بخش¬بندی و تعیین نیمرخ روانشناختی- جمعیت شناختی و رفتاری زائرین کربلا در آیین سالانه¬ اربعین (مورد مطالعه: زائرین عبوری از مرزهای هوایی و زمینی استان خوزستان)
الموضوعات :
بعقوب دغاغله
1
,
مریم درویشی
2
1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز
2 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد امیدیه
الکلمات المفتاحية: گردشگری مذهبی, بخش بندی, نقشه¬های خود سازمانده, زائرین کربلا,
ملخص المقالة :
گردشگری مذهبی یکی از پنج شاخه ی اصلی گردشگری از نظر سازمان تجارت جهانی می باشد. محبوبیت سفرهای زیارتی در دهه های اخیر افزایش یافته و گردشگری مذهبی بخش مهمی از پویایی اقتصاد گردشگری جهان را به خود اختصاص داده است. هدف از انجام این پژوهش بخش بندی و تعیین نیمرخ روانشناختی– جمعیت شناختی و رفتاری زائرین کربلا در آیین سالانه ی اربعین است. این پژوهش بر اساس هدف، كاربردي و براساس چگونگي جمع آوري داده ها توصـيفی- پيمايشي است. جامعه ی آماری این پژوهش شامل زائرین کربلا در آیین سالانه ی اربعین است که از مرزهای استان خوزستان تردد کرده اند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از الگوریتم شبکه های عصبی با استفاده از نقشه های خود سازمانده استفاده شده است. یافته های پژوهش سه دستة متفاوت از زائرین با انگيزه هاي مختلف سفر را نشان داد. اين سه دسته از گردشگران به نام های بیشتر گردشگر تا زائر (گردشگران زائر)، بیشتر زائر تا گردشگر (زائرین گردشگر) و زائرین نام گذاري شدند. نتایج این پژوهش نشان داد که گردشگران هر بخش دارای ویژگی های روانشناختی، جمعیت شناختی و رفتاری خاص خود می باشند. بر اين اساس، راهبردهاي بازاريابي براي توسعة فعاليت هاي گردشگري متناسب با هر بخش باید متفاوت باشد.
اسدی، احمد و توسلیان، رحیم.(1395). «بررسی عوامل موثر در جذب گردشگران به مراسم مذهبی از طریق بخشبندی (مطالعه موردی: مراسم محرم شهر زنجان)». انـدیشــه جغــرافـیایــی، شماره 103.صص18-1
احمدی، پرویز؛ آذر، عادل و صمصامی، فردیس. (1393). «بخش بندی بازار دارو با رویکرد شبکه¬های عصبی (مطالعه موردی: بازار دارو ایران)». مدیریت بازرگانی، دوره 2، شماره 6، صص 20-1.
بابایی سمیری، محمدرضا؛ نطیفی نایینی، مینو و عباسپور، سحر. (1392). «ارتباط صنعت توریسم و توسعه اقتصادی در ایران با رویکرد شبکه عصبی (1390- 1359)». صص130-114.
حسینی پور، سید احسان؛ رضایی دولت آباد، حسین و کاظمی، علی. (1395). «بررسی عوامل کشش و رانش مؤثر بر نیت سفر گردشگري مذهبی و نحوه تأثیر آنها (شهر قم)». فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگري، شماره 36، صص 124-109.
ضرغام بروجنی، حمید؛ محمودزاده، مجتبی؛ مروتی شریف آبادی، علی و اسدیان اردکانی، فائزه.(1397). «گردشگری دینی، الزامات، راهبردها و پیامدها». فصلنامه مدیریت اسلامی، شماره 2، صص237-213.
فيروزجائيان، علي اصغر؛ يوسفي، ندا و ميرمحمدتبار، سيداحمد. (1393). «تحليل كاركردي گردشگري مذهبي در ايران (فراتحليلي از تحقيقات موجود)». برنامه¬ريزي و توسعه گردشگري، شماره ي8، صص 165-143.
كاتلر، فليپ و آرمسترانگ،گري.(1382). اصول بازاريابي. ترجمه: علي پارسائيان. چاپ دوم، تهران: ادبستان.
مؤمنی، منصور و فعال قیومی، علی. (1389). تحلیل¬های آماری با استفاده از SPSS. تهران: مولف.
Alvarado-Sizzo, I., Propin Frejomil, E., Sánchez Crispín, Á. (2017). “Religious tourism in southern Mexico: Regional scopes of the festival of the Immaculate Conception”. Geoforum, 83, 14-25.
Arango, T., & Barnard, A. (2015). “Scene of Iraqi massacre becomes Shiite pilgrimage site”. nytimes.com(May 6).
Arjana, S. R. (2017). “Pilgrimage in Islam Traditional and modern practices". London: Oneworld Academic.
Chien-Pang Lin. (2021). “The salience of stakeholders in religious tourism: A case study of the Dajia Mazu pilgrimage”.Annals of Tourism Research,Volume 86, 103091.
Cohen, R. (2001). “Latent Segmentation Models: New Tools to Assist Researchers in Market Segmentation”. Marketing Research, 10 (2): 15-21.
Collins-Kreiner, N. (2010).” Researching pilgrimage: Continuity and transformations”. Annals of Tourism Research, 37, 440–456.
Collins-Kreiner, N. (2020). “Religion and tourism: A diverse and fragmented field in need of a holistic agenda”.Annals of Tourism Research, 82(2):102892.
Cristea, A.A., Apostol, M., Dosescu, T. (2015). “The Role of media in Promoting Religious Tourism in Romania”. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 188, 302 – 306.
Chadha, H., Onkar, P. (2016). “Changing Cities in the Perspective of Religious Tourism – A case of Allahabad”. Procedia Technology, 24, 1706 – 1713.
Dejan Iliev. (2020). “The evolution of religious tourism: Concept, segmentation and development of new identities”. Journal of Hospitality and Tourism Management, 45, 131-140.
Dolnicar, S., Grün, B., Leisch, F., & Schmidt, K. (2014). “Required Sample Sizes for Data-Driven Market Segmentation Analyses in Tourism”. Journal of Travel Research, 53(3), 296-306.
Durán-Sánchez, A., Álvarez-García, J., del Río-Rama, M., & Oliveira, C. (2018). “Religious tourism and pilgrimage: Bibliometric overview”. Religions, 9(9), 249.
Dutta, S., Bhattacharya, S. & Guin, K. K. (2015). “Data Mining in Market Segmentation: A Literature Review and Suggestions”. the Proceedings of Fourth International Conference on Soft Computing for Problem Solving, 87- 98.
Fotini, E., Dekeyser, E., & Knox, D. (2016). “To Karbala: Surveying religious Shi'a from Iran and Iraq”. MIT political science department research paper no. 2016-39. DOI:10.2139/ssrn.2885347
Hasan, M. K., Al Mamun, M. A., & Islam, M. R. (2015). “Market Segmentation and Targeting Strategy for Promoting Cox’s Bazar Beach In Bangladesh As A Tourists’ destination”. British Journal of Marketing Studies, 3(4), 59-72.
Hanandeh, A. E. (2013). “Quantifying the carbon footprint of religious tourism: the case of Hajj”. Journal of Cleaner Production, 52, 53-60.
Jafari, J., & Scott, N. (2014).”Muslim world and its tourism”. Annals of Tourism Research, 44, 1–19.
Kirillova, K. (2019).” Existentialism and tourism: New research avenues”. International Journal of Tourism Cities, 5(3), 429–442.
Lipka, M., & Hackett, C. (2017). “Why Muslims are the world’s fastest-growing religious group". http://pewrsr.ch/2nOPNXY.
Mostafa, M. (2009). “Shades of Green: A Psychographic Segmentation of The Green Consumer in Kuwait Using self-Organizing Maps”. Expert Systems with Applications, 36(8), 11030-11038 .
Norton, A. R. (2011). “Al-Najaf: Its resurgence as a religious and university center”. Middle East Policy, 18(2), 132–145.
Olsen, D. H. (2003). “Heritage, tourism, and the commodification of religion”. Tourism Recreation Research, 28(3), 99–104.
Patwardhan Vidya, Manuel Alector Ribeirob, Kyle Maurice Woosnam, Valsaraj Payini,Jyothi Mally. (2020). “Visitors' loyalty to religious tourism destinations: Considering place attachment, emotional experience and religious affiliation”. Tourism Management Perspectives,Volume 36, 100737.
Rashid A. (2018).” Religious tourism – a review of the literature”. Journal of Hospitality and Tourism Insights, 1(2), 150-167 .
Russell, P. (1999).” Religious travel in the new millennium”. Travel & Tourism Analyst, 5, 39–68
Sharpley, R. (2009). “Tourism, religion and spirituality. In T. Jamal, & M. Robinson (Eds.)”. The SAGE handbook of tourism studies. London: Sage Publications Ltd. (pp. 237–253)
Stausberg, M. (2011).” Religion and tourism: Crossroads, destinations and encounters”. London and New York: Routledge.
Sung, Y. K., Chang, K. C., & Sung, Y. F. (2015). “Market Segmentation of International Tourists Based on Motivation to Travel: A Case Study of Taiwan”. Asia Pacific Journal of Tourism Research, 21(8), 1-21.
Terzidou, M., Scarles, C., Saunders, M. N. K. (2018). “The complexities of religious tourism motivations: Sacred places, vows and visions”. Annals of Tourism Research, 70, 54-65.
Thimm, V. (2017). “Commercialising Islam in Malaysia: Ziyarah at the intersection of Muslim pilgrimage and the market-driven tourism industry”. UKM ethnic studies paper series, Vol. No. 56Bangi: Institute of Ethnic Studies December.
Tkaczynski, A., Arli, D. (2018). “Religious tourism and spiritual leadership development: Christian leadership conferences”. Journal of Hospitality and Tourism Management, 35, 75-84.
Wells, Victoria K.; Chang, Shing Wan; Oliveira-Castro, Jorge; Pallister, John. (2010).”Market Segmentation from a Behavioral Perspective” . Journal of Organizational Behavior Management. v30 n2 p176-198.
