Pisheh, Heshmatullah (2019), the alignment of Iran, Russia and China against America in the geopolitical page of Eurasia, Journal of Political Geography Research, spring, year 4, issue 1, serial 13. ( in Persian).
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 147 |
18. Jamshidi, Mohsen and Kabiri, Zohreh (1401), limitations of the development of structural (political-economic) relations between Iran and China in the last decade, Political Strategy Quarterly, Winter, Year 6, Number 4, Number 23. ( in Persian).
19. Hamiani, Masoud and Sajjad Pour, Seyyed Mohammad Kazem (2022), Geopolitics and Eurasian Identity: Iran and the Shanghai Cooperation Organization, Central Asia and Caucasus Studies Quarterly, Spring, 28th year, number 117. ( in Persian).
20. Iran Chamber Research Center (2023), Iran's membership in BRICS, Tir. ( in Persian)
21. Lengacher, Jakob. 2018. the shanghai cooperation organization energy club a collaborative future for nuclear energy, May.
22. Nejati, Mehdi and Balaghi Inalo, Yaser (2022), Analysis of the benefits of Iran's membership in the Shanghai Cooperation Organization: a calculable public interaction approach, Economic Research Quarterly (Sustainable Growth and Development), Fall, Year 22, Number 3. ( in Persian).
23. Razini, Ebrahim Ali and Shahani, Faiqeh and Wadjani Tehrani, Hedah (2013), Investigating the trade potential between Iran and the member countries of the Shanghai Cooperation Organization (SCO) using the gravity model, Business Research Quarterly, Winter, No. 69. ( in Persian).
24. Rezaei, Masoud and Voshoqi, Saeed (2016), dimensions and limitations of military relations between Iran and China after JCPOA, Political and International Approaches Quarterly, Spring, 7th year, number 45. ( in Persian).
25. Rezaei, Alireza (2021), the desired foreign policy of Ebrahim Raisi government, the model of justice-oriented order based on the soft balance strategy, Political Strategy Quarterly, Summer, Year 5, Number 2, 17 in a row. ( in Persian).
برایند ارزشآفرینی دیپلماسی نوین منطقهای( اقتصادی- سیاسی) .../ محسن جمشیدی و همکار 148 |
27. Xueqing, Jiang. 2021. SCO Interbank Consortium unveils roadmap for future growth. September18.
28.http://www.chinadaily.com.cn/a/202109/18/WS6145793fa310cdd39bc6a361.html.
29.https://chinahandsmagazine.org/2018/05/30/the-shanghai-cooperation-organization-energy-club-a-collaborative-future-for-nuclear-energy.
