ساخت و اعتبار یابی مقیاس اهمال‌کاری در نماز
الموضوعات :
محمدرضا اسدی یونسی
1
,
مرتضی پردل
2
,
سید علیرضا قاسمی
3
1 - گروه روانشناسی تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران
2 - گروه روانشناسی تربیتی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قاین، ایران.
3 - گروه روانشناسی تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.
الکلمات المفتاحية: نماز, اهمال‌کاری در نماز, مقیاس عمومی, تحلیل عاملی اکتشافی, اعتبار یابی,
ملخص المقالة :
برپایی نماز ضمن برقراری ارتباط باخدا، باعث ایجاد آثار روانی و جسمانی مثبتی در فرد نمازگزار می‌شود. باوجود این آثار ارزشمند جسمانی و روانشناختی نماز برای انسان، به‌طور مکرر مشاهده می‌شود که بسیاری از افراد در سنین مختلف از کودکی تا بزرگسالی، در برپایی نماز و اقامه آن اهمال ورزیده و جدیت لازم را ندارند.باعنایت به اینکه شیوه سنجش یک سازه مانند اهمال‌کاری در نماز، نقش مهمی در نتایج پژوهش‌های پیرامون آن و به‌تبع آن کاربردهای مداخلاتی حاصل از آن دارد و تاکنون مقیاسی برای این سازه مورد ساخت و اعتباریابی قرار نگرفته است، پژوهش حاضر به‌منظور ساخت و اعتبار یابی مقیاس عمومی اهمال‌کاری در نماز انجام گرفت. روش پژوهش حاضر از نوع توصیفی و ساخت ابزار بود و در چهارمرحله شامل گردآوری و تعیین موضوع‌ها یا منابع اهمال‌کاری، اجرای آزمایشی پرسشنامه برای تعیین روایی (CVI)، بررسی و انتخاب سؤالات پرسشنامه و اعتبار یابی فرم نهایی پرسشنامه انجام گرفت. مجموعاً نتایج پژوهش نشان داد که نمره کل دارای همسانی درونی بالایی(89/0) است. همچنین نتایج حاصل از تحلیل عاملی نشان داد که مقیاس ساخته‌شده از 5 عامل تشکیل‌شده است که جمعاً 03/63 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. در این میان عامل نخست با ارزش ویژه 193/7، درحدود 97/29درصد واریانس کل، عامل دوّم با ارزش ویژه 116/3، درحدود 98/12درصد واریانس کل و عامل پنجم با ارزش ویژه 156/1 درحدود 81/4درصد واریانس کل متغیرها را توجیه می‌کنند. بنابراین، طبق نتایج این پژوهش، مقیاس عمومی اهمال‌کاری در نماز، از اعتبار مناسبی برخوردار بوده و می‌تواند جهت انجام تحقیقات گسترده مرتبط مورداستفاده قرارگیرد.
افتخاری، حجت؛ افتخاری، عفت؛ افتخاری، جابر. (1402). واکاوی تجربه زیسته دانشجویان دانشگاه باهنر کرمان از عوامل، زمینه‌ها و پیامدهای دین‌گریزی و راهکارهای برون‌رفت از آن. دین‌پژوهی و کارآمدی، 3(1)، 1-17. https://journals.tabrizu.ac.ir/article_16446.html
افتخاری، سحر. (1402). آسیب شناسی انجام تکالیف دینی (نماز) در مدارس ابتدایی دخترانه کرمانشاه. مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی، 5(54)، 123-139. http://noo.rs/Sm77U
انیسی، جعفر؛ نویدی، احد؛ حسینی نژاد نصرآباد، اعظم. (1389). ساخت و اعتباریابی مقیاس نگرش و التزام عملی به نماز. مجله علوم رفتاری، 4(4)، 313-318. magiran.com/p819786
برومند، محمدرضا؛ اصغرپور، حبیب؛ اصفهانی نیا، اکرم؛ چراغی اردهایی، مریم. (1402). واکاوی در آثار سلامت جسمانی و روانی نماز. دو فصلنامه فیزیولوژی حرکت و تندرستی، 3(1)، 100-112. https://dorl.net/dor/20.1001.1.27834603.1402.3.1.10.5
پیری، ولی؛ شهینی ییلاق، منیجه؛ آتش افروز، عسکر. (1401). آزمایش مدل رابطه التزام تحصیلی با اهمال‌کاری تحصیلی، غیبت از مدرسه و عملکرد تحصیلی از طریق نقش میانجیگری پایستگی تحصیلی در دانش‌آموزان. مجله روانشناسی، 26(4)، 327-336. https://dorl.net/dor/20.1001.1.18808436.1401.26.4.10.3
جمالی راد، فهیمه؛ آزادی، محمود؛ دهقانی زاده، عادله. (1402). آموزش راهبردها و درمان اهمال کاری: با تاکید بر نماز. تهران: ضریح آفتاب.
حکمتیان فرد، صادق؛ گلستانه، سیدموسی. (1402). رابطه طرحواره‌های ناسازگار اولیه با تعلل‌ورزی تحصیلی با نقش میانجی ویژگی‌های شخصیتی و کمال‌گرایی. مجله روانشناسی، 27(1)، 38-50. https://dorl.net/dor/20.1001.1.18808436.1402.27.1.4.8
خشنودی، مسعود؛ صفری، علی؛ قانع الحسینی، مجید؛ طاهری، مهدی؛ نجاتی پرواز، نفیسه. (1399). بررسی ارتباط فریضۀ نماز با میزان افسردگی و نوع سبک‌های هویتی دانشجویان. پژوهش در دین و سلامت، 7(2)، 28-40. https://doi.org/10.22037/jrrh.v7i2.28399
دیانتی، منصور؛ حاجی رضایی کاشان، فاطمه؛ میرباقر آجر پز، ندا؛ حاجی رضایی، عاطفه. (1398). تبیین تجارب اقامه نماز در بیماران بستری: یک مطالعه پدیدارشناسی. مجله علوم پزشکی فيض، ۲۳(۷)، ۸۱۷-۸۲۳. http://feyz.kaums.ac.ir/article-1-3926-fa.html
رستمی، مریم؛ نصرتی، کبری؛ مهدی نژاد گرجی، گلین؛ کبیری، میترا. (1398). اضطراب مرگ در سالمندان: نقش سرسختی روانشناختی و التزام عملی به نماز. روانشناسی پیری، 5(4)، 309-320. https://doi.org/10.22126/jap.2020.4834.1380
سلیمانی، ایران؛ الهیاری، ماهرخ. (1400). بررسی آسیب‌شناسی فریضه نماز جوانان با تأکید بر آموزه‌های دینی در استان اردبیل. سراج منیر، 12(43)، 209-234. https://doi.org/10.22054/ajsm.2022.63664.1755
شجاعی، مسلم؛ عوض‌زاده، ابوطالب. (1401). چالش‌های تربیت دینی با رویکرد دین‌گریزی در دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه. پژوهش در آموزش معارف و تربیت اسلامی، 2(2)، 49-66. https://doi.org/10.22034/riet.2022.11126.1109
صحرانورد، بهنام. (1401). اقامه ی نماز جماعت و اثرات آن برسبک زندگی و سلامت‌روانی دانشجویان و کارکنان دانشگاه فرهنگیان (با رویکرد پدیدارشناسانه). سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، ۶(4)، 109-117. http://islamiclifej.com/article-1-1017-fa.html
صفایی، صفی الله؛ ناصری سلطانی، عاطفه. (1398). بررسی عضویت در شبکه های مجازی و گرایش به ادیان؛ دانشجویان دانشگاه پیام نور همدان سال تحصیلی 98-1397. مطالعات کاربردی در علوم اجتماعی و جامعه شناسی، 2(5)، 31-44. http://noo.rs/6pBHp
علائی، نیره؛ نقش، زهرا؛ قاسم زاده، سوگند. (1400). اثر باورهای انگیزشی و تعلل‌ورزی بر خودتنظیمی با نقش واسطهای کمکطلبی در مورد دانش‌آموزان دوره اول متوسطه. مجله روانشناسی، 25(4)، 519-529. https://dorl.net/dor/20.1001.1.18808436.1400.25.4.10.6
عوض‌زاده، ابوطالب؛ کریمی باغملک، آیت اله؛ رضایی، صادق. (1401). شناسایی آسیب‌‌های تربیت دینی به منظور ارائه الگوی دین‌پذیری مشتاقانه در دانش‌آموزان. سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، ۶(1)، 44-55. http://islamiclifej.com/article-1-969-fa.html
فرخ، زهرا؛ سلطانی تیرانی، سمیه. (1400). واکاوی نماز و تربیت عبادی فرزندان با تکیه بر متون دینی. مطالعات تربیتی و روان شناختی خانواده، 2(4)، 115-139. https://mtr.jz.ac.ir/article_173835.html
کرامتی، هادی؛ جعفری هرندی، رضا؛ ستایشی اظهری، محمد؛ ترک زاده آرانی، زهرا. (1401). موثرترین مداخله در کاهش اهمال کاری: یک پژوهش فراتحلیلی. دانش و پژوهش در روانشناسی کاربردی، 23(2)، 226-238. https://doi.org/10.30486/jsrp.2020.1892496.2289