World Tourism Organization (2018). “Annual Report 2017. UNWTO”. Retrieved from World Tourism Organizations website: https://www.e-unwto.org/doi/book/10. 18111/9789284419807.
Yankelovich Daniel (2017), “New Criteria for market segmentation”. Harvard Business Review,March/April.
Vukonić, B. (2002). “Religion, tourism and economics: A convenient symbiosis”. Tourism Recreation Research, 27(2), 59–64.
دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال دهم، شماره نوزدهم، بهار و تابستان 1401 (صص250- 221)
بخشبندی و تعیین نیمرخ روانشناختی- جمعیت شناختی و رفتاری زائرین کربلا در آیین سالانه اربعین (مورد مطالعه: زائرین عبوری از مرزهای هوایی و زمینی استان خوزستان)1
یعقوب دغاغله، کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی، گروه مدیریت، دانشگاه آزاداسلامی واحد اهواز، اهواز،ايران
مریم درویشی2، استادیار، گروه مدیریت بازرگانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد امیدیه، امیدیه، ایران
تاریخ دریافت: 5/11/1399 تاریخ پذیرش: 28/4/1400
چکيده
گردشگری مذهبی یکی از پنج شاخه ی اصلی گردشگری از نظر سازمان تجارت جهانی میباشد. محبوبیت سفرهای زیارتی در دهههای اخیر افزایش یافته و گردشگری مذهبی بخش مهمی از پویایی اقتصاد گردشگری جهان را به خود اختصاص داده است. هدف از انجام این پژوهش بخشبندی و تعیین نیمرخ روانشناختی– جمعیتشناختی و رفتاری زائرین کربلا در آیین سالانهی اربعین است. این پژوهش بر اساس هدف، كاربردي و براساس چگونگي جمعآوري دادهها توصـيفی- پيمايشي است. جامعهی آماری این پژوهش شامل زائرین کربلا در آیین سالانهی اربعین است که از مرزهای استان خوزستان تردد کردهاند. برای تجزیه و تحلیل دادهها از الگوریتم شبکههای عصبی با استفاده از نقشههای خود سازمانده استفاده شده است. یافتههای پژوهش سه دستة متفاوت از زائرین با انگيزههاي مختلف سفر را نشان داد. اين سه دسته از گردشگران به نامهای بیشتر گردشگر تا زائر (گردشگران زائر)، بیشتر زائر تا گردشگر (زائرین گردشگر) و زائرین نامگذاري شدند. نتایج این پژوهش نشان داد که گردشگران هر بخش دارای ویژگیهای روانشناختی، جمعیتشناختی و رفتاری خاص خود میباشند. بر اين اساس، راهبردهاي بازاريابي براي توسعة فعاليتهاي گردشگري متناسب با هر بخش باید متفاوت باشد.
کلید واژهها: گردشگری مذهبی، بخش بندی، نقشههای خود سازمانده، زائرین کربلا
مقدمه
سفر با انگیزه مذهبی، یکی از قدیمی ترین اشکال تحرک در جهان است و در حال حاضر به عنوان یک بخش عمده و نوظهور در صنعت گردشگری به حساب میآید (WTO3، 2018 ؛ کالینز4 ، 2010). این نوع گردشگری نمایانگر یک بخش قابل توجه، در حال رشد، در حال تکامل و به طور فزاینده متنوعی از بازار جهانی گردشگری میباشد (شارپلی5 ، 2009). گردشگری مذهبی نه تنها لزوماٌ فراخوانی برای معنویت نیست، بلکه به عنوان یک پیشران اقتصادی مهم نیز شناخته میشود (سانچز و همکاران6 ، 2018).
گردشگری مذهبی بازار عظیمی است که به میزان قابل توجهی در درآمد بسیاری از کشورها سهیم است. کلیساها، مساجد، معابد، عبادتگاه‌ها، کنیسهها، گوردواراها و دیگر مکانهای دارای اهمیت مذهبی صدها و هزاران نفر گردشگر را در سطح جهان به خود جلب کردهاند (رشید ،2018).
امروزه اقتصاددانان به دلیل اهمیت گردشگری در توسعه‌ی اقتصادی- اجتماعی کشورها از آن به عنوان اقتصاد نامرئی نام میبرند (بابایی سمیری و همکاران، 1392).
توسعه‌ی اقتصادی و شهری در بسیاری از مناطق مرهون رشد صنعت گردشگری و ورود زائران است (آلوارادو سیزو7 و همکاران، 2017). چرا که شواهد نشان دهنده نقش کلیدی دین در زندگی مردم، نه تنها در شیوههای روزمره مانند خوردن، نوشیدن و لباس پوشیدن بلکه در شیوههای گردشگری، از جمله انتخاب مقصد و انگیزههای سفر است.
تعدادی از نظریههای معتبر نظیر سلسله مراتب نیازها و عوامل فشار/ کشش در زمینه‌ی گردشگری به طور گستردهای مورد استفاده قرار میگیرند، با این حال به نظر میرسد انگیزهی سفر به مکانهای مقدس بسیار زیاد، پیچیده و همچنین مستلزم وارد شدن در درون روابط قدرت، خواستههای درونی و فوقالعادهی تجربههای مذهبی است.
برای نشان دادن پیچیدگی انگیزههای گردشگری مذهبی میتوان به تحقیقاتی در سطح جهان اشاره کرد که نشان میدهد مردم برای بازدید از مکانهای مذهبی به تنهایی توسط عوامل خارجی نظیر تبلیغات موسسات مذهبی تحریک نمیشوند؛ بلکه دستهای از عوامل دیگر شامل انگیزههای غیر مذهبی نیز به شدت دخیلاند. محققان گردشگری دریافتهاند که گردشگران مذهبی ممکن است به دلایلی مانند ستایش از طبیعت و ارتقای آموزشی و فرهنگی از جمله آرامش و خودشناسی از مکانهای مقدس بازدید کنند (ترزیدو8 و همکاران، 2018).
گردشگری مذهبی را نمیتوان مانند گذشته به وضوح تعریف کرد. واقعیت این است که دوگانه‌های گذشته که قبلاً استفاده می‌شده است دیگر در دنیای پست مدرن امروز قابل استفاده نیست. فرا تحلیل تحقیقات انجام شده در این حوزه نشان میدهد که بسیاری از انواع مختلف گردشگران- و نه بازدید کنندگان با انگیزه مذهبی به تنهایی- انگیزهی سفر به مقصدهای معنوی به منظور جستجوی تحول معنوی، روشنگری، دانش و پیوندهای اجتماعی دارند. مفهومی از بازدید سکولار برای تأکید بر سفر به اماکن مقدس با انگیزههای غیر مذهبی نیز ایجاد شده است. این رویکردها درک جامع‌تری از تلاقی‌های بین جهانگردی و مذهب و یا معنویت را موجب میشود (کریلاوا9، 2019).
اگر چه گاهی زیارت و گردشگری به عنوان دو پدیدهی ضد هم دیده شدهاند: زیارت با دین، نجات یا تقدس مرتبط بوده در حالیکه گردشگری بهعنوان موضوعی کفرآمیز، لذتبخش و مبتذل شناخته شده است، با این وجود، این دو؛ چندان دو قطبی نیستند: دین مخالف تجاریسازی و سرگرمی نیست و گردشگری لزوماٌ بی‌معنی و یک فعالیت مصرفی سطحی نمیباشد و میتوان آن را نیز با‌معنا، دارای هویت، در ارتباط با وضعیت اجتماعی و توام با روابط دید. همانگونه که ممکن است زائران از امکانات و خدمات توریستی استفاده کنند، گردشگران تفریحی نیز ممکن است در فعالیتهای مذهبی مشارکت کنند (آلوارادو سیزو و همکاران، 2017). طبق پژوهشهای کریستیا و همکارانش در سال 2015، محبوبیت سفرهای زیارتی در دهههای اخیر مشخص شده و گردشگری مذهبی بخش مهمی از پویایی اقتصاد گردشگری جهان را به خود اختصاص داده است. دین و جهانگردی ارتباط تنگاتنگی دارند (استاوسبرگ10، 2011). ووکونیچ11 (2002) خاطرنشان میکند که «رابطه‌ی بین دین، جهانگردی و اقتصاد یک همزیستی مناسب است» و دین به عنوان یکی دیگر از کالاهای قابل فروش در جامعهی مصرفی امروزی در آمده است (اولسن12، 2003).
همچنین مشخص شده است که در رابطه با سایر محصولات گردشگری، پدیدهی مذهبی زمینه‌ی تحقیقاتی محدودی دارد. متخصصان معتقدند که هم بازار گردشگری مذهبی و هم ارتباطات بازاریابی در این زمینه کمتر مطالعه شده است (کریستیا13 و همکاران، 2015).
در صنعت گردشگري، بسياري از تصميمات كليدي و استراتژيك از جمله انتخاب بخش هدف و توسعه‌ی يك آميخته‌ی بازاريابي مناسب براي پاسخگويي به تقاضاي اين بخش، بر اساس مطالعات بخشبندي بازار انجام ميشوند(دولنيكار14 و همکاران، 2014). بخشبندي بازار ميتواند در توسعه‌ی محصولات و خدمات مناسبِ هر يك از بخشهاي بازار هدف به بازاريابان كمك كند. قلب بازاريابي راهبردي جديد به واسطه‌ی بخشبندي، هدف‌گذاری و جايگاه‌يابي توصيف میشود و بخشبندي نخستين گام ضروري در جهت رويكرد بازاريابي هدفمند است (حسن15 و همکاران، 2015). بخشها ممکن است بر اساس جمعیت، موقعیت روانی، رفتاری یا جغرافیایی انتخاب شوند (دوتا16 و همکاران، 2015). یکی از روشهای قابل استفاده در بخشبندی بازار، استفاده از شبکههای عصبی مصنوعی است. علت استفاده از آن، انعطاف پذیری در ساختن مدل و تواناییاش در استفاده از اطلاعات جدید است(کوهن17، 2001).
