فلور، شکل رویشی، پراکنش جغرافیایی و شاخص تالابی گونههای گیاهی تالاب بین¬المللی انزلی
الموضوعات :
مکرم روانبخش سنگجویی
1
(عضو هیات علمی پژوهشکده محیط زیست جهاد دانشگاهی)
الکلمات المفتاحية: فلور, گونه¬های شاخص تالابی, تالاب انزلی,
ملخص المقالة :
تالاب انزلی یکی از 10 تالاب ارزشمند جهان بوده که جزء تالابهای بین المللی ایران میباشد. این تالاب با مساحت حدود 20 هزار هکتار ماًمن طیف گسترده ای از پستانداران، ماهی‌ها، پرندگان، خزندگان و جوندگان می باشد. بررسی گیاهان یکی از معیارهای مورد نیاز تشخیص منطقه تالابی از غیرتالابی را فراهم میکند و در فرایند مرزبندی اکولوژیکی تالاب به کار می‌رود. مطالعه حاضر فلور، شکل رویشی، پراکنش جغرافیایی و شاخص تالابی گونههای گیاهی بررسی شده است. پوشش گياهي محدوده آبی و پيرامون تالاب به کمک 42 پلات نمونه‌برداری بررسی و گونههای آن شناسایی شد. در این تحقیق در مجموع تعداد 180 آرایه متعلق به124 جنس و 48 خانواده شناسایی شد. تیره هایPoaceae،Asteraceae،Cyperaceae، Fabaceae، Brassicaceae و Caryophyllaceae فراوان ترین تیره ها را به ترتیب نشان دادند. طبقه بندي گياهان براساس شكل زيستي نشان داد كه بیش ترین شکل زیستی مشاهده شده در منطقه مورد مطالعه، مربوط به تروفیت ها با 43 درصد می باشد. پس از آن به ترتیب همی کریپتوفیت ها با 18 درصد و ژئوفیت با 16 درصد بشترین فراوانی را به خود اختصاص داده اند. گیاهان منطقه از نظر پراکنش جغرافیایی، عمدتاً به عناصر جهان وطنی تعلق دارند. 35 درصد جمع آوری شده از نوع گونه های اجباری تالاب بوده اند. پس از آن به ترتیب گونه های اختیاری خشکی با 32 درصد، گونه های اختیاری تالاب با 15درصد ، گونه های اختیاری 14 درصد و گونه های خشکی زی با 4 درصد در رده های بعدی قرار دارند.
1. اسدي، م. ( .1387-1367) فلور ايران، شماره‌هاي .1- 65. انتشارات موسسه تحقيقات جنگها و مراتع كشور
2. جليلي ع. ،بحمزة ب، عصري ی. ، شيرواني ا. ، خوشنويس م. ، پاك پرور م.، اكبرزاده م. ، صفوي ر. ، فرزانه ز ، شاهمير ف. ، كاظمي ف. س. ، باهر نيك ز.1388. شناسايي الگوهاي اكولوژيكي حاكم بر پوشش گياهي تالاب انزلي و نقش آنها در مديريت اكوسيستم، مجله علوم دانشگاه تهران، جلد 35، شماره 1(51-57)
3. خاوري¬نژاد، ر. ع. .1347رويشهاي گياهي بندر انزلي و رودخانه‌هاي مجاور. انتشارات انستيتو بررسيهاي علمي و صنعتي ماهي ايران (بندر انزلي)، شماره 16 ،9صفحه
4. رياضي، ب. .1375منطقه حفاظت شده سياه كشيم، اكوسيستمي ويژه از تالاب انزلي. انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست، 98صفحه
5. سعيدآبادي، ح. .1352شناسايي نوارهاي رويشي كناره مرداب انزلي. مجله علوم دانشگاه تهران، جلد 5.63-550
6. شکری، م.، صفائیان، ن.، صفائیان ر.1385. نبض گیری تالابهای حاشیه جنوبی دریای خزر(ایران)، مجله محیط شناسی، شماره 39، 119-128
7. عادل حسین جانی ع.، احمد نژاد م.، مهدی زاده غ.، صادقی نژاد ماسوله ا.، سهرابی ت.، صابری ح.1396. بررسی زی توده گیاهان آبزی و ارتباط آنها با عوامل محیطی در منطقه غرب تالاب انزلی، فصلنامه علمی پژوهشی اکوبیولوژی تالاب- دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز سال نهم ، شماره 13، 69-78
8. عصري، ي. و افتخاري، ط. .1381معرفي فلور و پوشش گياهي تالاب سياه كشيم. مجله محيط شناسي، جلد28 .1-19پ
9. عصري، ي. و مرادي، ا. .1383بررسي فلورستيكي و ويژگيهاي زيستي گياهان تالاب اميركلايه. مجله علوم كشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه گرگان، جلد11 .171-179