محمدعلیزاده نوبر، سهیلا؛ مصرآبادی، جواد؛ محمدعلیزاده نوبر، سارا؛ مشحونی، شبنم. (1401). بررسی مقایسه ای اعتیاد به شبکه های اجتماعی موبایل و استرس تحصیلی در بین افراد اهمال کار و غیر اهمال کار. دوماهنامه علمی- پژوهشی راهبردهای آموزش در علوم پزشکی، ۱۵ (۶)، ۵۵۶-۵۶۷. http://edcbmj.ir/article-1-2179-fa.html
محمدی پارسا، محمدجواد. (1402). زیست دانشگاهی و نماز (مورد مطالعه: افراد بالای هجده سال شهر گرگان). پژوهش در آموزش معارف و تربیت اسلامی، 4(3)، 29-46. https://doi.org/10.22034/riet.2023.15031.1204
مقیمی، زهرا؛ نسیمی، سورنا؛ حاجیلو، وحید. (1400). تأثیر نماز برسلامت روانی دانشجویان با میانجی گری هوش معنوی. فرهنگ در دانشگاه اسلامی، 11(4)، 621-634. magiran.com/p2416486
منصوری‌طلب، عمران؛ کریمی‌نیا، محمدمهدی؛ علیدادی، زهرا؛ شحیطاوی، مریم؛ فصیحی‌زاده، عصمت الله. (1401). عواقب سبک شمردن نماز از دیدگاه روایات. معارف علوم اسلامی و علوم انسانی، 8(1)، 379-403. http://noo.rs/C5lte
مهرداد، حسین؛ معظمی گودرزی، طنین. (1401). نگاهی آسیب شناسانه به نقش تعلیم و تربیت در انجام و تداوم فریضه‌ی نماز. سواد تربیتی معلم، 2(1)، 175-191. https://dorl.net/dor/20.1001.1.28210719.1401.2.1.16.0
نجاری، تراب. (1402). نقش ابعاد منش شخصیت در پیش‌بینی تعلل‌ورزی تحصیلی دانشجویان. فصلنامه پژوهش های نوین روانشناختی، 18(70)، 223-228. https://doi.org/10.22034/jmpr.2023.16548
وهاب زاده مقدم، فاطمه سادات؛ عسگری ده آبادی، حمیدرضا؛ میرسپاسی، ناصر. (1400). رابطه بین تفاوت نسل های کاری در بروز اهمال کاری کارکنان بخش بانکداری. پژوهش نامه مدیریت تحول، 13(2)، 19-38. https://doi.org/10.22067/tmj.2021.71761.1162
یاراحمدی، محمد؛ مهدیان، محمدجعفر؛ کرمخانی، مرضیه؛ نوروزی کوهدشت، رضا؛ حسنی راد، تورج. (1400). تبیین کارایی پرتوهای نماز در ساختار سلامت. پژوهش در دین و سلامت، 7(3)، 172-186. https://doi.org/10.22037/jrrh.v7i3.29171
یوسفی، حبیب اله؛ عبدالکریمی نطنزی، مرضیه؛ نسایی برزکی، حسین. (1398). بررسی رابطه میزان پای‌بندی به نماز و مرتبه سلامت معنوی. مجله علوم پزشکی فيض، ۲۳(۷)، ۷۳۵-۷۴۰. http://feyz.kaums.ac.ir/article-1-3916-fa.html
Francis, B., Gill, J. S., Yit Han, N., Petrus, C. F., Azhar, F. L., Ahmad Sabki, Z., Said, M. A., Ong Hui, K., Chong Guan, N., & Sulaiman, A. H. (2019). Religious Coping, Religiosity, Depression and Anxiety among Medical Students in a Multi-Religious Setting. International journal of environmental research and public health, 16(2), 259-266. https://doi.org/10.3390/ijerph16020259
He, Q., Wu, M., Wu, W., & Fu, J. (2021). The effect of abusive supervision on employees’ work procrastination behavior. Frontiers in psychology, 12, 596704. https://doi.org/10.3389%2Ffpsyg.2021.596704
Meng, X., Pan, Y., & Li, C. (2024). Portraits of procrastinators: A meta-analysis of personality and procrastination. Personality and Individual Differences, 218, 112490. https://doi.org/10.1016/j.paid.2023.112490
Saniotis A. (2018). Understanding Mind/Body Medicine from Muslim Religious Practices of Salat and Dhikr. Journal of religion and health, 57(3), 849–857. https://doi.org/10.1007/s10943-014-9992-2
Sanecka, E. (2022). Psychopathy and procrastination: Triarchic conceptualization of psychopathy and its relations to active and passive procrastination. Current Psychology, 41(2), 863-876. https://psycnet.apa.org/doi/10.1007/s12144-020-00604-8
Sparfeldt, J. R., & Schwabe, S. (2024). Academic procrastination mediates the relation between conscientiousness and academic achievement. Personality and Individual Differences, 218, 112466. https://doi.org/10.1016/j.paid.2023.112466
مجله روانشناسی 110/ سال بیست و هشتم، شماره 2/ تابستان 1403
Journal of Psychology, 2024, 28 (Summer) 327-7132+ 11-1 142
ساخت و اعتباریابی مقیاس اهمال‌کاری در نماز
Development and Validation of the Procrastination in Prayer scale (PPS)
محمدرضا اسدی یونسی1 مرتضی پردل2 سیدعلیرضا قاسمی3 |
| Mohammad Reza Asadi Younesi, PhD* Morteza Pordel, PhD Sayed Alireza Ghasemi, MSc |
چکیده |
|
Abstract |
برپایی نماز ضمن برقراری ارتباط با خدا، باعث ایجاد آثار روانی و جسمانی مثبتی در فرد نمازگزار می‌شود. با وجود این آثار ارزشمند جسمانی و روانشناختی نماز برای انسان، به‌طور مکرر مشاهده می‌شود که بسیاری از افراد در سنین مختلف از کودکی تا بزرگسالی، در برپایی نماز و اقامه آن اهمال ورزیده و جدیت لازم را ندارند. با عنایت به اینکه شیوه سنجش یک سازه مانند اهمال‌کاری در نماز، نقش مهمی در نتایج پژوهش‌های پیرامون آن و به‌تبع آن کاربردهای مداخلاتی حاصل از آن دارد و تاکنون مقیاسی برای این سازه مورد ساخت و اعتباریابی قرار نگرفته است، پژوهش حاضر به‌منظور ساخت و اعتباریابی مقیاس عمومی اهمال‌کاری در نماز انجام گرفت. روش پژوهش حاضر از نوع توصیفی و ساخت ابزار بود و در چهار مرحله شامل گردآوری و تعیین موضوع‌ها یا منابع اهمال‌کاری، اجرای آزمایشی مقیاس برای تعیین روایی (CVI)، بررسی و انتخاب سؤالات مقیاس و اعتباریابی فرم نهایی مقیاس انجام گرفت. در مجموع نتایج پژوهش نشان داد که نمره کل دارای همسانی درونی بالایی (89/0) است. همچنین نتایج حاصل از تحلیل عاملی نشان داد که مقیاس ساخته‌شده از 5 عامل تشکیل‌شده است که جمعاً 03/63 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. در این میان عامل نخست با ارزش ویژه 19/7، در حدود 97/29 درصد واریانس کل، عامل دوم با ارزش ویژه 116/3، در حدود 98/12 درصد واریانس کل و عامل پنجم با ارزش ویژه 156/1 در حدود 81/4 درصد واریانس کل متغیرها را تبیین می‌کنند. بنابراین، طبق نتایج این پژوهش، مقیاس عمومی اهمال‌کاری در نماز، از اعتبار مناسبی برخوردار بوده و می‌تواند جهت انجام تحقیقات گسترده مرتبط مورد استفاده قرار گیرد. واژه‌هاي کلیدي: نماز، اهمال‌کاری در نماز، مقیاس عمومی، تحلیل عاملی اکتشافی، اعتباریابی |