استان خوزستان با دارا بودن مرز زمینی گسترده با کشور عراق هر ساله در مراسم اربعین پذیرای جمعیت زیادی از زائران از سراسر کشور میباشد. این جمعیت عظیم زائر میتواند برای استان خوزستان مزیت رقابتی ایجاد کند. با توجه به نیاز به همگامی با این تحولات محیطی، ناگزیر از توجه به نیمرخ روانشناختی و جمعیت شناختی در زمینه‌ی رفتار زائرین میباشیم. فهم و درک تاثیر عوامل ذکر شده در بین زائران، میتواند مسئولین را در تصمیم گیری درست و تدوین و اجرای برنامههای عملیاتی مناسب یاری رساند.
با بررسی مقالات مرتبط با گردشگری مذهبی مشخص گردید كه تاکنون، پژوهشی در خصوص بخش بندی اثربخش زائرین کربلا انجام نشده است؛ بنابراین در اين پژوهش سعي بر اين است تا به اين مسئله پرداخته شود. با توجه به موارد فوق، این پژوهش بر آن است تا به سوالات زیر پاسخ دهد:
سوال اصلی: بخشبندی و نیمرخ روانشناختی– جمعیت شناختی و رفتاری زائرین کربلا در آیین سالانهی اربعین (مورد مطالعه زائرین عبوری از مرزهای هوایی و زمینی استان خوزستان) کدام است؟
سوالات فرعی
1- چه ویژگی‌هایی نیمرخ روانشناختی زائرین کربلا- عبوری از مرزهای هوایی و زمینی استان خوزستان را تشکیل میدهد؟
2- چه ویژگی‌هایی نیمرخ جمعیت شناختی زائرین کربلا- عبوری از مرزهای هوایی و زمینی استان خوزستان- را تشکیل میدهد؟
3- چه ویژگی‌هایی نیمرخ رفتاری زائرین کربلا- عبوری از مرزهای هوایی و زمینی استان خوزستان- را تشکیل میدهد؟
مباني نظري پژوهش
گردشگری مذهبی: مطالعه‌ی گردشگری مذهبی از حدود سال 1950 آغاز شده است (آلوارادو سیزو و همکاران، 2017). گردشگری مذهبی به عنوان نوعی سفر تعریف میشود که از دین نشات گرفته، داوطلبانه بوده و برای یک زمان محدود انجام میشود. گزینههای محبوب در این دستهبندی شامل زیارت به مقاصد تاریخی و مذهبی است. علاوه بر جنبههای تاریخی و اهمیت معنوی آن، ارتباط گردشگری مذهبی به عنوان یک شکل تزریق اقتصادی به اقتصاد محلی نمیتواند دست کم گرفته شود. سازمان گردشگری جهانی18 در سال 2014 تخمین زده است که سالانه بین 300 تا 330 میلیون نفر گردشگر از مکانهای مذهبی کلیدی جهان بازدید میکنند. به عنوان مثال ؛ تقریبا 7/2 درصد تولید ناخالص داخلی عربستان سعودی از گردشگری مرتبط با بزرگترین گروه گردشگری مذهبی جهان است (تکاچینسکی19 و آرلی20، 2018).
برخی از متخصصان، گردشگری مذهبی را در رده گردشگری فرهنگی قرار میدهند، برخی آن را به تنهایی تعریف میکنند و برخی دیگر اصطلاح گردشگری فرهنگی و مذهبی را برای آن برگزیدهاند. معمولاٌ این اصطلاح زمانی به کار میرود که سفرهای توریستی گردشگری مذهبی صرفاٌ به منظور بازدید از مکانهای مذهبی انجام شود که به آن افراد زائر گفته میشود، در حالی که اگر از واژه‌ی گرشگری فرهنگی مذهبی استفاده شود، گردشگران خارج از اهداف مذهبی، انگیزههای فرهنگی نیز دارند. گردشگری مذهبی سابقهی دیرینه‌ای دارد و از زمانهای بسیار قدیم در مصر، یونان و هند انجام شده است (چادا21 و اونکار22،2016).
گردشگری مذهبی در اسلام
برجستهترین دینی که در حوزهی تحقیقات این حوزه در حال ظهور است، اسلام میباشد. اسلام در حال حاضر بیشترین دین مورد تحقیق است و پس از آن سایر ادیان و مذاهب مانند آیین بودا، هندوئیسم، مسیحیت (به عنوان یک کل)، کاتولیک، مسیحیت ارتدکس شرقی، آنگلیکانیسم، تائوئیسم، یهودیت، مورمونیسم و..میباشند (لوز،2020).
اسلام با حدود 8/1 میلیارد پیرو، دومین دین بزرگ بعد از مسیحیت است (لیپکا و هاکت ، 2017). اسلام در خاورمیانه، شمال آفریقا، قسمتهای وسیعی از آسیا و اقیانوس آرام جنوبی، دین مسلط است. در حالی که در اصل خاورمیانه و عربها جمعیت اولیه اسلام بودند، اما فعلا حدود20 درصد از مسلمانان جهان را تشکیل میدهند. بسیاری از سفرهای مذهبی فعلی مسلمانان در قلب تاریخی اسلام اتفاق نمیافتد.
تحقیقات موسسه پیو نشان میدهد که در حال حاضر بیش از 60 درصد از مسلمانان جهان در آسیا و اقیانوس آرام زندگی میکنند.
شواهد نشان دهنده گسترش جهانی و تنوع جغرافیایی، اجتماعی و مطمئناً تاریخی جوامع تشکیل دهنده دین اسلام است.
این گسترش جغرافیایی پیچیده و بسیار ظریف نیز عامل رشد قابل توجه گردشگران مذهبی به تعداد زیاد است. مقاصد مذهبی در اسلام از مکه فراتر رفته و در واقع، دهها انگیزهی مذهبی دیگر وجود دارد. سفرهایی که در سراسر جهان اسلام در حال انجام است و قطعاً ارتباطی با حج ندارد (ارجانا، 2017).
سفرهای با انگیزه مذهبی مسلمانان، مقولهای بسیار متنوع است. این سفرها ممکن است زیارت محلی یا بازدید از زیارتگاههای دور باشد (ثیم23، 2017). زندگی مذهبی و زندگی دنیوی در اسلام بسیار به هم گره خورده است، بنابراین گردشگری مذهبی اسلامی و گردشگری اسلامی همیشه با هم متقابل نیستند. هر یک از این دو دسته ممکن است بهعنوان بخشی از جهان‌بینی و فرهنگ اسلامی مورد کاوش قرار گیرند (جعفری و اسکات ، 2014). زیارت به عنوان یک عرصه‌ی پویا میتواند بسیاری از گفتمان‌های مذهبی و غیر‌مذهبی را در خود جای دهد. در حقیقت، بحث زائر در مقابل توریست ادامه دارد زیرا زائر ممکن است به راحتی یک جهانگرد شود و بالعکس. در بسیاری از مشاهدات، دشواری تمایز بین زائران و سایر گردشگران را میتوان در آمار رسمی مشاهده کرد. بسیاری از کشورها، گردشگری زیارتی و مذهبی را با گردشگری فرهنگی یا میراثی ترکیب کنند (راسل ،1999).
هم اکنون میلیونها مسلمان در حال بازدید از انبوهی از اماکن مقدس هستند. سنتی که از پیش از اسلام وجود داشته و بعداٌ توسط علمای دین نیز پذیرفته شد (لوز24، 2020).
زیارت اسلامی هم اکنون فراتر از حج است. 5 مکان در راس این بازدیدها قرار دارد که آن ماری شیمل (1994) آنها را حج جایگزین خوانده است. در بسیاری از موارد سنتهای محلی در تعیین ماهیت این مراسم غالب است. بررسی زیارت اسلامی مطمئناً باید با حج شروع شود اما یک بوم بسیار بزرگتر از مکه و دیگر مراکز مقدس سنتی نیز وجود دارد.
پیروان مذهب تشیع، که دومین مذهب بزرگ در اسلام هستند، مرکزیت مکه و حج را کاملاً میپذیرند در حالی که در همان زمان، در آیین‌ها و مکانهای مربوط به زیارت، راهی متفاوت از گروههای اهل سنت در پیش میگیرند. مکان‌هایی مانند کربلا، نجف و مشهد در ایران و عراق که میزبان قبور امامان و فرزندان آنها (امامزاده) هستند، تقریباً به اندازه‌ی مکه مورد توجه قرار میگیرند. زائرانی که این زیارت‌ها را انجام میدهند عنوان زائر را کسب میکنند که برابر با حاجی در بین شیعیان است (نورتون، 2011).
زیارت شیعیان همراه با تغییرات سیاسی- جغرافیایی کنونی، دارای نوسانات قابل توجهی در خاورمیانه و به طور خاص در مراکز زیارتی ایران و عراق معاصر است. پس از انقلاب اسلامی ایران و متعاقب آن جنگ ایران و عراق تا زمان سقوط صدام حسین عملاٌ میلیونها ایرانی از بازدید مقدسات عراق منع شدند (فوتینی و همکاران25، 2016). هم اکنون این بازدیدها در حین تعطیلات اربعین، نه تنها مورد تشویق قرار میگیرد، بلکه توسط ایران سازماندهی میشود. تقریباً 22 میلیون شیعه عمدتاٌ عراقی و ایرانی در زیارت اربعین اواخر نوامبر- اوایل دسامبر 2015، حرم امام حسین در کربلا را زیارت کردند. این زیارت در حال حاضر بزرگترین اجتماع مذهبی در جهان نسبت به 2-3 میلیون زائر که هر ساله حج مکه و مدینه را در عربستان سعودی انجام میدهند، میباشند. همراه با زیارت اربعین یادمانهای ملی مربوط به میادین نبرد جنگ‌های ایران و عراق و یادبودهای آنها در بین شیعیان عمدتاٌ ایرانی در حال تبدیل شدن به مکانهای زیارتی است (آرانگو و همکاران26، 2015).
