رویکرد انتقادی به کاربست طبقه¬بندی اخلاق هنجاری در تبیین نظریه اخلاقیِ قرآن کریم
الموضوعات :
1 - دانشگاه تهران
الکلمات المفتاحية: اخلاق هنجاری قرآن غایتگروی فضیلتگرایی نتیجه گرایی,
ملخص المقالة :
اگرچه رویکرد انتقادی به رهاوردهای علوم انسانیِ مدرن چندین دهه است که در جهان اسلام و به شکل خاص در ایران بسیار رایج شده است، اما به دلیل تمرکز بیش از حد بر «چیستی» و «چراییِ» تولید مدل روش شناختی، به جای پرداختن به نمونه و تولید علم، تاکنون نتوانسته است از مقبولیت قابل توجهی برخوردار شود. نظریات اخلاق هنجاری در غرب براساس تقریری که از معیار صواب و خطا در احکام و گزاره های اخلاقی دارند در سه شاخه ی غایت انگارانه (نتیجه گرا)، وظیفه گروانه و فضیلت محورانه دسته بندی شده اند. از رهگذر بررسی روشمند آیات، این نتیجه به دست می آید که نه تنها قرآن کریم طرح اخلاقی خود را به یکی از این سه دسته ی غایت (نتیجه)، وظیفه و فضیلت محدود نمی کند؛ بلکه درضمن اهمیت به فاعلِ اخلاقی و تأکید بر رعایت قواعد و حدود اخلاقی، بر کنش ها و رفتارهای اخلاقی نیز که نقشی بی بدیل در سعادت انسان دارند، توجه می دهد و آن ها را مستقل و منفکّ از یکدیگر مورد نظر قرار نمی دهد. طرح «ایمان» به عنوان مقوّم ارزش های اخلاقی و وجود فضایلی- هم چون تقوا- که تنها در اخلاق دینی قابل دفاع و توجیه هستند نشان می دهد که کاربست طبقه بندی (نتیجه/ وظیفه / فضیلت) در تبیین و نظریه پردازی علم اخلاق اسلامی، آنچنان هم که به نظر می رسد، کارآیی ندارد.
1- قرآن کریم
2- ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاييس اللغة، قم : مکتب الاعلام الاسلامي، ۱۴۰۴ق
3- اسلامی، سیدحسن، اخلاق فضیلت مدار و نسبت آن با اخلاق اسلامی، مجله پژوهش نامه اخلاق، ش1، پاییز 1387.
4- اعوانی، غلامرضا؛ پاکتچی، احمد، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل اخلاق، جلد7، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش.
5- پینکافس، ادموند، از مسأله محوری تا فضیلت گرایی، سیدحمیدرضا حسنی و مهدی علی پور، چ1، قم: دفتر نشر معارف، 1382ش.
6- حسینی رامندی، سید علی اکبر، نظریه¬ی اخلاق هنجاری در اسلام، تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1398ش.
7- سوزنچی، حسین، تمایز فقه و اخلاق؛ تأملی در یک اشتباه تاریخی، فصلنامه علمی- پژوهشی حکمت اسلامی، دوره7، شماره 1، صص9-31، 1399ش.
8- شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم : موسسة آل البیت(ع)، 1419ق.
9- شیروانی، علی، فرااخلاق، تهران: انتشارات کانون اندیشه¬ی جوان، 1386ش.
10- همو، اخلاق هنجاری، تهران: انتشارات کانون اندیشه¬ی جوان، 1386ش.
11- طباطبايي، سيدمحمدحسين(علامه طباطبايي) ، الميزان في تفسير القرآن، چ پنجم، قم : جامعه مدرسين حوزه عـلميه قـم، 1390ق.
12- همو، ترجمه تفسير الميزان، چ پنـجم، قــم : جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1374ش.
13- طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، چ پنجم، تهران : ناصر خسرو، 1372ش.
14- همو، تفسير جوامع الجامع، قم : حوزه علميه قم، 1412ق.
15- فخر رازي، محمد بن عمـر، التفسـير الکبيـر(مـفـاتيح الغـيـب)، چ سـوم، بيـروت: دارإحياء التراث العربي، 1420ق.
16- فهیم¬نیا، محمدحسین، مبانی و مفاهیم اخلاق اسلامی در قرآن، چ دوم، قم: بوستان کتاب، 1389ش.
17- محمدی، مسلم، مقدمه علم اخلاق، چ1، تهران: سازمان جهاد دانشگاهی، 1395ش.
18- مصباح، مجتبی، بنیاد اخلاق، چ10، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1394ش.
19- مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، محمدحسین اسکندری، چ10، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1398ش.
20- همو، فلسفه¬ی اخلاق، احمدحسین شریفی، چ سوم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1394ش.
21- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار،جلد13، تهران: صدرا، 1386ش.
22- میرصانع، سیدمحمدباقر؛ هادی، صادقی، اخلاق فضیلت؛ منظری قرآنی، مجله اخلاق پژوهی، شماره4، صص25-57، پاییز 1398ش.
23- نراقی، محمدمهدی(بی¬تا)، جامع السعادات، بیروت: اعلمی.