10. فريد، ا. .1347بررسي سيستماتيك و موقعيت و انتشار جغرافيايي گياهان آوندي مرداب انزلي. پايان نامه كارشناسي ارشد دانشكده علوم دانشگاه تهران، 82صفحه
11. فیلی زاده، ی؛ خداپرست س.ح.1383. بررسی تاثیر رشد بیش از اندازه گیاهان آبزی بر کیفیت آب تالا انزلی، مجله علمی شیلات ایران،سال 13، شماره 2، 139-150
12. مهندسين مشاور يكم. .1367مطالعات گام اول طرح جامع احياء تالاب انزلي،جلد هشتم: پوشش گياهي تالاب انزلي و حاشيه آن. وزارت جهاد سازندگي، معاونت امور آب، 217 صفحه
13. Raunkiaer, C. 1934. The life forms of plants and statistical plant geography. Clarendon Press,Oxford, 632 p.
14. Rechinger, K.H. (ed.) 1963-2006. Flora Iranica, nos. 1-176. Akademische Druck-u. Verlag. Graz.
15. Saeidi Mehrvarz S., Ashouri Nodehi M.2015. .A floristic study of the Sorkhankol Wildlife Refuge, Guilan province,Iran. Caspian J. Env. Sci. 2015, Vol. 13 No.3 pp. 183~196
16. Takhtajan, A. 1986. Floristic regions of the world. California, University of California PressLtd, 522 p.
17. Tiner, R, W., 1993. The Primary Indicators Method- A Particular Approach to Wetland Recognition and Delineation in The United State. Wetlands. 13: 50-64
18. Zohary, M. 1973. Geobatanical foundations of the Middle East. Stuttgart, 2 vols. 739 p.
پژوهش و فناوری محیط زیست، 1398. ویژه‌نامه پاییز و زمستان، 15-21
| |||
فلور، شکل رویشی، پراکنش جغرافیایی و شاخص تالابی گونههای گیاهی تالاب بینالمللی انزلی |
مکرم روان بخش11، صغری رمزی2، سعیده تمجیدی3
|
1-عضو هیئت علمی پژوهشکده محیط زیست جهاد دانشگاهی، گیلان، رشت 2- کارشناسی ارشد، گروه زیست شناسی دانشگاه گیلان، رشت |
چکیده |
تالاب انزلی یکی از 10 تالاب ارزشمند جهان بوده که جزء تالابهای بینالمللی ایران میباشد. این تالاب با مساحت حدود 20 هزار هکتار ماًمن طیف گستردهای از پستانداران، ماهی‌ها، پرندگان، خزندگان و جوندگان میباشد. بررسی گیاهان یکی از معیارهای مورد نیاز تشخیص منطقه تالابی از غیرتالابی را فراهم میکند و در فرایند مرزبندی اکولوژیکی تالاب به کار می‌رود. مطالعه حاضر فلور، شکل رویشی، پراکنش جغرافیایی و شاخص تالابی گونههای گیاهی بررسی شده است. پوشش گياهي محدوده آبی و پيرامون تالاب به کمک 42 پلات نمونه‌برداری بررسی و گونههای آن شناسایی شد. در این تحقیق در مجموع تعداد 180 آرایه متعلق به124 جنس و 48 خانواده شناسایی شد. تیرههایPoaceae،Asteraceae،Cyperaceae، Fabaceae، Brassicaceae و Caryophyllaceae فراوان ترین تیرهها را به ترتیب نشان دادند. طبقهبندي گياهان براساس شكل زيستي نشان داد كه بیشترین شکل زیستی مشاهده شده در منطقه مورد مطالعه، مربوط به تروفیتها با 43 درصد میباشد. پس از آن به ترتیب همیکریپتوفیتها با 18 درصد و ژئوفیت با 16 درصد بشترین فراوانی را به خود اختصاص داده اند. گیاهان منطقه از نظر پراکنش جغرافیایی، عمدتاً به عناصر جهانوطنی تعلق دارند. 35 درصد جمع آوری شده از نوع گونههای اجباری تالاب بوده اند. پس از آن به ترتیب گونههای اختیاری خشکی با 32 درصد، گونههای اختیاری تالاب با 15درصد ، گونههای اختیاری 14 درصد و گونههای خشکیزی با 4 درصد در ردههای بعدی قرار دارند. |
كليد واژه‌ها: فلور، گونههای شاخص تالابی، تالاب انزلی |
[1] *پست الکترونیکی نویسنده مسئول: Ravanbakhsh@acecr.ac.ir