| Prayer, while communicating with God, creates positive psychological and physical effects in the praying person. Despite these valuable physical and psychological effects of prayer for humans, it is frequently observed that many people of different ages, from childhood to adulthood, are negligent and lack the necessary seriousness in establishing and performing prayer. Given that the method of measuring a construct such as procrastination in prayer plays an important role in the results of researches surrounding it and consequently the interventional applications resulting from it. So far, no scale has been built and validated for this structure. Therefore, the present study was conducted in order to construct and validate the general scale of procrastination in prayer. The method of the research was descriptive and tool construction and was done in four stages including collecting and determining issues or sources of procrastination, testing the questionnaire to determine the validity (CVI), checking and selecting the questions of the questionnaire and validating the final form of the questionnaire. Overall, the research results showed that the total score has a high internal consistency (0.89). Also, the results of the factor analysis showed that the constructed scale consists of 5 factors that explain 63.03% of the total variance. Among these, the first factor with a specific value of 7.19, about 29.97% of the total variance, the second factor with a specific value of 3.116, about 12.98% of the total variance and the fifth factor with a specific value of 1.156, about 4.81% of the total variance of the variables. Therefore, according to the results of this research, the general scale of procrastination in prayer has good validity and can be used to conduct extensive related research. Keywords: Prayer, Procrastination in Prayer, General Scale, Exploratory factor Analysis, Development, Validation |
· مقدمه
نماز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فروع دین اسلام شناخته می‌شود (محمدی پارسا، 1402). میلیون‌ها مسلمان در سرتاسر جهان، پنج بار در روز نماز اسلامی که با اصطلاح عربی نماز معرفی می‌شود را اقامه می‌کنند (سانیوتیس، 2018). نماز در فرهنگ اسلامی، از مهم‌ترین فرائض دینی و از ضروریات دین مقدس اسلام، نقطه اوج عبادات، عمود دین و مرز بین کفر و ایمان، وسیله قرب الهی و تکامل انسان است. اهمیت و آثار تربیتی نمازخواندن نیز در آیات و روایات دینی بسیاری مورد تأکید قرار گرفته است (رستمی و همکاران، 1398). مؤمنین، با خواندن نماز می‌توانند ضمن شست و شوی ناپاکی‌ها و افزایش اخلاص، در برابر گناهان خود را بیشتر کنترل کنند و سلامت روانی خود را افزایش دهند (مقیمی، نسیمی و حاجیلو، 1400). متون زیادی در حوزه دین، معنویت و روانشناسی وجود دارد که در بسیاری از آنها به ارتباط میان نماز و بهبود سلامت روانی اشاره شده است (خشنودی و همکاران، 1399). همچنین باید گفت مهم‌ترین راهی که خداوند برای بندگان خود قرار داده تا با او ارتباط مستمر داشته باشند نماز است. فلسفه عبادت انس با خدای تعالی است و با نمازخواندن انسان به او نزدیک می‌شود و به آرامش، بهزیستی سعادت می‌رسد (برومند و همکاران، 1402؛ یاراحمدی و همکاران، 1400). در هر شبانه‌روز پنج وقت برای نماز قرار داده شده است تا این ارتباط معنوی با خالق هستی قطع نگردد (فرخ و سلطانی تیرانی، 1400). در تبیین این باور باید اظهار داشت نماز، رابطه مخلوق با خالق است، انسان مادّی را معنوی می‌کند و انسان را با منبع آرامش اصلی یعنی خداوند متعال آشناتر می‌کند (صحرانورد، 1401). اقامه نماز باعث ایجاد آثار روحی و جسمی در فرد نمازگزار می‌شود؛ از جمله آثار جسمی آن می‌توان به تقویت سیستم دفاعی بدن، درمان امراض جسمی مثل آسم و فشارخون و از آثار روحی آن به نبود ارتکاب گناه، آرامش روح، جلوگیري از اضطراب و افسردگی اشاره کرد (فرانسیس و همکاران، 2019). از طریق نماز، مؤمن با برون‌ریزي هیجانی خود از همه ناپاکی‌ها و افکار منفی تخلیه شده، به‌سوی پالایش روانی خود گام برمی‌دارد و نتیجه پالایش روحی، سلامت روحی و روانی فرد خواهد بود (دیانتی و همکاران، 1398).
علی‌رغم آثار ارزشمند جسمانی و روانشناختی نماز برای انسان، به‌طور مکرر مشاهده می‌شود که بسیاری از افراد در برپایی نماز و اقامه آن اهمال ورزیده و جدّیت لازم را ندارند و این موضوع در روایات اهل‌بیت و معصومین (علیهم‌السلام) نیز مشاهده می‌شود (منصوری‌طلب و همکاران، 1401). اهمال‌کاری (procrastination) به معنای ناتوانی بر اعمال کنترل بر افکار، هیجانات، تکانه‌ها و انجام تکلیف با توجه به معیارهایی که فرد برگزیده است، تعریف می‌شود (محمد علیزاده نوبر و همکاران، 1401). در تعریفی ساده، اهمال‌کاری به تعویق عمدی وظایف کاری که انتظار می‌رود انجام شود، اشاره دارد (هی و همکاران، 2021). هسته اهمال‌کاری، فرایند تصمیم‌گیری به تعویق انداختن فعالیت‌ها و کارهای محوله یا طفره‌رفتن از آنها است (علائی و همکاران، 1400؛ حکمتیان فرد و گلستانه، 1402؛ پیری و همکاران، 1401؛ ). اهمال‌کاری ضمن اعمال تأثیر منفی بر سلامت جسمانی و روانشناختی انسان‌ها، همواره موجب افزایش استرس و فشار روانی، ناکامی و آشفتگی روانی می‌شود (وهاب‌زاده مقدم، عسگری ده‌آبادی و میرسپاسی، 1400).
به باور نجاری (1402)، تعلل یا فردافکنی یا اهمال‌کاری، به تعویق انداختن مداوم کارها را گویند و سازوکاری است که فرد وظایف خود را به‌طور متوالی به زمان و روز دیگری معوق می‌کند و به‌جای انجام آنها به امور جزئی دیگر می‌پردازد. عوامل اهمال‌کاری و پیامدهای آنکه بر شغل، تحصیل و سلامت روانی فرد مؤثر است (منگ، پان و لی، 2024؛ سنکا، 2022؛ اسپارفلدت و اسچاوب، 2024)، از حوزه‌های پژوهش نوینی است که مورد علاقه پژوهشگران است (کرامتی و همکاران، 1401). در عصر جهانی‌شدن به‌دلیل پیچیدگی‌های زیادی که جامعه با آن روبه‌رو است، برخی اَشکال مشارکت دینی از جمله نماز در معرض تقویت و برخی دیگر در معرض تهدید قرارگرفته‌اند (صفایی و ناصری سلطانی، 1398). بدیهی است نتایج نبود توجه به دین و اهمال‌ورزی در نماز و سایر اعمال عبادی، ضمن از دست‌رفتن آرامش و سلامت روانی، منجر به شکستن حریم‌های انسانی و از میان‌رفتن مرزهای سلوک اجتماعی می‌شود و انواع جنایت، تعدی‌ها و حرمت‌شکنی‌ها و تباهی‌ها در اجتماع بشری به منصه ظهور خواهند رسید (افتخاری، افتخاری و افتخاری، 1402). با این حال با گسترش پدیده دین‌گریزی در میان گروه سنی نوجوان تا بزرگسال، مشاهده می‌شود بسیاری از افراد در انجام این واجب دینی اهمال می‌ورزند (شجاعی و عوض زاده، 1401). بحث اهمال‌کاری در نماز، ازجمله مباحث به‌ظاهر کوچک امّا بسیار مهمی است که ریشه اخلاقی و روانی دارد. مرور پژوهش‌های انجام‌گرفته نشان داد درگذشته علی‌رغم اینکه درباره موضوعاتی مانند تعلل‌ورزی کاری و تعلل‌ورزی تحصیلی، مقیاس طراحی‌شده ولی درباره موضوع مهمی مانند نماز، مقیاسای برای سنجش اهمال‌کاری در آن تهیه و تدوین نشده است.
