احوال و مسائل وجودی انسان در منطق الطّیرعطّار
الموضوعات :علی‌اکبر یوسفی 1 , ناصر محسنی نیا 2 , رضا سمیع زاده 3 , مهدی فیاض 4
1 - دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین
2 - استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران
4 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران
الکلمات المفتاحية: اگزیستانسیالیسم, احوال وجودی, ادبیات عرفانی, عطّار, منطق الطّیر,
ملخص المقالة :
احوال وجودی از برساخته‌های فیلسوفان اگزیستانسیالیسم است؛ امّا دیگر مکاتب فکری نیز بدون اینکه نامی از احوال وجودی ذکر نمایند بدان پرداخته‌اند. یکی از این مکاتب عرفان اسلامی است که اندیشه ورزی دربارة انسان و حالات وجودی انسان، یکی از اصلی‌ترین شاخصه‌های آن محسوب می‌گردد. حالات و مسائل وجودی انسان نظیرشادی، غم، تنهایی، ایمان، امید ،مرگ و... موضوع بسیاری از متون عرفان اسلامی بوده است. این‌گونه مسائل و موضوعات، از مسائل و موضوعات مهم بشری هستندو هر انسانی در هر مکان و زمانی به آنها می‌اندیشد و با آن ها درگیراست. شناخت انسان و احوال وی ازجمله مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در آثار عرفای مسلمان است. در آثار ادبیات عرفانی هم به مقام و ویژگی‌ها و احوال انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات توجّه ویژه شده است. یکی از مهم‌ترین آثار ادبیات عرفانی فارسی، منطق الطّیر عطّار است. در سراسر این منظومه به ویژگی‌ها و احوال وجودی انسان اشاره‌های دقیقی شده است که استخراج و تبیین آن باعث شناخت هر چه بیشتر اندیشه‌های عطّار و عرفان اسلامی می‌گردد. در این جستار با روش توصیفی و تحلیلی بعد از بررسی مسائل وجودی انسان از منظر وجودگرایان و عطّار، به این نتیجه رسیدیم که علی‌رغم تشابه نظرات عطّار با وجودگرایان دربارة انسان و احوال وجودی او، ازآنجایی‌که عطّار با بینش توحیدی و عرفانی به انسان و مسائل انسانی می‌نگرد بین اندیشه‌های وی و وجودگرایان تفاوت‌هایی دیده می‌شود. در اندیشۀ عطّار نوع احوال وجودی آدمی نتیجۀ ارتباط او باخدای خویش است نه صرف تجربه‌هایی که در طول زندگی خود به دست می‌آورد.
قرآن کریم
ابراهیمی دینانی، غلامحسین. (1380). دفتر عقل وآیت عشق. چاپ اوّل. تهران: طرح نو.
اشرافی، آذیتا. (1394). زمینه‌های تاریخی احوال وجودی امام علی (ع) در نهج‌البلاغه. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. مشهد: دانشگاه فردوسی.
بوخنسکی، ا.م.(1387). فلسفه‌های معاصر اروپایی. ترجمۀ شرف الدّین خراسانی. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
پور نامداریان، تقی. (1374). دیدار با سیمرغ. چاپ اوّل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
جعفری، فرزاد. (1386). ایمان و کفر در مثنوی‌های عرفانی منطق الطّیر، حدیقه‌الحقیقه و مثنوی معنوی. پایان نامۀکارشناسی ارشد. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
خردمند، مریم و نرگس نظر نژاد. (1392). «موقعیّت های مرزی در فلسفه‌های اگزیستانس و نهج‌البلاغه». دو فصل نامۀپژوهشهای معرفت‌شناختی. س دوم. شمارۀ5. صص 56-70.
دنیوی زاده، جهانگیر. (1391). حیرت در سه اثر 1-دیوان شعر حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم سنایی غزنوی 2-دیوان شعر منطق الطّیرفریدالدّین عطّار نیشابوری 3-مثنوی معنوی مولانا جلال الدّین محمّدبلخی. پایان نامۀکارشناسی ارشد. قم: دانشگاه قم.
ریتر، هلموت. (1388). دریای جان. ج یک. ترجمۀ عبّاس زریاب خویی ومهرآفاق بایبوردی. چاپ دوم. تهران: الهدی.
زرّین کوب، عبدالحسین. (1386). صدای بال سیمرغ. چاپ پنجم. تهران: سخن.
زمانی جهرودی، مجید. (1393). درد و رمزگشایی آن در مثنوی معنوی، حدیقه‌الحقیقه و منطق الطّیر. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. قم: دانشگاه قم.
سارتر، ژان پُل (1380). اگزیستانسیالیم و اصالت بشر. ترجمة مصطفی رحیمی. چاپ دهم. تهران: نیلوفر.
سجّادی، سیّد جعفر. (1393). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چاپ دهم. تهران: طهوری.
طلیعه بخش، منیره وعلیرضانیکویی. (1396). «معرفت و موقعیّت های مرزی در مثنوی مولوی». دو فصل نامۀادبیات عرفانی دانشگاه الزّهرا. س نهم. شمارۀ 16. صص 83-117.
عطّار، شیخ فریدالدّین نیشابوری. (1394). اسرارنامه. به تصحیح: محمّدرضا شفیعی کدکنی. چاپ هفتم. تهران: سخن.
ــــــــــــ. (1392). الهی نامه. به تصحیح: محمّد رضا شفیعی کدکنی. چاپ ششم. تهران: سخن.
ــــــــــــ. (1376). تذکرةالأولیا. به تصحیح: رینولدنیکلسون. چاپ اوّل. تهران: میلاد.