بخشبندی: بخشبندی بازار فرایند تقسیم بازار به گروههایی از مشتریان بالقوه با نیازها و ویژگیهای مشابه است به‌گونهای که هر گروه احتمالاٌ رفتار خرید مشابهی را ابراز میکنند. بخش بندی بازار به سازمان امکان میدهد تا فعالیتهای کلیدی بازاریابی خود را برای مورد هدف قرار دادن گروه خاصی از مشتریان متمرکز کند. این گروه خاص، از بیشترین احتمال برای خرید محصولات و خدمات سازمان برخوردار بوده و یا مناسب‌ترین گروه برای بهره‌برداری از محصولات و خدمات سازمان هستند(ویکتوریا 27و همکاران،2016). زماني كه شركتها، شباهتها و تفاوتها را بين بخشهاي مختلف بازار مصرفكننده شناسايي كنند و در مورد ويژگيهاي منحصر‌به‌فرد هر يك از بخشها اطلاعاتي را جمعآوري كنند آنها بر اساس يك منطق معنا‌دار ميتوانند بازارهاي هدف خود را انتخاب كرده و در تنظيم و پيادهسازي استراتژيهاي بازاريابي اثربخش موفق باشند (یانکلوویچ28، 2017).
اصطلاح بخشبندی بازار توسط وندل اسمیت در مقاله‌ی وی در سال 1956 ارائه شد و همین مقاله نقطه‌ی عطفی در شناخت بیشتر و کشف سلیقه، انگیزه خرید و پیشبینی خرید بعدی مشتری تبدیل شد.
براي بخشبندي بازار مدلهاي مختلفي وجود دارد. مدلهاي سه گانه بخشبندي بازار عبارتند از: 1) بخشبندي بر اساس ويژگيهاي روانشناختی2) بخشبندي بر اساس جمعیتشناختی 3) بخشبندي بر اساس عوامل رفتاري.در بخشبندی با استفاده از عوامل روانشناختی خریداران با توجه به طرز تفکر، شخصیت و سبک زندگی به گروههای مختلفی تقسیم میشوند (احمدی و همکاران، 1393). بخشبندی بر اساس متغیرهای جمعیت شناختی بدان معنی است که باید بازار را بر اساس متغیرهایی چون سن، جنسیت، تعداد اعضای خانواده، چرخه حیات خانواده، درآمد، شغل، میزان تحصیلات، مذهب، نژاد و ملیت طبقهبندی کرد (اوا29 و همکاران، 2015). در بخش بندی بر مبنای رفتار، گروههای مصرف کننده بر اساس حالت خرید، مزیت مورد نظر، طرز نگرش نسبت به محصول و یا میزان استفاده از محصول به گروههای مختلفی تقسیمبندی میشوند(كاتلر و آرمسترانگ، 2008).
روش نقشههای خودسازمانده
نقشههای خودسازمانده از انواع شبکههای عصبی با قابلیت یادگیری بدون ناظر هستند که در تحلیل فضاهای پیچیده، توانایی زیادی دارند. این مدل از شبکههای عصبی اولین بار در سال 1981 توسط کوهنن30، با الگو برداری از عصب‌های شبکیهی چشم معرفی شد (مصطفی31، 2009). ساختار نقشههای خودسازمانده به گونهای است که از دو لایه مجزا تشکیل شدهاند. یک لایه ورودی و یک لایه خروجی که لایه‌ی نقشه نام دارد. هر نورون در لایه‌ی نقشه مربوط به یک بردار اطلاعات با ابعادی برابر ابعاد فضای مورد تحلیل است.
مرور پژوهشهاي پيشين
سال‌های اخیر شاهد افزایش چشم‌گیری در تعداد دانش پژوهانی که جنبههای مختلف رابطه‌ی دین و جهانگردی را مطابق با رشته‌های مختلف خود بررسی میکنند، بوده است.این زمینه‌ها شامل تاریخ، الهیات، جامعه‌شناسی، روانشناسی،مردم‌شناسی، اقتصاد و جغرافیا و... میباشد ( کالینز،2020).
چن پنگ لین32 (2021) در پژوهشی با استفاده از نظریه‌ی ذی‌نفعان و با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی فازی، موفقیت گردشگری مذهبی را به تعهد ذی‌نفعان متکی میداند. نتایج پژوهش وی نشان داد که معابد، زائران و جوامع میزبان نسبت به گردشگران، محیط زیست، مشاغل و نهادهای دولتی از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. دایان ایلیف33 (2020) پژوهشی با هدف تجزیه و تحلیل تکامل گردشگری مذهبی و چگونگی تکامل و تغییر مفاهیم موجود، پارادایم‌ها و شیوههای موجود در مورد گردشگری مذهبی در طول زمان انجام داده است. این پژوهش با استفاده از تجزیه و تحلیل تاریخی نشان داد که مفهوم جهانگردی مذهبی در طول سال‌ها به تدریج در حال تغییر و ارتقا است، و همچنین رشد فشرده‌ی گردشگری مذهبی در بازار جهانی، ساختار پیچیده‌ی آن و تغییرات کمی و کیفی پویا، مستلزم رویکردی پست‌مدرن و چند رشتهای و تحلیل عمیق این نوع گردشگری است. ویدیا پاتوردان34 و همکاران (2020) تأثیر وابستگی به مکان و تجربه عاطفی بازدیدکنندگان بر میزان وفاداری به مقصد و وابستگی مذهبی به عنوان یک متغیر تعدیل‌کننده را مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد که تجارب عاطفی بازدیدکنندگان و ابعاد دلبستگی به مکان (به عنوان مثال، هویت مکان و وابستگی به مکان) بر وفاداری تاثیر دارند. علاوه بر این، وابستگی متعهدانه‌ی بازدیدکنندگان تنها اثر غیر‌مستقیم وابستگی به مکان از طریق تجربه‌ی احساسی را به وفاداری به مقصد تعدیل میکند و این اثر در مقایسه با بازدیدکنندگان هند و یا مسلمان برای بازدیدکنندگان مسیحی شدیدتر بود. ترزیدو35 و همکاران (2018) با استفاده از تکنیک‌های مردم‌نگاری در بافت ارتدوکس یونان به درک پیچیدگی انگیزههای سفر به مکانهای مقدس، نذورات و چشم‌اندازها پرداختند. آنها دریافتند که اگرچه انگیزه‌ها به‌صورت نهادی ساخته میشوند اما آنها شکننده، پویا و پیش‌رونده هستند و در نمایش‌های روزمره‌ی دین، جای گرفتهاند. این تحقیق مرکزیت و مقدس بودن از پیش تعیین شده‌ی اماکن مذهبی را زیر سوال می‌برد. به زعم این محققان معنای مکان‌ها بر اساس تجارب زیسته انجام دین و تعامل با مقدسات است، که در نذورات قابل مثال زدن است.
حمید ضرغام بروجنی و همکاران (1397) پژوهشی با هدف ارائه‌ی الگوی نظری توسعه‌ی گردشگری دینی در ایران به صورت کیفی و به روش نظریه پردازی داده بنیاد انجام دادند. مقولهها تحت عناوین عوامل علّی، پدیده محوری، شرایط زمینه ای، عوامل مداخلهگر، راهبردها و پیامدهای توسعه گردشگری دینی، دستهبندی گردید. محمدرضا دهشیری (1395) در پژوهشي به شناسايي نقش حمايت‌های معنوی و مادی در توسعه‌ی گردشگری مذهبي پرداخته است. احمد اسدی و همکاران (1395) با در نظر گرفتن شکوه و جاذبه‌ی معنوی برگزاری سوگواری به مناسبت شهادت امام حسین(ع) در شهر زنجان یک مطالعه‌ی بخش بندی گردشگری مذهبی در شهر زنجان انجام دادند. در این پژوهش سعی شده تا از طریق بخشبندی عوامل موثر در جذب گردشگران بررسی گردد. فيروزجائيان و همکاران (1393) با استفاده از روش فراتحليل و با تأكيد بر نظريه‌ي كاركردگرايي پارسونز به بررسي گردشگري مذهبي و كاركردهاي مثبت و منفي آن در جامعه‌ي ايراني پرداختند.
روش تحقيق
پژوهش حاضر بر اساس هدف، کاربردی و از نظر جمعآوری اطلاعات بویژه جنبههای بخشبندی و تعیین نیمرخ روانشناختی- جمعیت شناختی و رفتاری زائرین اکتشافی میباشد، و به لحاظ توصیف ویژگیهای جامعه مورد مطالعه از نوع توصیفی- پیمایشی است. جامعهی آماری پژوهش شامل زائرین کربلا در آیین سالانهی اربعین میباشند که استان خورستان را به عنوان مسیر ورود به کشور عراق انتحاب کردهاند. بدین منظور با استفاده از پرسشنامه، داده‌های مورد نیاز از یک نمونه‌ی 174 نفری زائر که از استان خوزستان تردد کردهاند، جمعآوری گردید و با استفاده از نقشههای خودسازمانده به تجزیه‌و‌تحلیل دادهها پرداخته شد. به منظور جمعآوری اطلاعات مورد‌نظر و سنجش متغیرهای پژوهش، از پرسشنامه استفاده شده است. به جز سوالات محدودی که متغیرهای مورد سنجش آنها مقیاس اسمی دارند بقیه‌ی سوالات با استفاده از طیف 5 گزینه‌ای لیکرت اندازه‌گیری شد. به‌منظور سنجش پایایی تحقیق از آلفای‌کرونباخ استفاده گردید که برای تمامی متغیرها بالاتر از 7/0 به دست آمد. بر اساس شاخص‌های به‌دست آمده برای روایی، روایی محتوا و روایی صوری پرسشنامه و همپنین کفایت نمونه نیز قویاٌ مورد تایید قرار گرفت.