بررسی و مرور پیشینه پژوهش‌های انجام‌گرفته نشان می‌دهد تاکنون در داخل و خارج از ایران، پژوهشی متمرکز بر موضوع اهمال‌کاری در نماز نپرداخته است و بیشتر پژوهش‌های نزدیک و مرتبط با این حوزه، در زمینه دین‌گریزی انجام‌گرفته است. از سویی دیگر، این نکته نیز حائز اهمیت است که شیوه سنجش یک سازه مانند اهمال‌کاری، نقش مهمی در نتایج پژوهش‌های پیرامون آن و به‌تبع آن کاربردهای مداخلاتی حاصل از آن دارد. در ایران، مقیاس‌ها و مقیاس‌های متعددی در حوزه موضوعی نماز تدوین و اعتباریابی شده‌اند از جمله مقیاس نگرش و التزام عملی به نماز (انیسی و همکاران، 1389)، جذب به نماز در دانش‌آموزان (یوسفی و همکاران، 1398) و مقیاس خودسنجی التزام عملی به اعتقادات مذهبی (نویدی، 1389) از مهم‌ترین این ابزارها هستند. بنابراین ازآنجایی‌که تاکنون پژوهشی به تدوین و اعتباریابی مقیاسی عمومی برای اهمال‌کاری در نماز نپرداخته است، پژوهش حاضر با هدف ساخت و اعتباریابی مقیاس عمومی اهمال‌کاری در نماز انجام گرفت. بدیهی است تدوین یک مقیاس و اعتباریابی سبب ایجاد زمینه مناسب برای انجام تحقیقات و پژوهش‌های گسترده‌تر در حوزه اهمال‌کاری در نماز و ارتباط آن با سایر مؤلفه‌های روانشناسی می‌شود.
· روش
پژوهش حاضر از نوع توصیفی و ساخت ابزار بود. این پژوهش در زمره پژوهش‌های پیمایشی قرار می‌گیرد که در 4 مرحله بدین شرح انجام شد. جامعه آماری پژوهش حاضر، کلیه ساکنین شهرستان قاین در سال 1402 بودند که در نهایت نمونه پژوهش 202 آزمودنی (شامل 101 نفر از آقایان و 100 نفر از خانم‌ها) با میانگین سنی 35/32 و انحراف معیار 98/10 بود که در دامنه سنی 13 تا 66 سال قرار داشتند، به روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای و تصادفی انتخاب شدند. به این شکل که ابتدا هر گروه محصلان زیر 20 سال، دانشجویان در بازه سنی 20 تا 30 سال، بزرگسالان سن 30 تا 40 و همچنین 40 تا 50 سال، 50 نفر به عنوان خوشه انتخاب شدند. سپس در هر خوشه مدنظر به روش نمونه‌گیری تصادفی منظم (برای محصلان و دانشجویان ) و نمونه‌گیری در دسترس برای بزرگسالان، تعداد 202 نفر به عنوان آزمودنی در نظر گرفته شدند.
مرحله اوّل: گردآوری و تعیین موضوع‌ها یا منابع اهمال‌کاری
در این مرحله با توجه به منابع مختلف که از مهم‌ترین آنها می‌توان به پژوهش‌های افتخاری (1402)، مهرداد و معظمی گودرزی (1401)، سلیمانی و الهیاری (1400) و جمالی‌راد و همکاران (1402) و پیشنهاد اساتید مربوطه، مقیاسی 30 سؤالی طراحی و آماده شد. در ادامه مقیاس تهیه‌شده در اختیار تعدادی از اساتید، صاحب‌نظران و اساتید دروس حوزوی قرار داده شد تا نظرات آنان درباره موضوعات شناسایی‌شده، اخذ شود. با نظر این اساتید، برخی از موضوعات مشابه در یکدیگر اشباع شده و تغییراتی در برخی از اصطلاحات و لغات اِعمال شد. در نهایت 25 پرسش ذیل سه مؤلفه، تعیین، تعریف و طبقه‌بندی شد. موضوع‌ها و پرسش‌های طبقه‌بندی‌شده در قالب مقیاسی 25 ماده‌ای با استفاده از طیف لیکرت (5 درجه‌ای) تنظیم شد. برخی از ماده‌ها به‌صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. دامنه نمرات از صفر تا 96 متغیر است و نمرات بالاتر حاکی از اهمال‌کاری بیشتر در نماز است.
مرحله دوّم: اجرای آزمایشی مقیاس برای تعیین روایی
در این مرحله برای بررسی روایی محتوای پرسش‌ها از روش والتز و باسل استفاده شد. برای تعیین روایی مقیاس بر اساس CVI، مقیاس به‌صورت تصادفی در اختیار 10 نفر قرار گرفت و در آن از افراد خواسته شد که «مربوط‌بودن» و «واضح و ساده‌بودن» هر ماده را بر اساس یک طیف لیکرتی 4 قسمتی مشخص کنند. خواسته شد که مربوط بودن هر ماده را از نظر خودشان از1 «مربوط نیست»، 2 «نسبتاً مربوط است»، 3 «مربوط است» تا 4 «کاملاً مربوط است» را مشخص کرده، واضح و ساده بودن ماده‌ها نیز به ترتیب از 1 «واضح و ساده نیست»، 2 «نسبتاً واضح و ساده است»، 3 «واضح و ساده است» تا 4 «کاملاً واضح و ساده است» را نیز مشخص کنند. در نهایت بعد از جمع‌آوری مقیاس‌ها و محاسبه روایی، مقدارCVI به‌دست‌آمده در همه ماده‌ها بزرگ‌تر از 79/0 بود یعنی تمام ماده‌ها تأیید شدند.
مرحله سوّم: بررسی و انتخاب سؤالات مقیاس
با توجه به مقادیر به‌دست‌آمده CVI برای تمام پرسش‌ها، چون مقادیر محاسبه‌شده بیشتر از 79/0 بود در نتیجه تمام 25 پرسش ازنظر مربوط‌بودن و وضوح و سادگی تأییدشده و همچنین با توجه به نظر مساعد کارشناسان مربوطه سؤالات مشخص‌شده انتخاب می‌شوند.
مرحله چهارم: اعتباریابی فرم نهایی مقیاس
هدف از این مرحله، بررسی و محاسبه ویژگی‌های روان‌سنجی فرم نهایی مقیاس اهمال‌کاری در نماز و مقیاس‌های فرعی آن، شامل روایی و همسانی درونی و اعتبار بود.
· ابزارها
مقیاس اهمال‌کاری در نماز procrastination in prayer scale (PPS): این مقیاس که تدوین و اعتباریابی آن هدف اصلی پژوهش حاضر بوده است، شامل 25 سؤال بوده و نمره‌گذاری پرسش‌های آن بر اساس مقیاس لیکرت انجام شده است.
پرسشنامه ویژگی‌های جمعیت‌شناختی: این پرسشنامه به‌منظور گردآوری اطلاعاتی درباره ویژگی‌های دموگرافیک (زمینه‌ای) شرکت‌کنندگان مورد استفاده قرار گرفت و شامل پرسش‌های مربوط به سن، جنسیت، گروه خونی، تأهل، تعداد فرزندان، تحصیلات، ترتیب تولد، وضعیت اشتغال، مدت ازدواج بود.
با توجه به اهداف پژوهش، برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش‌های متداول در آمار توصیفی برای تعیین مشخصه‌های آماری گروه‌های نمونه استفاده شد. همچنین باید خاطرنشان کرد جهت تعیین ضرایب اعتبار مقیاس از ضریب آلفای کرونباخ و ضریب همبستگی میان ماده‌های مقیاس استفاده شد. جهت بررسی و تعیین شواهد روایی سازه، از تحلیل عاملی اکتشافی بر اساس تحلیل مؤلفه‌های اصلی (PC) بهره گرفته شد. در نهایت از روش‌های چرخش (بخشی از مراحل تحلیل عاملی تأییدی) به‌منظور تعیین ساختار ساده مقیاس استفاده شد.