Journal of Environmental Research and Technology, Autumn 2019-Winter 2020, Special Issue. 15-21
|
Flora, life form, geographical distribution and wetland indicator plants in international Anzali wetland Mokarram ravanbakhsh11*, Soqhra Ramzi2, Saiede Tamjidi3 1- Environmental Research Institute, Academic Center for Education, Cultural Research (ACECR), Rasht, IRAN 2- Department of biology, Guilan university, Rasht, IRAN |
Abstract Anzali Wetland is one of the 10 most valuable and international wetlands in the world. this wetland With an area of about 20,000 hectares is a habitat for a wide range of mammals, fish, birds, reptiles and, rodents. The study of plants species provides one of the required criteria for distinguishing a wetland area and is used in the process of ecological demarcation of the wetland. The vegetation in the water body and it’s around was studied by 42 sampling plots and its species were identified. 180 species belonging to 124 genera and 48 families were identified. The Poaceae, Asteraceae, Cyperaceae, Fabaceae, Brassicaceae and, Caryophyllaceae were the most abundant families, respectively. Classification of plants based on biological form showed that the highest biological form was related to therophytes with 43%. After that, hemicryptophytes with 18% and, geophytes with 16% had the highest ferequency, respectively. The plants in terms of geographical distribution, mainly belong to the cosmopolitan elements. 35% of species belonged to the obligate. The facultative upland with 32%, facultative wetland with 15%, facultative with 14% and Upland with 4% consisted other wetland indicator plants, respectively. |
Keywords: flora, wetland indicator plants, Anzali wetland |
|
[1] * Corresponding author E-mail address: Ravanbakhsh@acecr.ac.ir
مقدمه
در طی سالیان گذشته درحاشیه دریای خزر تالابهای متعددی وجود داشته است که بسیاری از آنها از بین رفته و مابقی نیز در حال نابودی هستند. اولین گام در حفظ این زیستگاههای ارزشمند شناخت علمی آنها از جمله پوشش گیاهی است.
بررسی گیاهان یکی از معیارهای مورد نیاز تشخیص منطقه تالابی از غیرتالابی را فراهم میکند و در فرایند مرزبندی اکولوژیکی تالاب به کار می‌رود. گونههای گیاهی که به طور معمول در تالاب‌ها رشد میکنند شاخص خوبی برای مطالعه تالاب هستند و گیاهان شاخص تالاب1 نامیده میشوند. با توجه به اهمیت موضوع، گیاهان براساس وابستگی محل رشد به محیط تالابی به طبقات مختلفی تقسیم میشوند. گونه‌هایی از گیاهان که همیشه در شرایط اشباع یا آب گرفتگی در دوره رشد حضور دارند، در طبقه گونههای اجباری تالاب و به اختصار OBL2، قرار می‌گیرند. گیاهان تالابی اختیاری معمولاً در تالاب دیده میشوند، اما گاهی در خشکی نیز حضور دارند. گونههای اختیاری تالاب را به اختصارFACW3 می‌نامند. گونههای گیاهی اختیاری گاهی در تالاب یافت میشوند و ممکن است در مناطق خشک نیز یافت شوند که آنها را با نام FAC4 می‌شناسند. گونههای اختیاری خشکی معمولاً در خشکیها یافت میشوند و بسیار به ندرت در تالاب دیده میشوند، آنها را FACU5 نامگذاری کردهاند. گیاهانی که در تالاب نادر هستند (امکان کمتر از 1 درصد حضور در تالاب) گونههای خشکیزی هستند و به اختصار UPL6 معرفی میشوند.