يافتههاي پژوهش
تحليل‌خوشهاي با استفاده از نقشههاي خودسازمانده
برای خوشه‌بندی دادهها با استفاده از روش نقشههای خود سازمانده از نرم‌افزار ویسکاوری‌اس‌او‌ماین36 نسخه‌ی 5 استفاده شده است. ساختار نقشه خودسازمانده که در این مرحله برای خوشه‌بندی دادهها استفاده شده است دارای 500 نرون در لایه‌ی خروجی است. همچنین سرعت آموزش به صورتی تنظیم شده است که نرم‌افزار به طور خودکار حداکثر دقت را برای آموزش شبکه فراهم کند و مقدار کشش برای آموزش شبکه نیز عدد 3/0 انتخاب شده‌است. گفتنی است که برای تعیین تعداد نرون‌های لایه‌ی خروجی و مقدار کشش برای آموزش شبکه از روش سعی و خطا استفاده شده است؛ بدین‌صورت که ترکیب‌های متفاوتی از تعداد نرون‌های لایه‌ی خروجی و مقدار کشش آزمون شده است و ساختار شبکه‌ای که بهترین و قابل تفسیرترین نتایج را به دنبال داشت انتخاب شده است. نرم‌افزار ویسکاوری‌اس‌او‌ماین در حین آموزش به صورت خودکار و با توجه به تعداد نرون‌های لایه خروجی بهترین ابعاد را برای شبکه انتخاب میکند. در این پژوهش نرم‌افزار پس از آزمون ابعاد مختلف در حین آموزش شبکه، در نهایت ابعاد ۲۳*۲۲ را برای لایه‌ی خروجی شبکه انتخاب کرده است.
تعیین مرزهای بخشبندی
بیشتر پژوهشگران تنها از یو ماتریس37 که یکی از خروجی‌های نقشه‌های‌خودسازمانده است، برای خوشه‌بندی نهایی و تعیین مرزهای هر بخش یا خوشه اطلاعاتی استفاده میکنند. در این روش مرزهای دقیق و واضحی برای هر بخش مشخص نمی‌شود (مصطفی38، 2011). نرم‌افزار ویسکاوری‌اس‌او‌ماین از یک روش تحلیل خوشه‌ای سلسله‌مراتبی با عنوان اس‌او‌ام – ورد کلاسترز39 برای تعیین مرزهای هر بخش و نیز تعیین تعداد خوشه‌ی بهینه استفاده میکند. شکل 1 نمایی کلی از بخشبندی نهایی مسافران را در ۳ خوشه یا بخش نشان میدهد. در زمینه شکل شماره 1، یو ماتریس را مشاهده می‌کنید و خطوط مشکی رنگ مرزهای بخشبندی را نشان میدهند که با استفاده از روش اشاره شده مشخص شدهاند.
شکل 1. نقشه خروجی نشان‌دهنده بخشبندی نهایی مسافران )منبع: یافتههای پژوهش(
نتایج بخشبندی نشان میدهد که بخش اول 70/47 درصد از کل نمونه را در خود جای داده است. 46/30 درصد از کل نمونه مورد پژوهش در بخش دوم قرار دارند و در بخش سوم 84/21 درصد آنها جای گرفتهاند. پس از مشخص کردن مرزهای بخشبندی به بررسی ویژگی‌ها و ادراکات مسافران موجود در هر بخش پرداخته میشود. کلیدی‌ترین ویژگی مسافران موجود در هر بخش که در این پژوهش مورد نظر است، اندازه گیری رضایت آنها از استان خوزستان در مسیر سفر به کربلای معلی است. بر این اساس پیش از هر چیز، وضعیت متغیرهایی که نشان‌دهنده رضایت مسافران از جنبههای مختلف تجربه سفرشان به استان خوزستان است،در بخش‌های متفاوت بررسی میشود.
بخش 1: متوسط متغیرهای بخشبندی در این بخش نشان میدهند که این گروه از مسافران نسبت به سایر گروه‌ها از سطح رضایت پایین‌تری برخوردار هستند. همانگونه که مشاهده می‌کنید مهم‌ترین علل نارضایتی این گروه از مسافران، کیفیت خدمات شهری و عوامل مرتبط با کیفیت محیطی استان خوزستان است.
بخش 2: اطلاعات ارائه شده در جدول 1 نشان میدهد که مسافران جای گرفته در این بخش از نظر سطح رضایت کلی از استان خوزستان رضایت بالاتری نسبت به بخش اول و رضایت کمتری نسبت به مسافران جای گرفته در بخش سوم دارند.
بخش 3: این بخش، مسافرانی را در خود جای داده است که سطح رضایت بالاتری را از سفر به استان خوزستان دارند. نکته قابل توجه با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 1 این است که با وجود سطح رضایت پایین‌تر این دسته مسافران از کیفیت خدمات شهری، کیفیت محیطی و نیز هزینه‌ی خدمات نسبت به مسافران جای‌گرفته در بخش دوم، تنها به دلیل سطح رضایت بالاتر از «کیفیت رفتار جامعه»، سطح کلی رضایت نیز افزایش یافته است.
جدول1. رضایت مسافران از استان خوزستان و ابعاد تجربه سفر
متغیر بخش | کیفیت خدمات | کیفیت محیطی | کیفیت رفتار جامعه | هزینه خدمات | رضایت کلی |
بخش 1 | 91/2 | 67/2 | 86/3 | 24/3 | 33/4 |
بخش 2 | 01/4 | 88/3 | 52/4 | 20/4 | 57/4 |
بخش ۳ | 71/3 | 51/3 | 72/4 | 07/4 | 78/4 |
منبع: یافتههای پژوهش
از دیگر خروجی‌های خوشه‌بندی با استفاده از روش نقشههای خودسازمانده، نقشههای ویژگی40 هستند که توزیع برداری هر یک از متغیرهای خوشه‌بندی را در کل فضای تحلیل نشان میدهند. شکل 2 نقشههای ویژگی گزارش شده برای هر یک از متغیرهای بخشبندی را نشان میدهد. با استفاده از این نقشه‌ها از یک سو میتوان به بررسی وضعیت متغیرها در هر بخش پرداخت و از سوی دیگر همبستگی بین متغیرهای مختلف را مورد بررسی قرار داد. در پایین نقشههای ویژگی، طیف رنگی از آبی تا قرمز برای مقادیر مختلف آن متغیر مشخص شده است. شدت همبستگی بین متغیرها را میتوان از شدت تشابه رنگ میان نقشه‌ها بررسی کرد. در درون نقشههای ویژگی نیز مرزبندی‌های مربوط به هر بخش مشخص شدهاند. نقطه‌های رنگی که درون نقشههای ویژگی قرار دارند، نشان‌دهنده‌ی خرده خوشه‌ها41 هستند. هر خرده‌خوشه میتواند یک یا چند نمونه (مسافر) با ویژگیهای بسیار مشابه را در خود جای دهد. تعداد خرده‌خوشه‌ها از یکسو به تعداد نرون‌های لایه خروجی شبکه و از سوی دیگر به تعداد نمونه‌ها با ویژگیهای بسیار مشابه بستگی دارد.
از مقایسه نقشههای ویژگی ارائه شده در شکل 2 با یکدیگر، میتوان به این نتیجه دست یافت که همبستگی مثبتی بین رضایت کلی مسافران از استان خوزستان و نیز متغیرهای مرتبط با ابعاد مختلف تجربه سفر وجود دارد. به بیان دیگر زمانی که مسافران رضایت بالایی از ابعاد مختلف تجربه سفر دارند به صورت هم‌زمان رضایت کلی آنها از مقصد سفرشان نیز افزایش می‌یابد. زیرا در نواحی که نقشه خروجی مربوط به رضایت کلی مسافران، رنگ قرمز (رضایت بالا) را نشان میدهد، نقشه‌ی مربوط به ابعاد تجربه سفر همان مقدار و طیف رنگ را نشان میدهد. همچنین نقشههای ویژگی گزارش شده در شکل 2 نشان میدهند اکثر مسافران رضایت کلی بالایی از استان خوزستان دارند. در مقابل آن رضایت مسافران از ابعاد مختلف تجربه سفر در بخش‌های مختلف مقادیر متفاوتی را نمایش میدهد.
شکل2. نقشههای ویژگی گزارش شده برای متغیرهای بخشبندی مرتبط با رضایت مسافران)منبع:یافتههای پژوهش(
بررسی ویژگیهای روانشناختی
از ویژگی مسافران موجود در هر بخش که در این پژوهش مورد نظر است، ویژگیهای روانشناختی هر گروه از آنها میباشد. بر این اساس در ادامه وضعیت متغیرهای بخشبندی که نشان‌دهنده‌ی این دسته از ویژگیهای پاسخگویان پژوهش است را در بخش‌های متفاوت بررسی می‌کنیم. جدول شماره 2 متوسط متغیرهای بخشبندی که نشان‌دهنده‌ی ویژگیهای روانشناختی مسافران موجود در هر بخش است را نشان میدهد.
جدول2. ویژگیهای روانشناختی مسافران موجود در هر بخش
بخش متغیر | بخش 1 | بخش 2 | بخش 3 |
لذت سفر | 58/4 | 57/4 | 80/4 |
نیاز به برنامه‌ریزی | 08/4 | 49/4 | 74/4 |
نوجویی | 93/2 | 21/4 | 44/3 |
حساس به کیفیت | 10/4 | 47/4 | 67/4 |
کم خرجی | 01/4 | 51/4 | 97/3 |
مادی گرایی | 41/3 | 35/4 | 52/3 |
انگیزه مذهبی | 23/4 | 54/4 | 86/4 |
منبع: یافتههای پژوهش
بخش 1: همانگونه که اطلاعات ارائه شده در جدول 2 نشان میدهد، از طریق مقایسه‌ی سطح هر یک از متغیرهای روانشناختی در این بخش با سایر بخشها میتوان به این نتیجه دست یافت که سطح نوجویی پایین از ویژگی شاخص این گروه از مسافران است. همچنین سطح مادی‌گرایی در بین این گروه از مسافران کمتر از سایر گروههای مورد بررسی است.
بخش 2: از ویژگیهای شاخص این بخش میتوان به بالاترین سطح مادی‌گرایی، کم خرجی و نیز نوجویی نسبت به سایر افراد مورد بررسی اشاره کرد. البته این گروه از مسافران مانند سایر مسافران از انگیزه مذهبی و سطح لذت سفر بالایی برخوردار هستند ولی نمیتوان این ویژگی‌ها را به عنوان ویژگی شاخص آنها در مقایسه با سایر بخشها درنظر گرفت.