· یافته‌ها
حجم نمونه مورد بررسی در پژوهش 202 نفر بودند. 5/50 درصد از نمونه مورد بررسی مرد و 5/49 درصد زن بودند. دامنه سنی آزمودنی‌ها 13 تا 66 سال و میانگین و انحراف معیار سن آنها به‌ترتیب 35/32 و 98/10 بود. 4/61 درصد از آزمودنی‌ها متأهل و 1/38 درصد مجرد بودند. از نظر وضعیت تحصیلی 5/4 درصد بی‌سواد، 4/9 درصد ابتدایی و راهنمایی، 9/12 درصد دیپلم، 7/33 درصد فوق‌دیپلم، 2/28 درصد لیسانس، 4/8 درصد فوق‌لیسانس و دکترا و 5/2 درصد حوزوی بودند.
ویژگی‌های آماری پرسش‌ها شامل میانگین و درصد پاسخ‌ها، واریانس و ضریب همبستگی هر پرسش با نمره کل و ضریب آلفای کرونباخ در صورت حذف هر پرسش برآورد شد. ضریب اعتبار کل مجموعه 25 پرسش برابر با 884/0 بهدست آمد. در این مرحله پرسش شماره 25 به‌دلیل میانگین، درصد پاسخ بسیار پایین و نیز همبستگی ضعیف آن با نمره کل حذف شد.
تحلیل عاملی اکتشافی
به‌منظور اجرای روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی (PC) و اثبات این نکته که ماتریس همبستگی متغیرها در جامعه، صفر نیست آزمون کرویت بارتلت به‌کار رفت. اندازه KMO و نتیجه آزمون کرویت بارتلت برای ماتریس همبستگی مقیاس در جدول شماره یک نشان داده‌شده است. چنانکه در این جدول دیده می‌شود مقدار KMO بالاتر از 8/0 بوده و آزمون کرویت بارتلت نیز مقدار 144/2358 بهدست آمده است. سطح معنادار بودن آزمون کرویت بارتلت نیز کمتر از 0001/0 است. بنابراین بر پایه هر دو ملاک می‌توان نتیجه گرفت که اجرای تحلیل عاملی بر اساس ماتریس همبستگی حاصل در گروه نمونه موردمطالعه قابل توجیه خواهد بود.
برای تعیین این مطلب که مقیاس پژوهش (24 پرسش مقیاس) از چند عامل معنادار تشکیل شده، سه شاخص اصلی موردتوجه قرارگرفته است: 1) ارزش ویژه، 2) نسبت واریانس تبیین شده هر عامل، 3) نمودار ارزش‌های ویژه یا نمودار صخره‌ای.
مشخصه‌های آماری اولیه که بر اساس اجرای تحلیل مؤلفه‌های اصلی (PC) بهدست آمد در جدول 1، نشان داده شده است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود ارزش‌های ویژه 6 عامل بزرگ‌تر از یک است و درصد پوشش واریانس مشترک میان متغیرها برای این 6 عامل، روی هم 499/67 درصد کل است.
جدول 1. مشخصه‌های آماری اولیه مقیاس 24 سؤالی (6 عامل) با اجرای روش PC
عامل | ارزش ویژه | درصد واریانس | درصد تجمعی |
1 | 19/7 | 97/29 | 97/29 |
2 | 12/3 | 98/12 | 95/42 |
3 | 20/2 | 17/9 | 12/52 |
4 | 46/1 | 09/6 | 21/58 |
5 | 16/1 | 82/4 | 03/63 |
6 | 07/1 | 47/4 | 499/67 |
نتایج محاسبه میزان اشتراک هر پرسش با 6 عامل نشان داد که کمترین میزان اشتراک برابر 39/0 و متعلق به پرسش 2 (به تأخیر نیانداختن نماز تا حد امکان) و بیشترین میزان اشتراک برابر 899/0 و متعلق به پرسش 10 (خجالت کشیدن از دوستان برای به‌جاآوردن نماز) است. شش عامل استخراج‌شده در بسیاری از پرسش‌ها با هم همپوشانی داشتند و ساختاری ساده را به دست نمی‌دهند. علاوه بر این نمی‌توانند عامل‌های کاملاً متمایز از یکدیگر را ارائه دهند. با توجه به نمودار صخره‌ای (اسکری)، تحلیل مؤلفه‌های اصلی در دامنه‌ای از 2 تا 6 عامل انجام می‌شود تا بهترین الگو بهدست آید. در ادامه مدل 6 عاملی، به‌دلیل اینکه در ذیل عامل ششم کمتر از سه پرسش قرارگرفته بود به 5 عامل کاهش می‌یابد و با توجه به اینکه باید برای هر عامل حداقل سه پرسش وجود داشته باشد مقیاس با 6 عامل رد شد. نتایج نشان می‌دهد که استخراج 5 عامل، مناسب‌تر و تبیین‌کننده 03/63 درصد از واریانس است. از نمودار صخره‌ای (شکل 1) نیز می‌توان استنباط کرد که سهم عامل اوّل در واریانس کل متغیرها قابل‌توجه و از سهم سایر عامل‌ها کاملاً متمایز است.
شکل 1. نمودار صخره‌ای تعداد عوامل اشباع‌شده مقیاس
پس از استخراج 5 عامل نیز میزان اشتراک پرسش‌ها محاسبه گردید. در این مرحله بیشترین میزان اشتراک برابر 814/0 و متعلق به پرسش 16 (شرکت‌نکردن در نماز جماعت به‌دلیل خجالتی بودن) است.
به‌منظور ساده‌سازی ساختار عاملی و نام‌گذاری عامل‌ها از همه روش‌های چرخش متمایل و متعامد (واریماکس، اکواماکس، کوارتیماکس، ابلیمین، پروماکس) استفاده شد. تا مشخص شود که کدام روش چرخش، عامل‌های ساده‌تر، معنادارتر و منطقی‌تر به دست می‌دهد. از میان روش‌های مذکور، روش اکواماکس انتخاب شد، به‌دلیل آنکه توزیع مناسب‌تری از پرسش‌ها را به عوامل بهدست می‌داد، اختصاص پرسش‌ها به عوامل، منطقی‌تر و معنادارتر بود و پرسش‌های حذف‌شده با این روش از اهمیت کمتری برخوردار بودند. همچنین برای انتخاب هر پرسش، بار عاملی حداقل 40/0 ملاک عمل قرار گرفت.
همان‌گونه که قبلاً گفته شد بر پایه نتایج تحلیل مؤلفه‌های اصلی (PC) و نمودار صخره‌ای، 5 عامل مبنای تعیین مشخصه‌های نهایی قرار گرفت. ماتریس عاملی که حاصل چرخش اکواماکس بود مورد بررسی قرار گرفت. در این ماتریس همه پرسش‌ها در چرخشِ عامل‌ها با آنها، بار عاملی داشته و حذف نمی‌شوند و در نهایت تعداد پرسش‌ها همان 24 مورد بود. نتایج تحلیل مؤلفه‌های اصلی پس از انجام چرخش در جدول شماره 2 نشان داده شده است.
جدول 2. مشخصه‌های آماری مقیاس 24 سؤالی (5 عاملی) با اجرای روش PC
عوامل | ارزش ویژه | درصد واریانس | درصد تراکمی |
1 | 19/7 | 97/29 | 97/29 |
2 | 12/3 | 98/12 | 95/42 |
3 | 20/2 | 17/9 | 12/52 |
4 | 46/1 | 09/6 | 21/58 |
5 | 16/1 | 82/4 | 03/63 |
همان‌گونه که در جدول شماره 2 مشاهده می‌شود 5 عامل مقیاس 03/63 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. در این میان عامل نخست با ارزش ویژه 3/7، در حدود 97/29 درصد واریانس کل، عامل دوّم با ارزش ویژه 12/3، در حدود 98/12 درصد واریانس کل و عامل پنجم با ارزش ویژه 16/1 در حدود 82/4 درصد واریانس کل متغیرها را توجیه می‌کنند.
در جدول شماره 3، محتوا، بار عاملی و ارزش ویژه هر یک از عوامل پنج‌گانه نشان داده‌شده است. در ستون اوّل تعداد پرسش‌های ذیل هر عامل مشخص شده است، در ستون دوّم موضوع هر پرسش و در ستون سوّم بار عاملی مربوط به هر پرسش مشخص شده است. لازم به ذکر است در انتهای هر مجموعه از عوامل، ارزش ویژه مربوط به عامل مورد نظر ارائه شده است.