پوشش گیاهی تالاب انزلی از جنبه فلوریستیکی و اکولوژیکی توسط برخی از پژوهشگران مورد مطالعه قرار گرفته است. از نخستین مطالعات پوشش گیاهی تالاب میتوان به خاوری نژاد(1347)، فرید(1347)، سعید آبادی(1352)، مهندسین مشاور یکم(1367) و ریاضی(1375) اشاره کرد. در این مطالعات به شناسایی گونههای گیاهی و تیپ‌های گیاهی پرداخته شده است. از اهم مطالعات دو دهه اخیر میتوان به موارد زیر اشاره کرد .
عصری و افتخاری (1381) در بررسی تالاب سیاه کشیم 103 گونه و 32 جامعه گیاهی را معرفی کرند. قهرمان و عطار(1381) با معرفی 291 گونه گیاهی و مشخصات زیستگاهی، فرم رویشی و کورولوژی در تالاب به بررسی وضعیت کلی پیامدهای انسانی وارد بر تالاب از جمله تهاجم گونه آزولا و طرح احیای تالاب پرداخته و هشداری با عنوان تالاب انزلی در اغمای مرگ را عنوان نموده است. فیلی زاده و خداپرست (1383) تاثیر رشد بی اندازه گیاهان آبزی تالاب انزلی(گیاهان غوطه ور و شناور ) را بر پارامترهای آب بررسی و نتیجه گرفتند که رشد آنها موجب کاهش اکسیژن محلول و افزایش اسیدیته آب شده و در نهایت موجب کاهش تنوع موجودات آبزی خواهد شد. شکری و همکاران(1385) در بررسی 7 تالاب حاشیه دریای خزر با تعیین تراکم گونههای گیاهی عمده آنها وضعیت پوشش این تالاب‌هارا مقایسه و نقش آنها را در دیستریفیکاسیون و مرگ تالاب را تبیین نمودند. جلیلی و همکاران (1388) به بررسی رابطه پوشش گیاهی با تغییرات پارامترهای آب و رسوب پرداخته و تغییرات سطح آب را عامل تعیین الگوهای ساختار رویشی معرفی کرده است.
زاهد چکوری و همکاران(1392) در تالاب سلکه 102 گونه گیاهی شناسایی و ویژگیهای زیستگاهی، کورولوژی و فرم رویشی گیاهان را مشخص کردند. سعیدی مهرورز و عاشوری(2015) با معرفی 81 گونه گیاهی در بخش سرخانکل تالاب انزلی، مشخصات زیستگاهی، کورولوژی و فرم رویشی گیاهان را مشخص کردند. حسین جانی و همکاران(1396) با بررسی زیتوده 7 گونه گیاهی غوطه ور و شناور در بخش تالاب غرب گونه سراتوفیلوم را به عنوان گونه با بیشترین زیتوده معرفی کردند. در این مطالعه فلور، شکل زیستی، پراکنش جغرافیایی و شاخص تالابی بودن گونههای گیاهی تالاب انزلی بررسی می‌گردد.
مواد و روش‌ها
تالاب انزلی یکی از 10 تالاب ارزشمند جهان بوده که جزء تالابهای بین المللی ایران میباشد. این تالاب در سال 1354 تحت پوشش کنوانسیون رامسر قرار گرفت. این تالاب دارای مساحت حدود 20 هزار هکتار مامن طیف گستردهای از پستانداران، ماهی‌ها، پرندگان، خزندگان و جوندگان میباشد. حداکثر عمق آب تالاب در بهار و در نواحی غربی تالاب به 5/2 متر میرسد که به دلیل نوسانات سطح آب دریايخزر، این مقدار متغیر است. مجموعه تالاب انزلی شامل ۴ بخش شرقی (شیجان)، غربی آبکنار، مرکزی( سرخانکل)، سلکه و سیاه‌کشیم است.
