نقد آراء ابن‌عربی دربارۀ مفهوم تجلی بر مبنای قرآن و روایات شیعه
الموضوعات :فرشته سمیعی 1 , امیر توحیدی 2 , محمد کاظم رضازاده جودی 3
1 - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران
3 - استاد گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: تجلی, تجلی غیب, تجلی شهادت, حدیث, قرآن کریم, ابن‌عربی,
ملخص المقالة :
«تجلی» اصطلاح و مفهومی پر کاربرد در سنت اسلامی است که تفسیر آن تأثیری بسزا در مبانی اخلاقی، معرفتی و باورهای دینی دارد. سابقۀ کاربرد اصطلاح به قرآن کریم و برخی احادیث بازمیگردد و سپس، اندیشمندان مسلمان، تفسیرهایی متعدد از آن ارائه کرده‌اند. این اصطلاح پیش از ابن‌عربی، بیش از هر چیز، مفهومی سلوکی بود که چگونگی تقرب وجودی‌ـ‌معرفتی سالک به حضرت حق، از طریق کنار رفتن حجابها و آشکار شدن افعال و صفات و ذات حق‌تعالی، را توضیح میداد، اما دیدگاههای ابن‌عربی درباب تجلی، با دیگران متفاوت بوده و تعابیر او در اینباره خاص خود اوست. پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به بررسی مفهوم تجلی در آراء ابن‌عربی و مقایسۀ آن با آیات و روایات اسلامی میپردازد تا اشتراکات و افتراقات این‌دو دیدگاه روشن گردد. یافته‌های پژوهش نشان میدهد که آراء ابن‌عربی در مباحثی مهم همچون تعریف تجلی، مثلیت، ذات یا عدم محض، قضاوت مطلق دربارۀ ذات خداوند، حدود محدود، تصورات انسان از خداوند، تجلی خداوند در روز قیامت و تجلی انکار، تفاوتها و تعارضهایی برجسته با آیات و روایات اسلامی در مورد مفهوم «تجلی»، دارد.
قرآن کریم.
نهج‌البلاغه.
صحیفه سجادیه.
مفاتیح‌الجنان.
ابن‌بابویه (شیخ صدوق)، محمدبن علی (۱۳۸۹) معانی الاخبار، ترجمۀ حمیدرضا شیخی، قم: فکرآوران.
ابن‌بابویه (شیخ صدوق)، محمدبن علی (۱۳۹۱) علل الشرائع، ترجمۀ سید محمدجواد ذهنى تهرانى، قم: اندیشه هادی.
ابن‌عربی، محی‌الدین (۱۳۶۷) رسائل ابن عربی، مقدمه و تصحیح مایل هروی، تهران: مولی.
ابن‌عربی، محی‌الدین (۱۳۷۰) فصوص الحکم، بهمراه تعليقات ابوالعلاء عفيفی، تهران: الزهرا (س).
ابن‌عربی، محی‌الدین (۱۳۷۸) اصطلاحات الصوفیه، قم: بیدار.
ابن‌عربی، محی‌الدین (۱۳۸5) فتوحات المکیه، ترجمۀ محمد خواجوی، تهران: مولی.
ابن‌عربی، محی‌الدین (۱۳۸۶) فصوص الحکم، ترجمۀ محمد خواجوی، تهران: مولی.
ابن‌عربی، محی‌الدین (۱۴۰۰ق) الفتوحات المکیه، بیروت: دار صادر.
اعلا، جنید؛ قاسم‌زاده، سیدعلی؛ سمیع‌زاده، رضا (1399) «تجلی از منظر ابن‌عربی و بازتاب آن در اشعار شاه قاسم انوار»، نشریۀ عرفان اسلامی، شمارۀ 66، ص50ـ29.
امینی، عبدالحسین احمد (۱۹۷۷م) الغدیر، بیروت: دار الکتب العلمیة.
امینی‌نژاد، علی (۱۳۹۴) حکمت عرفانی (تحریری از درس‌ای عرفان نظری استاد یدالله یزدان‌پناه)، قم: مؤسسه امام خمینی (ره).
بخاری، محمدبن اسماعیل (۱۴۰۱ق) صحیح البخاری، بیروت، دار الفکر.
پهلوان، منصور؛ آذرخشی، مصطفی (١٣٨٩) «تحقیق در متن و اسناد حدیث «ان الله خلق آدم علی صورته» و نقد دیدگاه ابن‌عربی»، پژوهشهای قرآن و حدیث، سال 43، شمارۀ ٢، ص١١ـ٣.
جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۰) پیام آیت‌الله جوادی آملی بمناسبت روز پاسدار و جانباز به گردهمایی پایگاه مقاومت بسیج مسجد هدایت آمل.
خرمشاهی، بهاءالدين (۱۳۶۶) حافظ‌نامه، تهران: سروش.
خمینی، روح‌الله (۱۳۹۲الف) امامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
خمینی، روح‌الله (۱۳۹۲ب) توحید از دیدگاه امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
خوارزمی، حسین‌بن‌حسن (۱۳۷۵) شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: بوستان کتاب.
رحیمیان، سعید (1388) «تجلی و احکام آن در عرفان عملی محی‌الدین ابن‌عربی»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 9، ص68ـ53.
رودگر، محمد؛ میرزایی، طاهره (1400) «تجلّی حق در دعا از منظر محی‌الدین ابن‌عربی و امام خمینی(ره)» پژوهشنامه متین، شمارۀ 90، ص104ـ77.
شوقی نوبر، احمد (۱۳۷۱) «تجلی در عرفان اسلامی و دیوان حافظ»، کیهان اندیشه، شمارۀ ۴۴.
عابدی، احمد (۱۳۷۸) «تعالی از دیدگاه محی‌الدین و یاسپرس»، پژوهشهای فلسفی‌کلامی، شمارۀ ۱، ص138ـ115.
فاضلی، سیداحمد (1385) «نظام‌واره تجلی در مکتب عرفانی ابن‌عربی»، پژوهشهای فلسفی‌کلامی، شمارۀ 29، ص185ـ163.
فهیمی، رضا؛ آقاحسینی، حسین؛ نصر اصفهانی؛ محمدرضا (1391) «بررسی مفهوم تجلی و انواع آن از دیدگاه ابن‌عربی»، ادبیات عرفانی، شمارۀ 6، ص120ـ101.
کلینی، محمدبن یعقوب (۱۴۰۷ ق) الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (1392) بحار الانوار، تهران: دار الکتب اسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (1983م) بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
موسوي بجنوردي، محمدکاظم (۱۳۸۵) دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
نوابی قمصری، مریم‌السادات (1399) «ذات و تجلی غیبی خداوند از دیدگاه ابن‌عربی و د لئون»، آینه معرفت، شمارۀ 64، ص20ـ1.