جدول 3. محتوا و بار عاملی پرسش‌های موجود در هر یک از عوامل مقیاس اهمال‌کاری در نماز
عامل 1: اهمال‌کاری ناشی از بی‌برنامگی | |||
شماره پرسش | ماده | بار عاملی | |
5 6 9 11 23 24 | دشواربودن خواندن نماز اول وقت در هنگام اذان گفتن حس نداشتن برای خواندن نماز اول وقت به تعویق‌انداختن ناخواسته نماز اول وقت خواندن نماز اول وقت قبل از هر کاری نداشتن حس لازم برای خواندن نماز قضا پایبندبودن به برنامه‌ریزی خواندن قضای نماز ارزش ویژه | 719/0 791/0 566/0 562/0 745/0 549/0 193/7 | |
عامل 2: اهمال‌کاری ناشی از ضعف در شناخت | |||
شماره پرسش | ماده | بار عاملی | |
12 13 15 16 20 | علاقه به تأخیر انداختن نماز اول وقت خارج شدن سر وقت از منزل برای نماز جماعت شرکت نکردن در نماز جماعت به‌دلیل طولانی بودن آن شرکت نکردن در نماز جماعت به دلیل خجالتی بودن علاقه به ادای قضای نماز در سر وقت خود ارزش ویژه | 617/0 745/0 847/0 582/0 739/0 116/3 | |
عامل 3: اهمال‌کاری ناشی از مسائل فردی | |||
شماره پرسش | ماده | بار عاملی | |
2 7 8 14 17 | به تأخیر نیانداختن نماز تا حد امکان داشتن احساس بد در هنگام به تعویق انداختن نماز علاقه به خواندن نماز اول وقت دیر رسیدن به نماز جماعت دادن قضای نماز قبل از پایان روز ارزش ویژه | 489/0 735/0 736/0 504/0 534/0 201/2 | |
عامل 4: اهمال‌کاری عمدی | |||
شماره پرسش | ماده | بار عاملی | |
10 18 19 21 22 | خجالت از دوستان در خواندن نماز به تعویق انداختن قضای نماز داشتن احساس بد در هنگام تعویق قضای نماز به تأخیر انداختن قضای نماز هنگام اجبار به‌جا آوردن قضای نماز در اولین فرصت ارزش ویژه | 648/0 454/0 510/0 599/0 657/0 462/1 | |
عامل 5: اهمال‌کاری ناشی از مسائل کاری- سازمانی | |||
شماره پرسش | ماده | بار عاملی | |
1 3 4 | خواندن نماز اول وقت در هنگام کار کردن خواندن نماز اول وقت با لباس رسمی آماده شدن برای نماز اول وقت ارزش ویژه | 615/0 830/0 628/0 156/1 | |
اعتبار (همسانی درونی) مقیاس
یکی از روش‌های تعیین اعتبار، روش همسانی درونی است. در این روش ساخت درونی آزمون بررسی می‌شود. ملاک مورد بررسی همسانی درونی، نمره کل آزمون است. در این پژوهش، ضریب آلفا بر اساس نمره کل 24 پرسش باقی‌مانده و نیز هر یک از عوامل پنج‌گانه، برای اهمال‌کاری در نماز محاسبه شده است. در جدول شماره 4، ضرایب همسانی درونی مقیاس نشان داده شده است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود ضریب آلفای کرونباخ برای اهمال‌کاری در کل مقیاس برابر 89/0 است. ضرایب آلفا برای اهمال‌کاری در نماز در همه عوامل بالا بوده است که نشان‌دهنده همسانی درونی مناسب پرسش‌های مقیاس در کل مقیاس و در هر یک از مقیاس‌های فرعی آن است.
جدول 4. ضرایب اعتبار (همسانی درونی) مقیاس اهمال‌کاری در نماز
عامل | نام عامل | تعداد پرسش | ضریب اعتبار |
1 | اهمال‌کاری ناشی از بی‌برنامگی | 6 | 86/0 |
2 | اهمال‌کاری ناشی از ضعف در شناخت | 5 | 87/0 |
3 | اهمال‌کاری ناشی از مسائل فردی | 5 | 88/0 |
4 | اهمال‌کاری عمدی | 5 | 89/0 |
5 | اهمال‌کاری ناشی از مسائل کاری سازمانی | 3 | 88/0 |
| کل مقیاس | 24 | 89/0 |
· بحث
پژوهش حاضر با هدف ساخت و اعتباریابی مقیاس عمومی اهمال‌کاری در نماز انجام گرفت. در مجموع یافته‌های پژوهش نشان دادند مقیاس ساخته‌شده مذکور دارای اعتبار مناسبی جهت سنجش مقدار اهمال‌کاری در نماز بوده است. در ادامه هر یک از یافته‌های مرتبط با نتایج پژوهش، به‌تفصیل مورد بررسی قرار می‌گیرند.
نتایج به‌دست‌آمده در پژوهش حاضر نشان داد که مقیاس اهمال‌کاری در نماز دارای روایی محتوا است. همچنین نتایج بررسی اعتبار مقیاس اهمال‌کاری در نماز نشان داد که مقیاس از اعتبار همسانی درونی مناسبی برخوردار است. در بررسی ساختار عاملی مشاهده شد که مقیاس از 5 عامل تشکیل شده است که در مجموع 03/63 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. در مجموع مقیاس اهمال‌کاری در نماز از 24 سؤال تشکیل‌شده است که پاسخ‌ها به شیوه لیکرت و به‌صورت 5 گزینه‌ای از «تقریباً هرگز» تا «تقریباً همیشه» تهیه شده است. برای گزینه «تقریباً هرگز» نمره صفر، برای گزینه «به‌ندرت» نمره یک، برای گزینه «گهگاهی» نمره دو، برای گزینه «اکثراً» نمره سه و برای گزینه «تقریباً همیشه» نمره 4 در نظر گرفته شد. بنابراین مقیاس اهمال‌کاری در نماز با گذراندن مراحل روان‌سنجی و دارا بودن اعتبار و روایی قادر به سنجش تعلل و اهمال‌کاری در نماز است. هرچند یکی از محدودیت‌های سنجش نماز این است که رفتارهای دینی دارای دو بُعد ظاهری و باطنی هستند و ابزارهای سنجش به‌طورمعمول ابعاد ظاهری رفتار را مورد سنجش قرار می‌دهند و توانایی وارد شدن به حوزه‌های باطنی را ندارند، چنانچه بسیاری از جامعه‌شناسان و پژوهشگران علوم اجتماعی معترف هستند که بررسی ظاهری رفتار دینی با هر دقتی که باشد خام و ناپخته است؛ چه بسا بسیاری از افراد ممکن است در فعالیت‌های مذهبی مشارکت داشته باشند؛ ولی این فعالیت صرفاً ناشی از ابزار ایمان دینی نباشد و همچنین ممکن است رفتار دینی صرفاً از روی عادت یا برای برآورده شدن انتظارات دیگران صورت گیرد. در پاسخ می‌توان گفت که هرچند این‌گونه اشکالات را می‌توان درباره تمامی رفتارهای افراد تا اندازه‌ای مشاهده کرد، با این حال بررسی دقیق به شیوه آزمایشی جهت سنجش رفتار دینی از نظر عملی غیرممکن است. به‌همین دلیل برخی از روان‌شناسان دینی به نبود امکان ارزیابی رفتار دینی به‌صورت آزمایشی اذعان دارند و آنان شیوه‌های شبه‌آزمایشی مانند روش همبستگی را برای ارزیابی رفتار دینی مناسب‌تر می‌دانند.