به منظور برداشت گونههای آبزی تالاب با استفاده از قایق و بازدید از مناطق مختلف آبی تالابی( بخش غربی تالاب(آبکنار)، بخش مرکزی (منطقه حفاظت شده سرخانکل)، بخش شرقی(شیجان)، بخش جنوبی (منطقه حفاظت شده سیاه کشیم و سلکه ) و برداشت گونههای خشکیزی حاشیه تالاب نیز انجام گردید. گونههای گیاهی کدگذاری و با کمک منابع هرباریومی شناسایی(1 و 14) گردید. برای تعیین شکل رویشی گیاهان جمعآوری شده منطقه از روش رانکایر (13) استفاده شد. کوروتیپ گونههای منطقه با استفاده از دیدگاه زهری(18) و تختجان(16) و با توجه به پراکنش گونه‌ها در فلور ایرانیکا تعیین گردید. گونههای گیاهی شناسایی شده همچنین بر اساس و ابستگی زیستگاهی آنها به منطقه تالابی (17) طبقه بندی شدند. دادههای جمعآوری شده از ویژگیهای مورد بررسی گونههای شناسایی شده درنرم افزار صفحه گسترده اکسل پردازش و فراوانی گروهها به صورت نمودار ارائه گردید.
نتایج
- فلور
در بررسی فلورستیک منظقه مورد مطالعه، تعداد 180 گونه گیاهی در 124 جنس و 48 تیره جمع آوری و شناسایی شد که از این تعداد 5 گونه نهانزاد آوندی، 57 گونه تک لپهای و 118 گونه دولپهای میباشند. در جدول(1) تعداد تیره، جنس و گونه در گروه‌های گیاهی شناسایی شده آمده است.
جدول(1): تعداد تیره، جنس و گونه در گروه‌های گیاهی
گروه گیاهی | تیره | سرده | گونه |
نهانزادان آوندی | 3 | 4 | 5 |
نهاندانگان دو لپه | 35 | 80 | 118 |
نهاندانگان تک لپه | 10 | 40 | 57 |
مجموع | 48 | 124 | 180 |
غنیترین تیرههای گیاهی براساس تعداد گونه به ترتیب خانوادههای Poaceae با 25 گونه، Asteraceae با 17 گونه، Cyperaceae با 10گونه، Fabaceae با 9 گونه و پس از آنها Brassicaceae و Caryophyllaceae هر کدام با 7 گونه در ردههای بعدی قرار دارند. شکل (1): غنی ترین تیرهها ی گیاهی بر اساس تعدادگونه‌ها را نشان میدهد.
شکل(1): غنیترین تیرههای گیاهی بر اساس تعدادگونه‌ها
- اشکال زیستی
اشکال زیستی گیاهان در این پژوهش براساس سیستم رانکیر طبقه بندی شد. طبقه بندي گياهان براساس شكل زيستي نشان داد كه بیشترین شکل زیستی مشاهده شده در منطقه مورد مطالعه، مربوط به ترئوفیتها با 43 درصد میباشد. پس از آن به ترتیب همیکریپتوفیتها با 18 درصد و ژئوفیت با 16 درصد بشترین مقدار را به خود اختصاص داده اند. کریپتوفیتها و هلوفیتها با 5 درصد کمترین مقدار را نشان دادند. شکل (2) درصد فراوانی اشکال زیستی گیاهان منطقه را نشان میدهد.
شکل(2): درصد فراوانی گونههای گیاهی بر اساس شکل زیستی (شکلهای زیستی: Cha= کامهفیت، Geo= ژئوفیت، Hel= هلوفیت، Hem= همی کریپتوفیت،cr= کریپتوفیت، Hyd= هیدروفیت، Pha= فانروفیت، Thr= تروفیت).
- پراکنش جغرافیایی
گیاهان منطقه از نظر پراکنش جغرافیایی، عمدتاً به عناصر جهان وطنی با 59 گونه تعلق دارند. سایر عناصر فیتوجغرافیایی به ترتیب شامل، چندناحیهای با 50 گونه، اروپا- سیبری/ ایرانو- تورانی/ مدیترانه ای با 32 گونه ، اروپا- سیبری/ مدیترانه ای با 11 گونه، اروپا- سیبری و اروپا سیبری/ ایران و تورانی با 9 گونه، ایرانو-تورانی/مدیترانهای با 8 گونه و ایرانو-تورانی با 2 گونه میباشد. شکل (3) فراونی پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه را نشان میدهد.
