واکاوی نقش هوش مصنوعی در حوزه حقوق: رویکردی اکتشافی
الموضوعات :ام البنین کاظمی زاد 1 , مونا جامی پور 2 , سیده فاطمه فقیهی 3
1 - گروه مدیریت، دانشکده علوم‌انسانی، دانشگاه حضرت معصومه (س)، قم، ایران
2 - دانشگاه حضرت معصومه (س)
3 - گروه حقوق، دانشگاه حضرت معصومه (س)، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: هوش مصنوعی, حقوق هوشمند, فراترکیب, مصاحبه, تحلیل تم,
ملخص المقالة :
فناوری‌های هوش مصنوعی به‌عنوان یک تحول بزرگ در عرصه حقوق، اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده‌اند. این فناوری‌ها، با استفاده از الگوریتم‌های پیشرفته و تکنیک‌های محاسباتی و ریاضی به حل مسائل پیچیده حقوقی و ارتقای کارایی نظام‌های حقوقی کمک می‌کنند. به عبارت دیگر، هوش مصنوعی در این عرصه میتواند با تجزیه و تحلیل کلان داده‌های حقوقی به شناسایی الگو‌های پیچیده بپردازد و نقش آفرینان این حوزه در اتخاد تصمیمات بهتر و سریع‌تر یاری رساند. با وجود اهمیت فزاینده این فناوری و تمایل کشورهای مختلف به سرمایه‌گذاری در آن، مطالعات موجود نتوانسته‌اند درک جامعی از نقش کلیدی این فناوری‌های تحول‌آفرین برای تصمیم‌گیرندگان و سیاست‌گذاران ارائه دهند و به جنبه‌های محدودی از آن پرداخته‌اند. در این راستا، هدف اصلی پژوهش حاضر، واکاوی و شناسایی کاربردهای هوش مصنوعی در حوزه حقوق است. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و با رویکرد کیفی طراحی شده و در دو مرحله فراترکیب و مصاحبه انجام شده است. در مرحله اول، با استفاده از رویکرد فراترکیب، 30 مقاله منتخب از منابع معتبر غربالگری شده و به شناسایی کاربردهای موجود در این مطالعات پرداخته شده است. در مرحله دوم، به‌منظور غنی‌سازی چارچوب پژوهش، مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته‌ای با هشت نفر از خبرگان حوزه هوش مصنوعی و حقوق انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در مجموع 113 کاربرد شناسایی شده که در 18 مفهوم و 5 مقوله اصلی دسته‌بندی شده‌اند. این مقوله‌ها شامل: نظارت بر حسن اجرای قوانین، شناسایی جرایم و اصلاح مجرمین، پشتیبانی از فرایند دادرسی پرونده‌های قضایی، مدیریت اسناد حقوقی، و بهبود اجرای حقوق عامه و حقوق شهروندی هستند. باوجود تحقیقاتی که در این حوزه صورت گرفته است، تاکنون مطالعه ای که به واکاوی جنبه‌های مختلف نقش آفرینی هوش مصنوعی در حوزه حقوق به صورت یکپارچه در نظر گیرد، صورت نگرفته است. یافته‌های پژوهش میتواند به بصیرتی عملی هم برای مسئولان و سیاست‌گذاران حقوقی، به منظور شناسایی اولویت‌ها و فرصت‌های سرمایه‌گذاری، و هم برای توسعه دهندگان ابزارهای هوش مصنوعی در حوزه حقوق فراهم آورد.
[1] C. O.Aigbavboa, A.Ebekozien, , & N. Mkhize, “An assessment of South African airlines’ growth in the era of fourth industrial revolution technologies: the unexplored dimension”, Journal of Facilities Management, 23(1), 19-33, 2025.
[2] A. Syah, & A. Anca, “Digital Transformation in the Financial Industry: Opportunities and Challenges in the Era of the Fourth Industrial Revolution”, 2025.
[3] D. Valle-Cruz, J. I. Criado, R. Sandoval-Almazán, and E. A. Ruvalcaba-Gomez, “Assessing the public policy-cycle framework in the age of artificial intelligence: From agenda setting to policy evaluation”, Government Information Quarterly, 37(4), 101509, 2020.
[4] J. Kokina, S. Blanchette, T. H. Davenport, & D. Pachamanova, “Challenges and opportunities for artificial intelligence in auditing: Evidence from the field” International Journal of Accounting Information Systems, 56, 100734, 2025.