در تبیین بهتر یافته‌های پژوهش باید اذعان داشت مقیاس ساخته و اعتباریابی‌شده اهمال‌کاری در نماز حاوی پنج عامل اهمال‌کاری ناشی از بی‌برنامگی، اهمال‌کاری ناشی از ضعف در شناخت، اهمال‌کاری ناشی از مسائل فردی، اهمال‌کاری عمدی و اهمال‌کاری ناشی از مسائل کاری- سازمانی بود. بررسی پژوهش‌های مشابه انجام‌گرفته نشان می‌دهد بسیاری از این عوامل در تحقیقات گسترده‌ای به‌عنوان عوامل مهم و مؤثر بر اهمال‌کاری در نماز شناخته و تبیین شدند؛ بنابراین از جمله پژوهش‌هایی که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم با یافته پژوهش حاضر همسو هستند می‌توان به پژوهش افتخاری (1402)، جمالی و همکاران (1402)، شجاعی و همکاران (1401)، عوض‌زاده و همکاران (1401) و مهرداد و معظمی گودرزی (1401) اشاره کرد. عامل اهمال‌کاری ناشی از بی‌برنامگی شامل مواردی همچون دشوار بودن خواندن نماز اول وقت در هنگام اذان گفتن، حس نداشتن برای خواندن نماز اول وقت، به تعویق انداختن ناخواسته نماز اول وقت، خواندن نماز اول وقت قبل از هر کاری، نداشتن حس لازم برای خواندن نماز قضا و پایبند بودن به برنامه‌ریزی خواندن قضای نماز بود. بررسی‌ها نشان داد برخی عوامل مانند درگیر بودن در کار شخصی یا داشتن شغل و حرفه، خستگی ناشی از کار صبح تا ظهر، رفت و آمد و ترافیک ظهر، به تعویق انداختن نماز اول وقت به‌علت داشتن کار مهم‌تر، عادت کردن به خواندن نماز قضا جهت رفع تکلیف و رسیدن به سایر برنامه به‌اصطلاح مهم‌تر، از عوامل مرتبط با اهمال‌کاری ناشی از بی‌برنامگی بودند. عامل دوم، اهمال‌کاری ناشی از ضعف در شناخت نام دارد. این عامل نیز مبین آن است که مؤلفه‌هایی مانند علاقه به تأخیر انداختن نماز اول وقت، خارج شدن سر وقت از منزل برای نماز جماعت، شرکت‌نکردن در نماز جماعت به‌دلیل طولانی بودن آن، شرکت نکردن در نماز جماعت به‌دلیل خجالتی بودن و علاقه به ادای قضای نماز در سر وقت خود جهت صرفاً رفع تکلیف شرعی، ناشی از ضعف شناخت در فرد بوده و نتیجه آن اهمال‌کاری در نماز و گرایش به رفتارهای دین‌گریزانه در افراد می‌شود. سومین عامل اهمال‌کاری ناشی از مسائل فردی و شخصی در افراد است. به تأخیر نیانداختن نماز تا حد امکان، داشتن احساس بد در هنگام به تعویق‌انداختن نماز، علاقه به خواندن نماز اول وقت، دیر رسیدن به نماز جماعت و دادن قضای نماز قبل از پایان روز از عوامل مبین اهمال‌کاری ناشی از مسائل فردی بودند. به باور عوض‌زاده و همکاران (1401)، پیروی از هوی و هوس، وسوسه‌های درونی، فقدان برنامه مشخص برای زندگی و احساس ناکارآمدی دین در زندگی افراد سبب گرایش به دین‌گریزی و گرایش به رفتارهای اهمال‌کارانه در مناسک دینی از جمله نماز می‌شود. اهمال‌کاری عمدی چهارمین عامل مرتبط با اهمال‌کاری در نماز بود. خجالت از دوستان در خواندن نماز، به تعویق انداختن قضای نماز، داشتن احساس بد در هنگام تعویق قضای نماز، به تأخیر انداختن قضای نماز هنگام اجبار و به‌جا آوردن قضای نماز در اولین فرصت از پیش تعیین‌شده، از مهم‌ترین مؤلفه‌های مرتبط با اهمال‌کاری عمدی به‌شمار می‌روند. همچنین پنجمین و آخرین عامل در مقیاس اهمال‌کاری عمومی در نماز که ملموس‌تر از سایر موارد است، اهمال‌کاری ناشی از مسائل کاری- سازمانی بود. در تبیین این عامل نیز باید اشاره کرد خواندن نماز اول وقت در هنگام کار کردن، خواندن نماز اول وقت با لباس رسمی و آماده شدن برای نماز اول وقت در حین کار، با اهمال‌کاری در نماز مرتبط بوده و رابطه منفی با آن دارند. در واقع از نشانه‌های افرادی که در انجام و به‌جا آوردن نماز اهمال‌کار هستند می‌توان به نماز نخواندن در محل کار به علت درگیری شغلی و انجام کار ارباب‌رجوع به‌ویژه در ادارات دولتی و بهانه دشواری وضو گرفتن و نمازخواندن با لباس رسمی اشاره کرد.
در نهایت باید اذعان کرد که بررسی و ارزیابی اعتقادات و میزان دین‌داری افراد از جنبه‌های مختلف با اشکالاتی مواجه است. باوجود این صاحب‌نظران در رشته روانشناسی دین می‌گویند می‌توان سطوحی از رفتار دینی را با مقیاس و مقیاس‌های متعارف و استاندارد و با در نظرگرفتن میزان خطای اندازه‌گیری، مورد ارزیابی قرارداد. ولی در سطوح عمیق‌تر ضرورت دارد از روش‌های غیرمستقیم مانند ابزارهای فرافکن و زندگی‌نامه شخصی و پژوهش‌های کیفی مانند پدیدارشناسی استفاده کرد. بنابراین محدودیت‌های سنجش در حدی نیست که مانع از سنجش رفتار دینی گردد.
· نتیجه‌گیری
به‌عنوان نتیجه‌گیری باید گفت که مقیاس اهمال‌کاری در نماز قادر به سنجش میزان تعلل‌ورزی و اهمال‌کاری مسلمانان در نماز است. بنابراین از آن می‌توان به‌صورت فردی و گروهی در پژوهش‌های گسترده‌ای استفاده کرد.
· تعارض منافع
این پژوهش برای نویسندگان هیچ‌گونه تضاد منافعی نداشته است و نتایج به‌صورت کاملاً شفاف بیان شده است.
· تقدیر و تشکر
بدین‌وسیله از تمامی افراد به‌ویژه نمونه‌های مورد استفاده که در پژوهش حاضر، نویسندگان را یاری نمودند تقدیر و تشکر می‌شود.
· منابع
افتخاری، حجت؛ افتخاری، عفت؛ افتخاری، جابر. (1402). واکاوی تجربه زیسته دانشجویان دانشگاه باهنر کرمان از عوامل، زمینه‌ها و پیامدهای دین‌گریزی و راهکارهای برون‌رفت از آن. دین‌پژوهی و کارآمدی، 3(1)، 1-17. https://journals.tabrizu.ac.ir/article_16446.html
افتخاری، سحر. (1402). آسیب شناسی انجام تکالیف دینی (نماز) در مدارس ابتدایی دخترانه کرمانشاه. مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی، 5(54)، 123-139. http://noo.rs/Sm77U
انیسی، جعفر؛ نویدی، احد؛ حسینی نژاد نصرآباد، اعظم. (1389). ساخت و اعتباریابی مقیاس نگرش و التزام عملی به نماز. مجله علوم رفتاری، 4(4)، 313-318. magiran.com/p819786
برومند، محمدرضا؛ اصغرپور، حبیب؛ اصفهانی نیا، اکرم؛ چراغی اردهایی، مریم. (1402). واکاوی در آثار سلامت جسمانی و روانی نماز. دو فصلنامه فیزیولوژی حرکت و تندرستی، 3(1)، 100-112. https://dorl.net/dor/20.1001.1.27834603.1402.3.1.10.5
پیری، ولی؛ شهینی ییلاق، منیجه؛ آتش افروز، عسکر. (1401). آزمایش مدل رابطه التزام تحصیلی با اهمال‌کاری تحصیلی، غیبت از مدرسه و عملکرد تحصیلی از طریق نقش میانجیگری پایستگی تحصیلی در دانش‌آموزان. مجله روانشناسی، 26(4)، 327-336. https://dorl.net/dor/20.1001.1.18808436.1401.26.4.10.3
جمالی راد، فهیمه؛ آزادی، محمود؛ دهقانی زاده، عادله. (1402). آموزش راهبردها و درمان اهمال کاری: با تاکید بر نماز. تهران: ضریح آفتاب.
