راه‌حل ملاهادی سبزواری و حسن‌زاده آملی برای معضل فاعل بالعنایه در اندیشة ملاصدرا
الموضوعات :نعیمه نجمی نژاد 1 , سید احمد غفاری 2
1 - دانش پژوه سطح 4 رشته حکمت متعالیه، جامعۀ الزهرا(س)، قم، ایران
2 - استادیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: فاعل بالعنایه, فاعل بالتجلی, علم فعلی, ملاصدرا, ملاهادی سبزواری, حسن‌زاده آملی,
ملخص المقالة :
بحث از فاعلیت الهی و نحوة آفرینش موجودات، همواره از مباحث چالش‌برانگیز بوده و هر متفکری بر اساس نظام فکری خود، نظری در اینباره ارائه داده است. در این میان، ملاصدرا دربارة نحوۀ فاعلیت خداوند در آثار مختلف خود، گاهی قائل به فاعلیت بالعنایه شده است و گاهی قائل به فاعلیت بالتجلی. این دو نظریۀ بظاهر متناقض، سبب شده تا شارحان آثار وی تلاش کنند مقصود اصلی و نهایی او را برملا سازند. در این مقاله که بروش توصیفی‌ـ‌تحلیلی نگاشته شده، به نظر ملاهادی سبزواری و علامه حسن‌زاده‌آملی، در مقام دو شارح مهم مکتب حکمت متعالیه، پرداخته شده و روشن میشود که سبزواری با ارجاع فاعلیت بالتجلی به عنایت بالمعنی الاعم، سعی در ایجاد سازگاری بین این دو نظریه دارد، ولی حسن‌زاده‌آملی با تفسیری خاص که از نظر مشائین دربارة فاعلیت خداوند ارائه میدهد، فاعلیت بالعنایه را با فاعلیت بالتجلی یکسان میداند. اما بنظر نگارنده، مقوم اصلی فاعل بالعنایه که باعث شده ملاصدرا قائل به آن شود، علم فعلی است؛ بهمین دلیل او با پذیرش فاعل بالعنایه، اموری همچون زیادت علم بر ذات که مشائین در اینباره مطرح کرده‌اند را پذیرفته است. با این بیان میتوان بین عبارات مختلف صدرالمتألهین دربارة نحوة فاعلیت الهی جمع کرد و دیدگاه وی را ناظر به علم فعلی دانست که این علم فعلی در فاعل بالعنایه نیز وجود دارد؛ بهمین دلیل است که وی در فاعلیت خداوند از فاعلیت بالعنایه سخن میگوید و این امر تعارضی با فاعلیت بالتجلی ندارد.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1370) قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن‌سینا (1363) المبدأ و المعاد، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی.
ابن‌سینا (1375) الاشارات والتنبیهات، قم: نشر البلاغه.
ابن‌سینا (1376) الالهیات من الشفاء، قم: مرکز نشر علوم اسلامی.
ابن‌سینا (1379) النجاة، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (1370) فصوص الحکم، تهران: الزهرا.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (1421ق) مجموعه رسائل ابن‌عربی، بیروت: المحجة البیضاء.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (بی‌تا) الفتوحات المکیة، بیروت: دار الصادر.
جامی، عبدالرحمن (1370) نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
جندی، مؤیدالدین (1381) شرح فصوص الحکم، قم: بوستان کتاب.
جوادی آملی، عبدالله (1386) رحیق مختوم، بخش چهارم از جلد ششم، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1387) تحریر تمهید القواعد، قم: اسراء.
حسن‌زاده آملی، حسن (1379) خیر الاثر در رد جبر و قدر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
حسن‌زاده آملی، حسن (1381) هزار و یک کلمه، ج5، قم: بوستان کتاب.
رازی، فخرالدین محمد (1986م) الأربعین فی أصول الدین، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
ساجدی، علی‌محمد (1383) «صدرالمتألهین شیرازی و نحوه فاعلیت حقتعالی در نظام آفرینش»، فصلنامه اندیشه دینی، شمارۀ 10، ص62-41.
سبزواری، ملاهادی (1369) شرح المنظومة، تحقیق و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران: ناب.
سبزواری، ملاهادی (1375) تعلیقه بر الشواهد الربوبیة، بیروت: مؤسسة تاریخ العربی.
سهروردی، شیخ شهاب‌الدین (1373) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
عبودیت، عبدالرسول (1393) درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، سمت: تهران.
فرغانی، سعیدالدین سعید (1379) مشارق الدراری فی کشف حقائق الدرر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
قیصری، داوود بن محمود (1375) شرح فصوص الحکم، تهران: علمی و فرهنگی.
قیصری، داوود بن محمود (1381الف) رسائل قیصری، تهران: مؤسسۀ حکمت و فلسفه ایران.
قیصری، داوود بن محمود (1381ب) رسالة فی التوحید والنبوة والولایة، تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران.
ملاصدرا (1361) العرشیة، ترجمه علامحسین آهنی، تهران: مولی.
ملاصدرا (1363) المشاعر، تهران: طهوری.
ملاصدرا (1378) المظاهر الإلهية فی أسرار العلوم الكمالية، تصحیح و تحقیق سیدمحمد خامنه‌ای، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1380) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج2 و 7، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381الف) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