______ (1362). دیوان عطّار. به تصحیح: تقی تفضّلی. چاپ سوم. تهران: علمی و فرهنگی.
ــــــــــــ. (1375). مختارنامه. به تصحیح: محمّدرضاشفیعی کدکنی. چاپ دوم. تهران: سخن.
ــــــــــــ. (1388). مصیبت‌نامه. به تصحیح: محمّدرضا شفیعی کدکنی. چاپ پنجم. تهران: سخن.
ــــــــــــ. (1384). منطق الطّیر. به تصحیح: محمّدرضا شفیعی کدکنی. چاپ دوم. تهران: سخن.
فرانکل، ویکتور امیل. (1389). انسان در جستجوی معنا. ترجمۀمهین میلانی و نهضت صالحیان. چاپ بیست و پنجم. تهران: درسا.
فلین، توماس. (1391). اگزیستانسیالیسم. ترجمۀ حسین کیانی. چاپ اوّل. تهران: بصیرت.
-کمپانی زارع، مهدی. (1396). مولانا و مسائل وجودی انسان. چاپ دوم. تهران: نگاه معاصر.
کین، سم. (1382). گابریل مارسل. ترجمۀمصطفی ملکیان. چاپ اوّل. تهران: نگاه معاصر.
مرادی نژاد، هما. (1388). عشق در منطق الطّیرومصیبت نامۀ عطّاروجام وجم اوحدی مراغه‌ای.پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه پیام نور.
مارسل، گابریل. (1382). فلسفۀاگزیستنسیالیسم. ترجمۀشهلا اسلامی. چاپ اوّل. تهران: نگاه معاصر.
محمّدپور یزدی، احمدرضا. (1385). ویکتور امیل فرانکل بنیان گزار معنا درمانی. چاپ اوّل. تهران: دانژه.
مصلح، علی‌اصغر. (1394). فلسفه‌های اگزیستانس. چاپ سوم. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
مک کواری، جان. (1377). فلسفۀ وجودی. ترجمۀ محمّد سعید حنایی کاشانی. چاپ اوّل. تهران: هرمس.
ملکیان، مصطفی. (1379). تاریخ فلسفۀ غرب. جلد چهارم. چاپ اوّل. تهران: پژوهشکدۀحوزه و دانشگاه.
مولوی، جلاالدّین محمّدبن محّمد. (1373). مثنوی معنوی. به تصحیح: رینولد نیکلسون. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
یالوم، اروین. (1390). روان‌درمانی اگزیستانسیال (وجودی). ترجمۀسپیده حبیب. چاپ دوم. تهران: نی.
صفحات 273 ـ 249
احوال و مسائل وجودی انسان در منطق الطّیرعطّار
علی‌اکبر یوسفی 1
ناصر محسنی نیا 2
رضا سمیع زاده 3
مهدی فیّاض 4
چکيده
احوال وجودی از برساخته‌های فیلسوفان اگزیستانسیالیسم است؛ امّا دیگر مکاتب فکری نیز بدون اینکه نامی از احوال وجودی ذکر نمایند بدان پرداخته‌اند. یکی از این مکاتب عرفان اسلامی است که اندیشهورزی دربارة انسان و حالات وجودی انسان، یکی از اصلی‌ترین شاخصه‌های آن محسوب می‌گردد. حالات و مسائل وجودی انسان نظیرشادی، غم، تنهایی، ایمان، امید ،مرگ و... موضوع بسیاری از متون عرفان اسلامی بوده است. این‌گونه مسائل و موضوعات، از مسائل و موضوعات مهم بشری هستندو هر انسانی در هر مکان و زمانی به آنها می‌اندیشد و با آنها درگیراست. شناخت انسان و احوال وی ازجمله مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در آثار عرفای مسلمان است. در آثار ادبیات عرفانی هم به مقام و ویژگی‌ها و احوال انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات توجّه ویژه شده است. یکی از مهم‌ترین آثار ادبیات عرفانی فارسی، منطق الطّیر عطّار است. در سراسر این منظومه به ویژگی‌ها و احوال وجودی انسان اشاره‌های دقیقی شده است که استخراج و تبیین آن باعث شناخت هر چه بیشتر اندیشه‌های عطّار و عرفان اسلامی می‌گردد. در این جستار با روش توصیفی و تحلیلی بعد از بررسی مسائل وجودی انسان از منظر وجودگرایان و عطّار، به این نتیجه رسیدیم که علی‌رغم تشابه نظرات عطّار با وجودگرایان دربارة انسان و احوال وجودی او، ازآنجایی‌که عطّار با بینش توحیدی و عرفانی به انسان و مسائل انسانی می‌نگرد بین اندیشه‌های وی و وجودگرایان تفاوت‌هایی دیده می‌شود. در اندیشۀ عطّار نوع احوال وجودی آدمی نتیجۀ ارتباط او باخدای خویش است نه صرف تجربه‌هایی که در طول زندگی خود به دست می‌آورد.
واژگان کلیدی
اگزیستانسیالیسم، احوال وجودی، ادبیات عرفانی، عطّار، منطق الطّیر.
[1] . دانشجوی دکتری ادبیات عرفانی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: Yosefi.adabiat@gmail.com
[2] . استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران.
Email: n.mohseni1234@gmali.com
[3] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران.
Email: r_samizadeh@ikiu.ac.ir
[4] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران.
Email: m7.fayyaz37@gmail.com
تاریخ دریافت: 21/10/1400 پذیرش نهایی: 17/1/1401