بخش 3: مسافران جای گرفته در این بخش را میتوان از نظر ویژگیهای لذت سفر، نیاز به برنامه‌ریزی و انگیزهی مذهبی متمایز از سایر مسافران دانست زیرا میانگین این متغیرها در بخش سوم بیشتر از سایر بخشها گزارش شده است.
میتوان به این نتیجه دست یافت که همبستگی مثبتی بین تعدادی از متغیرهای روانشناختی مانند مادی‌گرایی و کم خرجی و یا نیاز به برنامه‌ریزی و حساسیت نسبت به کیفیت وجود دارد. نتایج این جدول در شکل 3 و نمودار 1 ارائه شده است.
شکل3. نقشههای ویژگی گزارش شده برای متغیرهای روانشناختی)منبع: یافتههای پژوهش(
نمودار1. وضعیت نسبی متغیرهای بخشبندی روانشناختی در هر بخش)منبع: یافتههای پژوهش(
ویژگیهای رفتاری مسافران هر بخش
از آنجایی که این دسته از متغیرها دارای مقیاس سنجش اسمی و رتبه‌ای هستند با هدف بررسی دقیق‌تر و واضح‌تر نتایج، متغیرهای رفتاری را به دو دسته تقسیم کرده و نتایج مربوط به هر یک را به صورت جداگانه بررسی می‌کنیم. دسته نخست متغیرهای تعداد سفر، گروه همراه، وسیله‌ی حمل و نقل، نوع و محل اقامت در کربلای معلی هستند که در ادامه بررسی میشوند. نخستین خروجی برای متغیرهای بخشبندی با مقیاس اسمی، فراوانی افراد در هر بخش با توجه به هر یک از سطوح متغیرهای اسمی است. جدول شماره 3 بر این اساس گزارش شده است. در این جدول درصد فراوانی پاسخگویانی که هر یک از سطوح متغیرهای اسمی را به خود اختصاص داده‌اند، در هر بخش نشان داده میشود. با توجه به این جدول میتوان نیمرخ جمعیتشناختی مسافران موجود در هر بخش را مورد بررسی قرار داد. گفتنی است که اعداد گزارش شده برای متغیرهای اسمی (مانند جنسیت و شغل) بیانگر درصد فراوانی مسافران با توجه به آن ویژگی و برای متغیر تعداد سفر که با مقیاس فاصله‌ای مورد سنجش قرار گرفته است، بیانگر متوسط نمرهی مربوط به آن در هر بخش است.
جدول3. ویژگیهای رفتاری مسافران هر بخش (دسته اول از متغیرها)
بخش متغیر | بخش 1 | بخش 2 | بخش 3 | |
گروه همراه | به تنهایی (کد۱) | 120/0 | 208/0 | 026/0 |
خانواده (کد۲) | 554/0 | 698/0 | 711/0 | |
دوستان (کد۳) | 289/0 | 057/0 | 158/0 | |
تور مذهبی (کد۴) | 024/0 | 038/0 | 105/0 | |
سایر (کد۵) | 012/0 | 000/0 | 000/0 | |
وسیله حمل و نقل | خودرو شخصی (کد۱) | 108/0 | 113/0 | 000/0 |
اتوبوس (کد۲) | 843/0 | 887/0 | 000/1 | |
قطار (کد۳) | 012/0 | 000/0 | 000/0 | |
هواپیما (کد۴) | 036/0 | 000/0 | 000/0 | |
نوع محل اقامت | مکان عمومی حج و زیارت (۱) | 747/0 | 868/0 | 898/0 |
سایر (۲) | 253/0 | 132/0 | 105/0 | |
هتل محل اقامت | مسافرخانه (کد۱) | 530/0 | 528/0 | 211/0 |
هتل سه ستاره (کد۲) | 398/0 | 453/0 | 079/0 | |
هتل چهار ستاره (کد۳) | 036/0 | 019/0 | 553/0 | |
هتل ۵ ستاره (کد۴) | 024/0 | 000/0 | 158/0 | |
سایر (کد۵) | 012/0 | 000/0 | 000/0 | |
تعداد سفر | 33/2 | 57/2 | 08/5 | |
منبع: یافتههای پژوهش
باتوجه به جدول 3 میتوان به نتایج زیر در رابطه با ویژگیهای رفتاری مسافران جای گرفته در هر بخش دست یافت:
بخش1: این گروه از مسافران بیشتر علاقه‌مند به سفر با خانواده و دوستان هستند. دوست‌دار سفر با اتوبوس و خودرو شخصی بوده و نیز تنها گروهی از مسافران هستند که تعدادی از آنها هواپیما و قطار را هم به عنوان وسیله سفر انتخاب میکنند. این گروه از مسافران اغلب در مسافرخانه‌ها و هتل‌های سه ستاره اقامت میکنند.
بخش 2: این گروه از مسافران نیز علاقهی زیادی به سفر با خانواده و دوستان دارند. اتوبوس و خودرو شخصی تنها وسیله‌های حمل و نقل است که این گروه از مسافران انتخاب کردهاند. این دسته از مسافران نیز مانند بخش نخست بیشتر در مسافرخانه‌ها و هتل‌های سه ستاره اقامت میکنند.
بخش 3: این دسته از مسافران نسبت به سایر بخشها علاقهی بیشتری برای سفر با تورهای زیارتی و همراه با خانواده دارند. تنها از اتوبوس برای سفر استفاده میکنند و بیشتر از سایر بخشها علاقه‌مند به هتل‌های لوکس و ۴ستاره هستند. از ویژگیهای شاخص این دسته از مسافران میتوان به تعداد بالای سفر به کربلای معلی اشاره کرد. برای درک بهتر ویژگیهای رفتاری مسافران جای گرفته در هر بخش از نمودارهای ستونی، شکل 4، استفاده شده است و همچنین نمودار 2 این نتایج را نشان میدهد.
شکل4. نقشههای ویژگی گزارش شده برای متغیرهای رفتاری (دسته اول) )منبع: یافتههای پژوهش(
نمودار2. وضعیت نسبی ویژگیهای رفتاری در هر بخش (دسته اول از متغیرها))منبع: یافتههای پژوهش(
جدول 4. ویژگیهای رفتاری مسافران هر بخش (دسته دوم از متغیرها)
بخش متغیر | بخش 1 | بخش 2 | بخش ۳ | ||
دلیل سفر | آرامش درونی (کد۱) | 470/0 | 302/0 | 158/0 | |
ثواب اخروی (کد۲) | 458/0 | 698/0 | 842/0 | ||
لذت سیاحت (کد۳) | 060/0 | 000/0 | 000/0 | ||
سایر (کد۴) | 012/0 | 000/0 | 000/0 | ||
مشوق سفر | خودم (کد۱) | 506/0 | 547/0 | 737/0 | |
خانواده و بستگان (کد۲) | 265/0 | 377/0 | 263/0 | ||
دوستان (کد۳) | 157/0 | 075/0 | 000/0 | ||
همکاران (کد۴) | 048/0 | 000/0 | 000/0 | ||
تبلیغات (کد۵) | 024/0 | 000/0 | 000/0 | ||
علاقه سفر | انفرادی (کد۱) | 060/0 | 075/0 | 053/0 | |
همراه با خانواده (کد۲) | 590/0 | 774/0 | 632/0 | ||
به صورت گروهی (کد۳) | 265/0 | 151/0 | 316/0 | ||
با همکاران (کد۴) | 084/0 | 000/0 | 000/0 | ||
مدت اقامت | 759/1 | 774/1 | 026/2 | ||
فکر به خطرات سفر | 65/2 | 98/3 | 42/2 | ||
منبع: یافتههای پژوهش
دسته دوم از متغیرهای رفتاری که برای تعیین نیمرخ مسافران موجود در هر بخش استفاده شده است شامل مدت اقامت، دلیل و مشوق سفر، علاقه به زیارت گروهی یا انفرادی و فکر در مورد خطرات سفر است که در ادامه به بررسی نتایج مربوطه پرداخته خواهد شد. در جدول شماره 4 درصد فراوانی پاسخگویان در هر بخش با توجه به سطوح دسته دوم از متغیرهای رفتاری گزارش شده است.
بخش1: این دسته از مسافران بیشتر از سایر مسافران «آرامش درونی» را به عنوان دلیل سفر خود انتخاب کردهاند. همچنین لذت سیاحت تنها در بین این دسته از مسافران به عنوان دلیل سفر انتخاب شده است. تنها این گروه از مسافران علاقه‌مند به سفر با همکاران هستند. مدت اقامت آنها کمتر از سایر مسافران است و کمتر به خطرات سفر فکر میکنند.
بخش 2: این گروه از مسافران تنها ثواب اخروی و آرامش درونی را به عنوان دلیل سفر انتخاب کردهاند. بیشتر علاقه‌مند به سفر با خانواده بوده و مشوق آنها برای سفر نیز اغلب خانواده و بستگان هستند. بیشتر از سایر مسافران به خطرات سفر فکر میکنند و مدت اقامت آنها نیز نسبتا کم است.
بخش 3: این دسته از مسافران بیشتر از سایر بخشها ثواب اخروی را به عنوان دلیل سفر انتخاب کردهاند. مشوقشان برای سفر اغلب خودشان هستند و علاقه‌مند به سفر به شکل گروهی و با خانواده هستند. مدت اقامت آنها بیشتر از سایر بخشها است و کمتر به خطرات سفر فکر میکنند. در ادامه نتایج این جدول در شکل 5 و نمودار 3 ارائه شده است.
شکل5. نقشههای ویژگی گزارش شده برای متغیرهای رفتاری (دسته دوم) )منبع: یافتههای پژوهش(
نمودار 3. وضعیت نسبی ویژگیهای رفتاری در هر بخش (دسته دوم از متغیرها) )منبع: یافتههای پژوهش(
ویژگیهای جمعیتشناختی مسافران هر بخش
در این پژوهش از متغیرهای جمعیتشناختی متفاوتی برای شناسایی نیمرخ مسافران موجود در هر بخش استفاده شده است. متغیرهای جمعیتشناختی که در این پژوهش بررسی شده است عبارتند از جنسیت، سن، شغل، وضعیت تأهل، درآمد و تعداد فرزند که در ادامه بررسی میشوند.