[5] محمدحسینی، بابک، هادی‌زاده، مرتضی و قافله باشی، سید فهیم، "پیشران‌های ارائة خدمات سایبری پایدار در دولت با تأکید بر حفظ امنیت از طریق هوش مصنوعی"، دوفصلنامه آینده‌پژوهی ایران، دوره 5 شماره 2، صص35-65، 1399.
[6] [6] اجاقی، حامد، ظهوریان نادعلی، ایمان، سلیمانی روزبهانی، فاطمه، "نگاشت نقشه مصنوعات و تولیدکنندگان زیست بوم هوش مصنوعی ایران برمبنای گستره تحول‌آفرینی"، دوفصلنامه فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران، دوره 15 شماره‌های 57 و 58، صص 152-138، 1402.
[7] E. Mumcuoğlu, C. E. Öztürk, H. M. Ozaktas, and A. Koç, “Natural language processing in law: Prediction of outcomes in the higher courts of Turkey”, Information Processing & Management, 58(5), 102684, 2021.
[8] B. Alarie, A. Niblett, and A. H. Yoon, “How artificial intelligence will affect the practice of law”, University of Toronto Law Journal, 68, 106-124, 2018.
[9] F. Bell, “Family law, access to justice, and automation”, Macquarie LJ, 19, 103-132, 2019.
[10] مهرافزا، محمدرضا، زرگز، افشین و حبیبی درگاه، بهنام، "هوش مصنوعی و داوری تجاری بین المللی"، تحقیقات حقوقی تطبیقی ایران و بین الملل، دوره 11 شماره 42، 1397.
[11] درگاه ملی قوه قضاییه، " تسریع فرآیند‌های قضایی با استفاده از ابزار گفتار به متن"، 9 خرداد، 1402.
https://lnkfwd.com/u/JvrT1pjH (Last Visited: 2024-10-07).
[12] تخشید، زهرا،"مقدمه‌ای بر چالش‌های هوش مصنوعی در حوزة مسئولیت‌های مدنی"، حقوق خصوصی، دوره 18 شماره 1، صص 227-225، 1400.
[13] درگاه ملی قوه قضاییه، "دستورات رئیس دستگاه قضا در راستای توسعه به¬کارگیری تجهیزات فناورانه در عدلیه"،27 آذر، 1402.
https://eadl.ir/news/ctl/ArticleView/mid/395/articleId/86213/categoryId/14/300 (Last Visited: 2024- 10- 07).
[14] درگاه ملی قوه قضاییه، " سیاست قوه قضاییه بر تقویت استفاده از هوش مصنوعی است"، درگاه ملی قوه قضاییه، 20 مرداد، 1403.
https://eadl.ir/news/ctl/ArticleView/mid/395/articleId/87847/categoryId/14/87847 (Last Visited: 2024-10-07).
[15] درگاه ملی قوه قضایی، " گمنام سازی 20 میلیون رای قضایی با استفاده از هوش مصنوعی در سامانه تناد"، 16 مهر، 1403.
https://lnkfwd.com/u/JvpSq2v2 (Last Visited: 2024-10-07).
[16] G. Chimuka, “Impact of artificial intelligence on patent law. Towards a new analytical framework–[the Multi-Level Model]”, World Patent Information, 59, 101926, 2019.
[17] T. T. Krupiy, “A vulnerability analysis: Theorising the impact of artificial intelligence decision-making processes on individuals, society and human diversity from a social justice perspective”, Computer Law & Security Review, 38, 105429, 2020.
[18] B. C. Stahl, R. Rodrigues, N. Santiago, and K. Macnish, “A European Agency for Artificial Intelligence: Protecting fundamental rights and ethical values”, Computer Law & Security Review, 45, 105661, 2022.
[19] G. Volkmar, P. M. Fischer, and S. Reinecke, “Artificial Intelligence and Machine Learning: Exploring drivers, barriers, and future developments in marketing management”, Journal of Business Research, 149, 599-614, 2022.
[20] L. Longin, and O. Deroy, “Augmenting perception: How artificial intelligence transforms sensory substitution”, Consciousness and Cognition, 99, 103280, 2022.
[21] L. Richter, M. Lehna, S. Marchand, C. Scholz, A. Dreher, S. Klaiber, and S. Lenk, “Artificial Intelligence for Electricity Supply Chain automation”, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 163, 112459, 2022.
[22] P. C. Arias, “Artificial Intelligence & Machine Learning: a model for a new judicial system?”, Revista internacional jurídica y empresarial, (3), 81-91, 2020.
[23] B. W. Wirtz, J. C. Weyerer, C. Geyer, “Artificial intelligence and the public sector—applications and challenges”, International Journal of Public Administration, 42(7), 596-615, 2019.