شکل(3): پراکنش جغرافیایی گونههای جمع آوری شده (COSM- جهان وطنی، SCOS- نیمه جهان وطنی ، ES- اروپا- سیبری، IT- ایرانو- تورانی، M- مدیترانه ای، PL- چند ناحیه ای)
- شاخص تالابی
از مجموع گونههای جمعآوری شده، 35 درصد از نوع گونههای اجباری تالاب بوده اند. پس از آن به ترتیب گونههای اختیاری خشکی با 32 درصد، گونههای اختیاری تالاب با 15 درصد، گونههای اختیاری با 14 درصد و گونههای خشکی زی با 4 درصد در ردههای بعدی قرار دارند. شکل(4): درصد فراوانی گونههای گیاهی از نظر شاخص تالابی را نشان میدهد.
شکل(4): درصد فراوانی گونههای گیاهی از نظر شاخص تالابی
بحث و نتیجه گیری
بررسی نسبت تعداد گونههای گیاهی شناسایی شده تک لپه به دولپهای در مطالعات انجام شده در اکوسیستمهای آبی سالم حدود برابر1:1 را نشان داده است. از جمله این مطالعات میتوان به عصری و مرادی (1383)در تالاب امیرکلایه، عصری و افتخاری (1381)در تالاب سیاه کشیم اشاره کرد. لیکن در این مطالعه این نسبت به حدود2:1 کاهش یافته و این نسبت در مطالعات زاهد چکوری و همکاران(1392)، سعیدی و عاشوری(2015) در تالاب سرخانکل، خدادای و همکاران(2009) در تالاب استیل نیز مشاهده می‌گردد. این امر به روشنی کاهش حضور گونههای تک لپه را به علت کاهش و تخریب زیستگاه آنها را نشان میدهد.
شکری و همکاران(1385) در بررسی تالابهای شمال ایران به این تنیجه دست یافتند که گونههاي گياهي Azolla filiculoides, Nympha،Juncus articulatus, Scirpus maritimus & alba, ,Phragmites australis, Nelumbium nuciferum, Utricularia neglecta جـزء گونـههـاي زيـاد شـونده و گونـههـاي گيـاهي Lemna minor, Butomus umbelatus,Sparganium erectum, Salvinia natans & Iris pseudacorus به عنوان گونههاي كم شونده در تـالاب‌هاي شمال ایران بوده و با توجه به سرعت رشد، تكثير و خصوصيات مرفولوژيكي گياهان زياد شونده، اين گياهان با پوشش پيوسته در سطح آب مانع نفوذ نور در آب، ايجاد اختلال در زنجيره غذايي و كاهش تنوع فلور شده و سرانجام بـا انباشـته شـدن در بـسترتالاب، موجب بروز پديده ديستروفيكاسيون و مرگ اين اكوسيستمهاي آبي خواهند شد. مطابق نظر حسین جانی و همکاران(1396) وزن زیتوده گونههای گیاهیCeratophyllum demersum و Potamogeton pectinatus در مناطق مختلف تالاب آبکنار نسبت به مطالعات صورتگرفته توسط مهندسین مشاور یکم (1368 ) افزایش داشته و این امر نشاندهنده شاخص افزایش یوتروفیکاسیون آب و ورود بار مواد آلی و مغذی بیشتر نسبت به سالیان پیش به این بخش از تالاب انزلی باشد.
بررسی نسبت شکلهای زیستی گونههای گیاهی منطقه نشانگر وفور گونههای با فرم رویشی تروفیت، همیکریپتوفیت و ژئوفیت و بررسی کورولوژی گونه‌ها نیز حضور گونههای جهان وطن را به وفور در منطقه نشان داد که در بیشتر مطالعات انجام شده در اکوسیستمهای تالابی این روند با توجه به ماهیت گونههای گیاهی در اکوسیستمهای تالابی به چشم می‌خورد. بررسی وضعیت گونههای گیاهی بر اساس شاخص تالابی بودن نشانگر فراوانی زیاد دو گروه گونههای اجباری تالاب و گونههای اختیاری خشکی در این تالاب را نشان داد. حضور گونههای شاخص اختیاری خشکی با فراوانی بالا میتواند روند تغییر اکوسیستم تالابی به اکوسیستم خشکی را نشان دهد.
