تبیین شأن صدوری نفس در اثبات تجرد قوۀ خیال در حکمت متعالیه
الموضوعات :رضا جمالی نژاد 1 , سید صدرالدین طاهری 2 , ابوالفضل محمودی 3
1 - دانشگاه آزاد اسلامی-واحد علوم و تحقیقات
2 - گروه فلسفه،دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی،دانشگاه علامه طباطبائی،تهران،ایران
3 - دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات
الکلمات المفتاحية: قوّة خیال, تجرّد, قیام صدوری, نفس, حس مشترک, قوای باطنی, حرکت جوهری,
ملخص المقالة :
در حکمت متعالیه، خیال یکی از مراتب ادراک،و قوه ی خیال نیز یکی از اقسام حواس باطنی به شمار می رود.ملاصدرا براهین متعددی بر تجرّد این قوه اقامه نموده است.در مقاله ی حاضر ابتدا یکی از مهم ترین براهین تجرّد قوه ی خیال بررسی می شود و پس از آن سعی شده است که با توجّه به شأن صدوری نفس نسبت به صورت های ادراکی، جوانب آن در مساله ی تجرّد قوّه ی خیال تبیین شود . در حکمت متعالیه، با نظر به شأن صدوری نفس نسبت قوّه ی خیال به صورتهای خیالی، نسبت قابلی و انفعالی نیست؛ بلکه نسبت فاعلی و صدوری می باشد، یعنی نفس، صورتهای خیالی را ابداع و انشاء می نماید. ادّعای مذکور مبتنی بر آن است که نفس در مسیر حرکت جوهری، فرآیند ادراک را اعم از ادراک حسّی، خیالی و عقلی طی نموده و در هر مرحله ای از ادراک، فاعل صورتهای حسّی، خیالی و عقلی باشد. نفس در آغاز پیدایش، فاقد تمام مراتب ادراک است؛ امّا در طی مسیر حرکت جوهری تدریجاً به مرحله ی ایجاد و انشاء صور می‌رسد. نظریه فوق دارای ابهاماتی می باشد، ابهاماتی که بر روی تجرد قوه ی خیال نیز تاثیر گذار می باشد و بدون رفع این ابهامات اثبات براهین تجرد قوه ی خیال خالی از ایراد و اشکال نیست. بیان این ابهامات زمانی می تواند مشخص و دقیق باشد که در راستای برهان تجرد قوه خیال ارائه گردد.تحقیق حاضر می تواند در راستای تبیین،ارزیابی و بررسی این ابهامات باشد.
قرآن کریم
ابن سینا، (1399) الالهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن زاده آملی، قم: موسسات بوستان کتاب.
ابن سینا، (1395) النفس من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن زاده آملی، قم: موسسات بوستان کتاب.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1393) قواعد کلّی در فلسفه ی اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
جوادی آملی، (1396) رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه، تنظیم و تدوین حمید پارسانیا، قم: اِسراء.
حسن زاده آملی، (1391) دروس شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا نمط سوم، تصحیح جواد فاضل، قم: آیت اشراق.
راغب اصفهانی، (1333) المفردات فی غریب القرآن، تحقیق و ضبط محمد سید گیلانی، تهران : المکتبة المرتضویه لاحیاء الاثار الجعفریه.
ملاصدرا، (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة العقلیه، تصحیح، تحقیق و مقدمه مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا، (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة العقلیه، تصحیح، تحقیق و مقدمه علی اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملکشاهی، حسن، (1387) ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا، تهران: سروش (انتشارات صدا و سیما).
مصباح یزدی، محمدتقی، (1394) شرح جلد هشتم اسفار، قم: آموزشی پژوهشی امام خمینی.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 66 ـ 49
تبیین شأن صدوری نفس در اثبات تجرد قوۀ خیال در حکمت متعالیه
رضا جمالی نژاد 1
سید صدرالدین طاهری 2
ابوالفضل محمودی 3
چکیده
در حکمت متعالیه، خیال یکی از مراتب ادراک،و قوه ی خیال نیز یکی از اقسام حواس باطنی به شمار می رود.ملاصدرا براهین متعددی بر تجرّد این قوه اقامه نموده است.در مقاله ی حاضر ابتدا یکی از مهم ترین براهین تجرّد قوه ی خیال بررسی می شود و پس از آن سعی شده است که با توجّه به شأن صدوری نفس نسبت به صورت های ادراکی، جوانب آن در مساله ی تجرّد قوّه ی خیال تبیین شود . در حکمت متعالیه، با نظر به شأن صدوری نفس نسبت قوّه ی خیال به صورتهای خیالی، نسبت قابلی و انفعالی نیست؛ بلکه نسبت فاعلی و صدوری می باشد، یعنی نفس، صورتهای خیالی را ابداع و انشاء می نماید. ادّعای مذکور مبتنی بر آن است که نفس در مسیر حرکت جوهری، فرآیند ادراک را اعم از ادراک حسّی، خیالی و عقلی طی نموده و در هر مرحله ای از ادراک، فاعل صورتهای حسّی، خیالی و عقلی باشد. نفس در آغاز پیدایش، فاقد تمام مراتب ادراک است؛ امّا در طی مسیر حرکت جوهری تدریجاً به مرحله ی ایجاد و انشاء صور می‌رسد. نظریه فوق دارای ابهاماتی می باشد، ابهاماتی که بر روی تجرد قوه ی خیال نیز تاثیر گذار می باشد و بدون رفع این ابهامات اثبات براهین تجرد قوه ی خیال خالی از ایراد و اشکال نیست. بیان این ابهامات زمانی می تواند مشخص و دقیق باشد که در راستای برهان تجرد قوه خیال ارائه گردد.تحقیق حاضر می تواند در راستای تبیین،ارزیابی و بررسی این ابهامات باشد.
واژگان کلیدی
قوّة خیال، تجرّد، قیام صدوری، نفس،حس مشترک، قوای باطنی، حرکت جوهری.
[1] . دانشجوی دکتری، رشته فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم وتحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. Email: rezaaa.jamali@gmail.com
[2] . عضو هیئت علمی گروه فلسفه، دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول) Email: seyedsadrodintaheri@gmail.com
[3] . استاد گروه عرفان، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
Email: amahmoodi5364@gmail.com
تاریخ دریافت: 19/2/1402 پذیرش نهایی: 25/5/1402