بخش1: فراوانی مردها در این بخش بیشتر از زن‌ها است. از لحاظ شغل اکثر افراد جای گرفته در این بخش کارمند هستند و تحصیلات بالاتری نسبت به سایر مسافران دارند. همچنین درآمد این دسته از مسافران نسبت به دو بخش دیگر در سطح متوسط قرار دارد و تعداد فرزندان کمتری نسبت به سایر بخشها دارند.
بخش 2: تجمع زن‌ها در این بخش به شکل شاخصی بیشتر از سایر بخشها است و میتوان آن را از ویژگیهای متمایز این بخش دانست. همچنین فراوانی افراد مجرد در این بخش بیشتر از سایر بخشها است. تجمع افراد بیکار با سطح تحصیلات پایین نیز از ویژگیهای شاخص مسافران جای گرفته در این بخش است.
جدول 5. ویژگیهای جمعیتشناختی مسافران هر بخش
بخش متغیر | بخش 1 | بخش 2 | بخش 3 | |
جنسیت | زن (کد۱) | 277/0 | 642/0 | 158/0 |
مرد (کد ۲) | 723/0 | 358/0 | 842/0 | |
تاهل | مجرد (کد۱) | 289/0 | 547/0 | 079/0 |
متاهل (کد۲) | 711/0 | 453/0 | 921/0 | |
شغل | بیکار (کد۱) | 169/0 | 642/0 | 000/0 |
کارمند (کد۲) | 651/0 | 170/0 | 395/0 | |
شغل آزاد (کد۳) | 084/0 | 113/0 | 158/0 | |
دانشجو (کد۴) | 060/0 | 038/0 | 000/0 | |
بازنشسته (کد۵) | 036/0 | 038/0 | 447/0 | |
سن | 85/2 | 56/2 | 05/4 | |
تحصیلات | 48/2 | 96/1 | 39/2 | |
تعداد فرزند | 699/1 | 887/1 | 00/3 | |
درآمد | 807/2 | 736/1 | 053/4 | |
منبع: یافتههای پژوهش
بخش 3: این گروه از مسافران را بیشتر مردهای متاهل که تعداد قابل‌توجهی از آنها نیز در شغل آزاد فعالیت دارند تشکیل میدهند. از لحاظ رده سنی نیز این دسته از مسافران به شکل شاخصی در رده سنی‌های بالاتر از سایر مسافران قرار دارند، تعداد فرزند بیشتری دارند و سطح درآمد بسیار بالاتری نیز از سایر مسافران مورد پژوهش دارند. در ادامه این نتایج بصورت شکل 6 و نمودار 4 ارائه شده است.
شکل6. نقشههای ویژگی گزارش شده برای متغیرهای جمعیتشناختی)منبع:یافتههای پژوهش(
نمودار 4. وضعیت نسبی ویژگیهای جمعیتشناختی در هر بخش)منبع: یافتههای پژوهش(
نتيجهگيري
در اين پژوهش ضمن تأكيد بر اهميت بخشبندي، فرآيند بخشبندي با یکی از روشهاي نوين يعني شبكه‌هاي عصبي اجرا گردید. بر اساس دستورالعمل بخشبندی باید برای هر بخش از مشتریان نام‌گذاری صورت گیرد. بر این اساس بخشبندی مشتریان و نام‌گذاری آنها به صورت زیر می باشد:
1- خوشه اول: بیشتر گردشگر تا زائر( گردشگران زائر)
2- خوشه دوم: بیشتر زائر تا گردشگر (زائرین گردشگر)
3- خوشه سوم: زائرین
نیمرخ جمعیت شناختی،روانشناختی،رفتاری و سطح متغیرهای مربوط به ابعاد رضایت از استان خوزستان به عنوان میزبان واسط به طور مفصل در قسمت قبل مقاله آورده شده است.
پيشنهادهای كاربردي
با توجه به نیمرخ هر بخش شناسایی شده پیشنهادات زیر ارایه می شود:
1- خوشه اول: بیشتر گردشگر تا زائر(گردشگران زائر)
- با توجه به نمرهی بالای متغیر روانشناختی لذت سفر ، در بستهی مربوط به آمیخته‌ی بازاریابی این بخش آشنایی با مکانهای گردشگری، تاریخی، تفریحی و ... حتی در حین اقامت در مناطق میزبان واسطه‌ای استان خوزستان پیشنهاد میگردد .خصوصاٌ اینکه استان خوزستان از سایت‌های مهم تاریخی و همچنین اکو‌توریسم ایران میباشد.
- با توجه به اینکه درآمد این دسته از مسافران نسبت به دو بخش دیگر در سطح متوسط قرار دارد با تعيين قيمت‌هاي مناسب برای بسته‌ها و خدمات گردشگري، موجب جذب اين گروه از افراد شوند.
- اکثر افراد این بخش را مردان تشکیل میدهند بنابراین تمهیداتی که برای یک گروه با اکثریت زنان وجود دارد در این بخش نیاز نیست.
- هواپیما و قطار به عنوان جایگزینی برای اتوبوس و خودروهای سواری به عنوان یک آپشن پیشنهاد شود.
- تنها این گروه از مسافران علاقه‌مند به سفر با همکاران هستند. بنابراین در بستهی پیشنهادی محصول برای این گروه این موضوع در نظر گرفته شود.
2- خوشه دوم: بیشتر زائر تا گردشگر (زائرین گردشگر)
- در این گروه میانگین متغیرهای نوجویی و کم‌خرجی بیشتر از سایر بخشها است و این ویژگی‌ها را میتوان از ویژگیهای شاخص این گروه از مسافران دانست. برای این بخش از گردشگران، توسعه‌ی سرویسهای حمل‌و‌نقل عمومی و کم‌هزینه برای بازدید از مکانهای جدید و تفریحی پیشنهاد میگردد.
- این گروه از مسافران تنها ثواب اخروی و آرامش درونی را به عنوان دلیل سفر انتخاب کردهاند. بیشتر علاقه‌مند به سفر با خانواده هستند و مشوق آنها برای سفر نیز اغلب خانواده و بستگان هستند. بیشتر از سایر مسافران به خطرات سفر فکر میکنند و مدت اقامت آنها نیز نسبتاٌ کم است.این متغیرها داده‌های مهمی برای طراحی بستهی پیشنهادی این بخش میباشد.
- با توجه به اینکه اکثریت این گروه را زنان تشکیل میدهند ایجاد تسهیلات خاص برای راحتی و احساس امنیت آنان در کانون توجه قرار گیرد.
- برای این گروه از گردشگران تخفیفهای ویژهای برای بستهی بازاریابی ارائه شده در نظر گرفته شود.
- بستهی پیشنهادی به این بخش اقتصادی اما با ارزش باشد زیرا افراد این بخش پر درآمد نیستند و همچنین در عین حال که نمرهی بالایی در کم‌خرجی گرفتهاند، اما حساس به کیفیت میباشند.
- برای این بخش، کاهش هزینه‌های اسکان و حمل‌و‌نقل و ارتقای طرح‌های امنیت شخصی و احساس راحتی در مسافران پیشنهاد میگردد.
- فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی به مردم منطقه درباره زائرین انجام شود.
- در مسافران خوشه‌ی‌دوم، انگيزة خريد يا گشت‌و‌‌گذار با خانواده و دوستان بيشتر است. از این رو پيشنهاد ميشود با احداث مجتمعهاي تجاري – تفریحی، دهكدهها و گردشگاهها، زمينة جذب اين بخش
از گردشگران فراهم شود.
3- خوشه سوم: زائرین
- خوشه‌ی سوم از گردشگران، افرادي هستند كه به منظور زیارت و لذت معنوی سفر میکنند. از اين رو
ميتوان برای این گروه از مسافران برنامههای دینی- مذهبی، معرفی و شناسایی مکانهای مقدس و معنوی
واجرای سخنرانی‌هایی در مکانهای مقدس تدارک دید.
- میتوان به سطح پایین متغیرهای کم‌خرجی و مادی‌گرایی و نیز سطح بالای انگیزه مذهبی، نیاز به برنامه‌ریزی و حساسیت به کیفیت در افراد این بخش اشاره کرد. توسعه‌ی تسهیلاتی به منظور ارتقای کمی و کیفی اماکن اقامتی و ارتقای سطح خدمات آنها مانند نزدیکی اقامت این گردشگران با مکانهای مذهبی به رضایت این افراد کمک شایانی میکند.
- پیشنهاد میشود در جوار مکانهای مقدس و معنوی امکانات رفاهی و آسایش و امنیت مسافران را فرآهم نموده تا آنها بتوانند با خیال راحت به فعالیتهای مذهبی و زیارتی بپردازند و از مسافرت خود راضی باشند.
- برای این بخش از مسافران در ایام خاص از قبیل ماه‌رمضان، محرم و ... فعالیتها و تبلیغات ویژه در نظر گرفته شود تا باعث تشویق این گروه به مسافرت در این ایام شود.
- پیشنهاد میشود سازمان‌ها و ارگان‌های مذهبی از قبیل سازمان اوقاف و ... جایگاه و مکانهای ویژهای را برای اجرای مراسم مذهبی فراهم آورند و همچنین این سازمان‌ها سعی کنند با تبلیغات مناسب، اطلاع رسانی درباره مکانهای مذهبی داشته باشند.
- از لحاظ رده‌ی سنی نیز این دسته از مسافران به شکل شاخصی در رده‌های سنی بالاتر از سایر مسافران قرار دارند، این موضوع تسهیلات خاصی را در بستهی پیشنهادی به این گروه باید در نظر بگیرد.
- نظر به اهميت موضوع، پيشنهاد ميشود در جهت كشف ساير عوامل و متغيرهايي كه علي‌القاعده تحت تاثير مولفههاي فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي می باشد، مطالعات و پژوهشهاي بيشتري صورت گيرد.