منابع
1. اسدي، م. ( .1387-1367) فلور ايران، شماره‌هاي .1- 65. انتشارات موسسه تحقيقات جنگها و مراتع كشور
2. جليلي ع. ،بحمزة ب، عصري ی. ، شيرواني ا. ، خوشنويس م. ، پاك پرور م.، اكبرزاده م. ، صفوي ر. ، فرزانه ز ، شاهمير ف. ، كاظمي ف. س. ، باهر نيك ز.1388. شناسايي الگوهاي اكولوژيكي حاكم بر پوشش گياهي تالاب انزلي و نقش آنها در مديريت اكوسيستم، مجله علوم دانشگاه تهران، جلد 35، شماره 1(51-57)
3. خاورينژاد، ر. ع. .1347رويشهاي گياهي بندر انزلي و رودخانه‌هاي مجاور. انتشارات انستيتو بررسيهاي علمي و صنعتي ماهي ايران (بندر انزلي)، شماره 16 ،9صفحه
4. رياضي، ب. .1375منطقه حفاظت شده سياه كشيم، اكوسيستمي ويژه از تالاب انزلي. انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست، 98صفحه
5. سعيدآبادي، ح. .1352شناسايي نوارهاي رويشي كناره مرداب انزلي. مجله علوم دانشگاه تهران، جلد 5.63-550
6. شکری، م.، صفائیان، ن.، صفائیان ر.1385. نبض گیری تالابهای حاشیه جنوبی دریای خزر(ایران)، مجله محیط شناسی، شماره 39، 119-128
7. عادل حسین جانی ع.، احمد نژاد م.، مهدی زاده غ.، صادقی نژاد ماسوله ا.، سهرابی ت.، صابری ح.1396. بررسی زی توده گیاهان آبزی و ارتباط آنها با عوامل محیطی در منطقه غرب تالاب انزلی، فصلنامه علمی پژوهشی اکوبیولوژی تالاب- دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز سال نهم ، شماره 13، 69-78
8. عصري، ي. و افتخاري، ط. .1381معرفي فلور و پوشش گياهي تالاب سياه كشيم. مجله محيط شناسي، جلد28 .1-19پ
9. عصري، ي. و مرادي، ا. .1383بررسي فلورستيكي و ويژگيهاي زيستي گياهان تالاب اميركلايه. مجله علوم كشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه گرگان، جلد11 .171-179
10. فريد، ا. .1347بررسي سيستماتيك و موقعيت و انتشار جغرافيايي گياهان آوندي مرداب انزلي. پايان نامه كارشناسي ارشد دانشكده علوم دانشگاه تهران، 82صفحه
11. فیلی زاده، ی؛ خداپرست س.ح.1383. بررسی تاثیر رشد بیش از اندازه گیاهان آبزی بر کیفیت آب تالا انزلی، مجله علمی شیلات ایران،سال 13، شماره 2، 139-150
12. مهندسين مشاور يكم. .1367مطالعات گام اول طرح جامع احياء تالاب انزلي،جلد هشتم: پوشش گياهي تالاب انزلي و حاشيه آن. وزارت جهاد سازندگي، معاونت امور آب، 217 صفحه
13. Raunkiaer, C. 1934. The life forms of plants and statistical plant geography. Clarendon Press,Oxford, 632 p.
14. Rechinger, K.H. (ed.) 1963-2006. Flora Iranica, nos. 1-176. Akademische Druck-u. Verlag. Graz.
15. Saeidi Mehrvarz S., Ashouri Nodehi M.2015. .A floristic study of the Sorkhankol Wildlife Refuge, Guilan province,Iran. Caspian J. Env. Sci. 2015, Vol. 13 No.3 pp. 183~196
16. Takhtajan, A. 1986. Floristic regions of the world. California, University of California PressLtd, 522 p.
17. Tiner, R, W., 1993. The Primary Indicators Method- A Particular Approach to Wetland Recognition and Delineation in The United State. Wetlands. 13: 50-64
18. Zohary, M. 1973. Geobatanical foundations of the Middle East. Stuttgart, 2 vols. 739 p.
[1] Wetland Indicator Plants
[2] . Obligate
[3] . Facultative Wetland
[4] . Facultative
[5] . Facultative Upland
[6] . Upland