[24] B. L. Jimma, “Artificial Intelligence in Healthcare: A Bibliometric Analysis” Telematics and Informatics Reports, 100041, 2023.
[25] روشن، سید علیقلی، یعقوبی، نورمحمد و مومنی، امیررضا، "کاربست هوش مصنوعی در بخش دولتی: مطالعه‌ای فراترکیب"، فصلنامه علوم مدیریت ایران، دوره 16، شماره61، صص117- 145، 1400.
[26] ابوذری، مهرنوش، حقوق و هوش مصنوعی، تهران، نشر میزان، چاپ اول، 1400.
[27] دانش پژوه، مصطفی، مقدمه علم حقوق (با رویکرد به حقوق ایران و اسلام)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392.
[28] حبیب نژاد، سید احمد و تقی زاده، احمد، "نیاز سنجی تقنینی؛ عنصری بایسته در قانونگذاری شایسته"، فصلنامه دانش حقوق عمومی، دوره 8 شماره 26، صص 25- 46، 1398.
[29] N. Petit, “Artificial intelligence and automated law enforcement: A review paper“, Available at SSRN ,3145133,2018.
[30] S.Raaijmakers, “Artificial intelligence for law enforcement: challenges and opportunities, IEEE security & privacy, 17(5), 74-77, 2019.
[31] A. Babacan, & H.Babacan, A transformative approach to work integrated learning in legal education”, Education+ Training, 57(2), 170-183, 2015.
[32] M.Reid, “A call to arms: why and how lawyers and law schools should embrace artificial intelligence, U. Tol. L. Rev., 50, 477, 2018.
[33] آورزمانی، حمید و صفایی نبات، حمیده، "بررسی نقش داده‌کاوی و هوش مصنوعی در پیشگیری از جرایم خشن"، فصلنامه مطالعات پیشگیری از جرم، دوره 11شماره 38، صص146- 170، 1395.
[34] کیوان پور، محمدرضا، "تحلیل رایانه‌ای جرم با بهره‌گیری از روش‌های هوش مصنوعی و داده‌کاوی کشف پیشدستانه جرم"، کارآگاه، دوره 2،شماره 7، پلیس آگاهی ناجا، 1388.
[35] W. G. de Sousa, R. A. Fidelis, P. H. de Souza Bermejo, A. G. da Silva Gonçalo, and B. de Souza Melo “Artificial intelligence and speedy trial in the judiciary: Myth, reality or need? A case study in the Brazilian Supreme Court (STF)”, Government Information Quarterly, 39(1), 101660, 2022.
[36] Y. Zhang, Y. Zhao, and Y. Zhao, “The Application of Artificial Intelligence Decision-Making Algorithm in Crisis Analysis and Optimization of the International Court System”, Mobile Information Systems, 2022.
[37] A. H. Bolifaar, and H. D. P. Sinaga, “Managing Evidence of Tax Crime in Indonesia: An Artificial Intelligence Approach in Integrated Criminal Justice System”, AYER JOURNAL, 27(1), 143-158, 2020.
[38] I. Wiafe, F. N. Koranteng, E. N. Obeng, N., Wiafe, A. Assyne, and S. R. Gulliver, “Artificial intelligence for cybersecurity: a systematic mapping of literature”, IEEE Access, 8, 146598-146612, 2020.
[39] N. A. K. Rosili, N. H. Zakaria, R. Hassan, S. Kasim, F. Z. C. Kasim, and T. Sutikno, “A systematic literature review of machine learning methods in predicting court decisions”, IAES International Journal of Artificial Intelligence, 10(4), 1091, 2021.
[40] O. Metsker, E. Trofimov, and G. Kopanitsa, “Application of machine learning metrics for dynamic E-justice processes”, In 2021 28th Conference of Open Innovations Association (FRUCT),2021, (pp. 293-300), IEEE.
[41] P. U.Chinedu, W. Nwankwo, F. U. Masajuwa, and S .Imoisi, “Cybercrime Detection and Prevention Efforts in the Last Decade: An Overview of the Possibilities of Machine Learning Models”, Review of International Geographical Education Online, 11(7), 2021.
[42] H. M. K. K. M. B. Herath, and M. Mittal, “Adoption of artificial intelligence in smart cities: A comprehensive review”, International Journal of Information Management Data Insights, 2(1), 100076, 2022.
[43] Z. Abbass, Z. Ali, M. Ali, B. Akbar, and A. Saleem, “A framework to predict social crime through twitter tweets by using machine learning”, In 2020 IEEE 14th International Conference on Semantic Computing (ICSC),2020, (pp. 363-368), IEEE.