محدودیت‌های پژوهش
- متقاعد ساختن پاسخ‌دهندگان در تکمیل پرسشنامه با توجه به مشکلات سفر زیارتی، مستلزم صرف زمان و انرژی زیادی گردید.
- فقدان سيستم اطلاعاتي منسجم از گردشگران.
منابع
اسدی، احمد و توسلیان، رحیم.(1395). «بررسی عوامل موثر در جذب گردشگران به مراسم مذهبی از طریق بخشبندی (مطالعه موردی: مراسم محرم شهر زنجان)». انـدیشــه جغــرافـیایــی، شماره 103.صص18-1
احمدی، پرویز؛ آذر، عادل و صمصامی، فردیس. (1393). «بخش بندی بازار دارو با رویکرد شبکههای عصبی (مطالعه موردی: بازار دارو ایران)». مدیریت بازرگانی، دوره 2، شماره 6، صص 20-1.
بابایی سمیری، محمدرضا؛ نطیفی نایینی، مینو و عباسپور، سحر. (1392). «ارتباط صنعت توریسم و توسعه اقتصادی در ایران با رویکرد شبکه عصبی (1390- 1359)». صص130-114.
حسینی پور، سید احسان؛ رضایی دولت آباد، حسین و کاظمی، علی. (1395). «بررسی عوامل کشش و رانش مؤثر بر نیت سفر گردشگري مذهبی و نحوه تأثیر آنها (شهر قم)». فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگري، شماره 36، صص 124-109.
ضرغام بروجنی، حمید؛ محمودزاده، مجتبی؛ مروتی شریف آبادی، علی و اسدیان اردکانی، فائزه.(1397). «گردشگری دینی، الزامات، راهبردها و پیامدها». فصلنامه مدیریت اسلامی، شماره 2، صص237-213.
فيروزجائيان، علي اصغر؛ يوسفي، ندا و ميرمحمدتبار، سيداحمد. (1393). «تحليل كاركردي گردشگري مذهبي در ايران (فراتحليلي از تحقيقات موجود)». برنامهريزي و توسعه گردشگري، شماره ي8، صص 165-143.
كاتلر، فليپ و آرمسترانگ،گري.(1382). اصول بازاريابي. ترجمه: علي پارسائيان. چاپ دوم، تهران: ادبستان.
مؤمنی، منصور و فعال قیومی، علی. (1389). تحلیلهای آماری با استفاده از SPSS. تهران: مولف.
Alvarado-Sizzo, I., Propin Frejomil, E., Sánchez Crispín, Á. (2017). “Religious tourism in southern Mexico: Regional scopes of the festival of the Immaculate Conception”. Geoforum, 83, 14-25.
Arango, T., & Barnard, A. (2015). “Scene of Iraqi massacre becomes Shiite pilgrimage site”. nytimes.com(May 6).
Arjana, S. R. (2017). “Pilgrimage in Islam Traditional and modern practices". London: Oneworld Academic.
Chien-Pang Lin. (2021). “The salience of stakeholders in religious tourism: A case study of the Dajia Mazu pilgrimage”.Annals of Tourism Research,Volume 86, 103091.
Cohen, R. (2001). “Latent Segmentation Models: New Tools to Assist Researchers in Market Segmentation”. Marketing Research, 10 (2): 15-21.
Collins-Kreiner, N. (2010).” Researching pilgrimage: Continuity and transformations”. Annals of Tourism Research, 37, 440–456.
Collins-Kreiner, N. (2020). “Religion and tourism: A diverse and fragmented field in need of a holistic agenda”.Annals of Tourism Research, 82(2):102892.
Cristea, A.A., Apostol, M., Dosescu, T. (2015). “The Role of media in Promoting Religious Tourism in Romania”. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 188, 302 – 306.
Chadha, H., Onkar, P. (2016). “Changing Cities in the Perspective of Religious Tourism – A case of Allahabad”. Procedia Technology, 24, 1706 – 1713.
Dejan Iliev. (2020). “The evolution of religious tourism: Concept, segmentation and development of new identities”. Journal of Hospitality and Tourism Management, 45, 131-140.
Dolnicar, S., Grün, B., Leisch, F., & Schmidt, K. (2014). “Required Sample Sizes for Data-Driven Market Segmentation Analyses in Tourism”. Journal of Travel Research, 53(3), 296-306.
Durán-Sánchez, A., Álvarez-García, J., del Río-Rama, M., & Oliveira, C. (2018). “Religious tourism and pilgrimage: Bibliometric overview”. Religions, 9(9), 249.
Dutta, S., Bhattacharya, S. & Guin, K. K. (2015). “Data Mining in Market Segmentation: A Literature Review and Suggestions”. the Proceedings of Fourth International Conference on Soft Computing for Problem Solving, 87- 98.
Fotini, E., Dekeyser, E., & Knox, D. (2016). “To Karbala: Surveying religious Shi'a from Iran and Iraq”. MIT political science department research paper no. 2016-39. DOI:10.2139/ssrn.2885347
Hasan, M. K., Al Mamun, M. A., & Islam, M. R. (2015). “Market Segmentation and Targeting Strategy for Promoting Cox’s Bazar Beach In Bangladesh As A Tourists’ destination”. British Journal of Marketing Studies, 3(4), 59-72.
Hanandeh, A. E. (2013). “Quantifying the carbon footprint of religious tourism: the case of Hajj”. Journal of Cleaner Production, 52, 53-60.
Jafari, J., & Scott, N. (2014).”Muslim world and its tourism”. Annals of Tourism Research, 44, 1–19.
Kirillova, K. (2019).” Existentialism and tourism: New research avenues”. International Journal of Tourism Cities, 5(3), 429–442.
Lipka, M., & Hackett, C. (2017). “Why Muslims are the world’s fastest-growing religious group". http://pewrsr.ch/2nOPNXY.
Mostafa, M. (2009). “Shades of Green: A Psychographic Segmentation of The Green Consumer in Kuwait Using self-Organizing Maps”. Expert Systems with Applications, 36(8), 11030-11038 .
Norton, A. R. (2011). “Al-Najaf: Its resurgence as a religious and university center”. Middle East Policy, 18(2), 132–145.
Olsen, D. H. (2003). “Heritage, tourism, and the commodification of religion”. Tourism Recreation Research, 28(3), 99–104.
Patwardhan Vidya, Manuel Alector Ribeirob, Kyle Maurice Woosnam, Valsaraj Payini,Jyothi Mally. (2020). “Visitors' loyalty to religious tourism destinations: Considering place attachment, emotional experience and religious affiliation”. Tourism Management Perspectives,Volume 36, 100737.
Rashid A. (2018).” Religious tourism – a review of the literature”. Journal of Hospitality and Tourism Insights, 1(2), 150-167 .
Russell, P. (1999).” Religious travel in the new millennium”. Travel & Tourism Analyst, 5, 39–68
Sharpley, R. (2009). “Tourism, religion and spirituality. In T. Jamal, & M. Robinson (Eds.)”. The SAGE handbook of tourism studies. London: Sage Publications Ltd. (pp. 237–253)
Stausberg, M. (2011).” Religion and tourism: Crossroads, destinations and encounters”. London and New York: Routledge.
Sung, Y. K., Chang, K. C., & Sung, Y. F. (2015). “Market Segmentation of International Tourists Based on Motivation to Travel: A Case Study of Taiwan”. Asia Pacific Journal of Tourism Research, 21(8), 1-21.
Terzidou, M., Scarles, C., Saunders, M. N. K. (2018). “The complexities of religious tourism motivations: Sacred places, vows and visions”. Annals of Tourism Research, 70, 54-65.
Thimm, V. (2017). “Commercialising Islam in Malaysia: Ziyarah at the intersection of Muslim pilgrimage and the market-driven tourism industry”. UKM ethnic studies paper series, Vol. No. 56Bangi: Institute of Ethnic Studies December.
Tkaczynski, A., Arli, D. (2018). “Religious tourism and spiritual leadership development: Christian leadership conferences”. Journal of Hospitality and Tourism Management, 35, 75-84.
Wells, Victoria K.; Chang, Shing Wan; Oliveira-Castro, Jorge; Pallister, John. (2010).”Market Segmentation from a Behavioral Perspective” . Journal of Organizational Behavior Management. v30 n2 p176-198.
World Tourism Organization (2018). “Annual Report 2017. UNWTO”. Retrieved from World Tourism Organizations website: https://www.e-unwto.org/doi/book/10. 18111/9789284419807.
Yankelovich Daniel (2017), “New Criteria for market segmentation”. Harvard Business Review,March/April.
Vukonić, B. (2002). “Religion, tourism and economics: A convenient symbiosis”. Tourism Recreation Research, 27(2), 59–64.
[1] . این مقاله مستخرج از پایان نامهای با همین عنوان در مقطع کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز می باشد.
[2] . نویسنده مسئول، Email: darvishi@iauo.ac.ir
[3] . World turism organization
[4] 2. Collins
[5] 2. Sharpley
[6] 3. Sánchez
[7] . Ilia Alvarado-Sizzo
[8] .Terzidou
[9] . Kirillova
[10] 1. Stausberg
[11] 2. Vukonić
[12] 3. Olsen
[13] . Cristea
[14] . Dolnicar
[15] . Hasan
[16] . Dutta
[17] . Cohen
[18] . UNWTO
[19] . Tkaczynski
[20] . Arli
[21] . Chadha
[22] . Onkar
[23] .Thimm
[24] .Luz
[25] .Fotini، Dekeyser، & Knox
[26] . Arango & Barnard
[27] . Victoria
[28] . Yankelovich
[29] . Eva
[30] . Kohonen
[31] . Mostafa
[32] 1. Chien-Pang Lin
[33] 2. Dejan Iliev
[34] 3. Vidya Patwardhan
[35] 1. Terzidou
[36] .Viscovery SOMine
[37] .U-Matrix
[38] .Mostafa
[39] . SOM-Ward Clusters
[40] . Feature Maps
[41] . MicroCluster