حکمتیان فرد، صادق؛ گلستانه، سیدموسی. (1402). رابطه طرحواره‌های ناسازگار اولیه با تعلل‌ورزی تحصیلی با نقش میانجی ویژگی‌های شخصیتی و کمال‌گرایی. مجله روانشناسی، 27(1)، 38-50. https://dorl.net/dor/20.1001.1.18808436.1402.27.1.4.8
خشنودی، مسعود؛ صفری، علی؛ قانع الحسینی، مجید؛ طاهری، مهدی؛ نجاتی پرواز، نفیسه. (1399). بررسی ارتباط فریضۀ نماز با میزان افسردگی و نوع سبک‌های هویتی دانشجویان. پژوهش در دین و سلامت، 7(2)، 28-40. https://doi.org/10.22037/jrrh.v7i2.28399
دیانتی، منصور؛ حاجی رضایی کاشان، فاطمه؛ میرباقر آجر پز، ندا؛ حاجی رضایی، عاطفه. (1398). تبیین تجارب اقامه نماز در بیماران بستری: یک مطالعه پدیدارشناسی. مجله علوم پزشکی فيض، ۲۳(۷)، ۸۱۷-۸۲۳. http://feyz.kaums.ac.ir/article-1-3926-fa.html
رستمی، مریم؛ نصرتی، کبری؛ مهدی نژاد گرجی، گلین؛ کبیری، میترا. (1398). اضطراب مرگ در سالمندان: نقش سرسختی روانشناختی و التزام عملی به نماز. روانشناسی پیری، 5(4)، 309-320. https://doi.org/10.22126/jap.2020.4834.1380
سلیمانی، ایران؛ الهیاری، ماهرخ. (1400). بررسی آسیب‌شناسی فریضه نماز جوانان با تأکید بر آموزه‌های دینی در استان اردبیل. سراج منیر، 12(43)، 209-234. https://doi.org/10.22054/ajsm.2022.63664.1755
شجاعی، مسلم؛ عوض‌زاده، ابوطالب. (1401). چالش‌های تربیت دینی با رویکرد دین‌گریزی در دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه. پژوهش در آموزش معارف و تربیت اسلامی، 2(2)، 49-66. https://doi.org/10.22034/riet.2022.11126.1109
صحرانورد، بهنام. (1401). اقامه ی نماز جماعت و اثرات آن برسبک زندگی و سلامت‌روانی دانشجویان و کارکنان دانشگاه فرهنگیان (با رویکرد پدیدارشناسانه). سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، ۶(4)، 109-117. http://islamiclifej.com/article-1-1017-fa.html
صفایی، صفی الله؛ ناصری سلطانی، عاطفه. (1398). بررسی عضویت در شبکه های مجازی و گرایش به ادیان؛ دانشجویان دانشگاه پیام نور همدان سال تحصیلی 98-1397. مطالعات کاربردی در علوم اجتماعی و جامعه شناسی، 2(5)، 31-44. http://noo.rs/6pBHp
علائی، نیره؛ نقش، زهرا؛ قاسم زاده، سوگند. (1400). اثر باورهای انگیزشی و تعلل‌ورزی بر خودتنظیمی با نقش واسطهای کمکطلبی در مورد دانش‌آموزان دوره اول متوسطه. مجله روانشناسی، 25(4)، 519-529. https://dorl.net/dor/20.1001.1.18808436.1400.25.4.10.6
عوض‌زاده، ابوطالب؛ کریمی باغملک، آیت اله؛ رضایی، صادق. (1401). شناسایی آسیب‌‌های تربیت دینی به منظور ارائه الگوی دین‌پذیری مشتاقانه در دانش‌آموزان. سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، ۶(1)، 44-55. http://islamiclifej.com/article-1-969-fa.html
فرخ، زهرا؛ سلطانی تیرانی، سمیه. (1400). واکاوی نماز و تربیت عبادی فرزندان با تکیه بر متون دینی. مطالعات تربیتی و روان شناختی خانواده، 2(4)، 115-139. https://mtr.jz.ac.ir/article_173835.html
کرامتی، هادی؛ جعفری هرندی، رضا؛ ستایشی اظهری، محمد؛ ترک زاده آرانی، زهرا. (1401). موثرترین مداخله در کاهش اهمال کاری: یک پژوهش فراتحلیلی. دانش و پژوهش در روانشناسی کاربردی، 23(2)، 226-238. https://doi.org/10.30486/jsrp.2020.1892496.2289
محمدعلیزاده نوبر، سهیلا؛ مصرآبادی، جواد؛ محمدعلیزاده نوبر، سارا؛ مشحونی، شبنم. (1401). بررسی مقایسه ای اعتیاد به شبکه های اجتماعی موبایل و استرس تحصیلی در بین افراد اهمال کار و غیر اهمال کار. دوماهنامه علمی- پژوهشی راهبردهای آموزش در علوم پزشکی، ۱۵ (۶)، ۵۵۶-۵۶۷. http://edcbmj.ir/article-1-2179-fa.html
محمدی پارسا، محمدجواد. (1402). زیست دانشگاهی و نماز (مورد مطالعه: افراد بالای هجده سال شهر گرگان). پژوهش در آموزش معارف و تربیت اسلامی، 4(3)، 29-46. https://doi.org/10.22034/riet.2023.15031.1204
مقیمی، زهرا؛ نسیمی، سورنا؛ حاجیلو، وحید. (1400). تأثیر نماز برسلامت روانی دانشجویان با میانجی گری هوش معنوی. فرهنگ در دانشگاه اسلامی، 11(4)، 621-634. magiran.com/p2416486
منصوری‌طلب، عمران؛ کریمی‌نیا، محمدمهدی؛ علیدادی، زهرا؛ شحیطاوی، مریم؛ فصیحی‌زاده، عصمت الله. (1401). عواقب سبک شمردن نماز از دیدگاه روایات. معارف علوم اسلامی و علوم انسانی، 8(1)، 379-403. http://noo.rs/C5lte
مهرداد، حسین؛ معظمی گودرزی، طنین. (1401). نگاهی آسیب شناسانه به نقش تعلیم و تربیت در انجام و تداوم فریضه‌ی نماز. سواد تربیتی معلم، 2(1)، 175-191. https://dorl.net/dor/20.1001.1.28210719.1401.2.1.16.0
نجاری، تراب. (1402). نقش ابعاد منش شخصیت در پیش‌بینی تعلل‌ورزی تحصیلی دانشجویان. فصلنامه پژوهش های نوین روانشناختی، 18(70)، 223-228. https://doi.org/10.22034/jmpr.2023.16548
وهاب زاده مقدم، فاطمه سادات؛ عسگری ده آبادی، حمیدرضا؛ میرسپاسی، ناصر. (1400). رابطه بین تفاوت نسل های کاری در بروز اهمال کاری کارکنان بخش بانکداری. پژوهش نامه مدیریت تحول، 13(2)، 19-38. https://doi.org/10.22067/tmj.2021.71761.1162
یاراحمدی، محمد؛ مهدیان، محمدجعفر؛ کرمخانی، مرضیه؛ نوروزی کوهدشت، رضا؛ حسنی راد، تورج. (1400). تبیین کارایی پرتوهای نماز در ساختار سلامت. پژوهش در دین و سلامت، 7(3)، 172-186. https://doi.org/10.22037/jrrh.v7i3.29171
یوسفی، حبیب اله؛ عبدالکریمی نطنزی، مرضیه؛ نسایی برزکی، حسین. (1398). بررسی رابطه میزان پای‌بندی به نماز و مرتبه سلامت معنوی. مجله علوم پزشکی فيض، ۲۳(۷)، ۷۳۵-۷۴۰. http://feyz.kaums.ac.ir/article-1-3916-fa.html
Francis, B., Gill, J. S., Yit Han, N., Petrus, C. F., Azhar, F. L., Ahmad Sabki, Z., Said, M. A., Ong Hui, K., Chong Guan, N., & Sulaiman, A. H. (2019). Religious Coping, Religiosity, Depression and Anxiety among Medical Students in a Multi-Religious Setting. International journal of environmental research and public health, 16(2), 259-266. https://doi.org/10.3390/ijerph16020259
He, Q., Wu, M., Wu, W., & Fu, J. (2021). The effect of abusive supervision on employees’ work procrastination behavior. Frontiers in psychology, 12, 596704. https://doi.org/10.3389%2Ffpsyg.2021.596704
Meng, X., Pan, Y., & Li, C. (2024). Portraits of procrastinators: A meta-analysis of personality and procrastination. Personality and Individual Differences, 218, 112490. https://doi.org/10.1016/j.paid.2023.112490
Saniotis A. (2018). Understanding Mind/Body Medicine from Muslim Religious Practices of Salat and Dhikr. Journal of religion and health, 57(3), 849–857. https://doi.org/10.1007/s10943-014-9992-2
Sanecka, E. (2022). Psychopathy and procrastination: Triarchic conceptualization of psychopathy and its relations to active and passive procrastination. Current Psychology, 41(2), 863-876. https://psycnet.apa.org/doi/10.1007/s12144-020-00604-8
Sparfeldt, J. R., & Schwabe, S. (2024). Academic procrastination mediates the relation between conscientiousness and academic achievement. Personality and Individual Differences, 218, 112466. https://doi.org/10.1016/j.paid.2023.112466