[44] R. Ch, T. R. Gadekallu, M. H. Abidi, and A. Al-Ahmari, “Computational system to classify cyber crime offenses using machine learning”, Sustainability, 12(10), 4087, 2020.
[45] T. Yigitcanlar, K. C. Desouza, L. Butler, and F. Roozkhosh, (2020), “Contributions and risks of artificial intelligence (AI) in building smarter cities: Insights from a systematic review of the literature”, Energies, 13(6), 1473, 2020.
[46] D. A. Rincón-Riveros, S. M. Salazar-Molina, W. A. Pinto-Cáceres, S. P. Amaya, and J. M. Calderon, “Automation System Based on NLP for Legal Clinic Assistance”, IFAC-PapersOnLine, 54(13), 283-288, 2021.
[47] C. Xiao, X. Hu, Z. Liu, C. Tu, M, Sun, “Lawformer: A pre-trained language model for chinese legal long documents”, AI Open, 2, 79-84, 2021.
[48] J. Li, G. Zhang, H.Yan, L.Yu, and T. Meng, “A Markov logic networks based method to predict judicial decisions of divorce cases”, In 2018 IEEE International Conference on Smart Cloud (SmartCloud),2018, (pp. 129-132), IEEE.
[49] J. Li, G. Zhang, L. Yu, and T. Meng, “Research and design on cognitive computing framework for predicting judicial decisions”, Journal of Signal Processing Systems, 91(10), 1159-1167, 2018.
[50] Y. H. Lai, and H. C. Che, “Modeling patent legal value by Extension Neural Network”, Expert Systems with Applications, 36(7), 10520-10528, 2009.
[51] Y. Xu, G. Hu, L. You, and C. Cao, “A Novel Machine Learning-Based Analysis Model for Smart Contract Vulnerability”, Security and Communication Networks, 2021.
[52] P. Momeni, Y. Wang, and R. Samavi, “Machine learning model for smart contracts security analysis”, In 2019 17th International Conference on Privacy, Security and Trust (PST), 2019, (pp. 1-6), IEEE.
[53] S. Undavia, A. Meyers, and J. E. Ortega, “A comparative study of classifying legal documents with neural networks”, In 2018 Federated Conference on Computer Science and Information Systems (FedCSIS), 2018, (pp. 515-522), IEEE.
[54] P. Akbar, M. J. Loilatu, U. Pribadi, and S. Sudiar, “Implementation of Artificial Intelligence by the General Elections Commission in Creating a Credible Voter List” In IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 2021, (Vol. 717, No. 1, p. 012017), IOP Publishing.
[55] J. Reis, P. E. Santo, and N, Melão, “Influence of artificial intelligence on public employment and its impact on politics: a systematic literature review”, Brazilian Journal of Operations & Production Management, 18(3), 1-22, 2021.
[56] M. Saadah, “Artificial Intelligence for Smart Governance; towards Jambi Smart City”, In IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 2021. (Vol. 717, No. 1, p. 012030), IOP Publishing.
[57] P. Sharma, and A, Joshi, “Challenges of using big data for humanitarian relief: lessons from the literature”, Journal of Humanitarian Logistics and Supply Chain Management, 2019.
[58] A. Ben Rjab, and S. Mellouli, (2019). “Artificial intelligence in smart cities: Systematic literature network analysis”, In Proceedings of the 12th International Conference on Theory and Practice of Electronic Governance, 2019, pp. 259-269.
[59] W. G. de Sousa, E. R. P. de Melo, P. H. D. S. Bermejo, R. A. S. Farias, and A. O. Gomes, “How and where is artificial intelligence in the public sector going? A literature review and research agenda”, Government Information Quarterly, 36(4), 101392, 2019.
[60] C. Alexopoulos, Z. Lachana, A. Androutsopoulou, V. Diamantopoulou, Y. Charalabidis, and M. A. Loutsaris, “How machine learning is changing e-government” In Proceedings of the 12th international conference on theory and practice of electronic governance, 2019, (pp. 354-363).
[61] O. Golubchikov, and M. Thornbush, “Artificial intelligence and robotics in smart city strategies and planned smart development”, Smart Cities, 3(4), 2020.
[62] A. Ortega-Fernández, R. Martín-Rojas, and V. J. García-Morales, “Artificial intelligence in the urban environment: Smart cities as models for developing innovation and sustainability”, Sustainability, 12(19), 7860, 2020.
[63] R. W. Campbell, “Artificial intelligence in the courtroom: The delivery of justice in the age of machine learning”, Colo. Tech. LJ, 18, 323, 2020.
