اَژدَهااوژنی زال
الموضوعات :
سعید شهروئی
1
(دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند)
ابراهیم محمدی
2
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، )
سیدمهدی رحیمی
3
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند)
الکلمات المفتاحية: زال, رودابه, مهراب, رستم, اژدهااوژنی, مهرایزد,
ملخص المقالة :
در میان یلان سیستان، زال برخلاف سام و رستم، یکسره از کردارهای رزمی در نبردگاه بهدور است. او در میانۀ آن دو جهان پهلوان، نه در نبردگاه که در پیکرۀ داستانی نو و دیگرسان، اژدهایی را می اوژند و فراوانی را به ایران شهر ارزانی می-دارد. در این جستار با خوانشی تازه از داستان زال در چهارچوب نقد اسطوره ای و به شیوۀ توصیف و بازکاوی و با هدف فرادید نهادن انگاره ای دیگر دربارۀ بن مایۀ اسطوره ای پیوند زال با رودابه، تنک مایگی دَستان در رزم و جهان پهلوانی بررسی شده است. آنچه از این بررسی چونان انگاره ای به دست آمده این است که زال در روند دگرگونی اسطوره به حماسه، کردار اَژدَهااوژنی ژرف ساخت یا کهن الگوی نخستینۀ خود را در ستیز با اژدهای مادینه اوبار، به گونۀ پیوند با رودابه، دختر مهرابِ اژدهانژاد، به ارث برده است. پهلوان با شکست مهراب اژدهانژاد که نمادینه ای از باروری را در چنبرۀ فرمان خود دارد، مایۀ رهایی رودابه و پدیدآمدن نیرویی فراوانی بخش همچون رستم می شود تا با واگذارشدن جهان-پهلوانی به تهمتن، یکسره پاسدار ایران شهر در برابر تازش های افراسیاب اژدهانژاد شود. بر بنیاد انگاره‌ای، چنین می نماید که نشانه هایی از اسطورۀ ایزد مهر در شخصیت مهراب بازتافته است.
آيدنلو، سجاد (1382) «نشانه¬هاي سرشت اساطيري افراسياب در شاهنامه»، پژوهش¬هاي ادبي، شمارۀ 2، صص 7-36.
---------- (1388) «هفت خان پهلوان»، نشریۀ ادب و زبان فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارۀ 26، صص 1-27.
اوستا (1399) گزارش و پژوهش جلیل دوست¬خواه، جلد یک، تهران، مروارید.
ایونس، ورونیکا (1381) اساطیر هند، ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی، تهران، اساطیر.
بهار، مهرداد (1398) پژوهشي در اساطير ايران، تهران، آگه.
---------- (1399) از اسطوره تا تاريخ، تهران، چشمه.
بیضایی، بهرام (1398) ریشه¬یابی درخت کهن، تهران، روشنگران و مطالعات زنان.
پورداود، ابراهيم (1394) یشت¬ها، جلد 1، تهران، اساطیر.
جقتایی، صادق و انصاری¬پویا، محمد (1394) «تحلیل کهن¬الگویی داستان زال و رودابه»، شمارۀ 24، صص 59- 76.
جنیدی، فریدون (1385) زندگی و مهاجرت نژاد آریا، تهران، بلخ.
دهخدا، علی¬اکبر (1372) لغت¬نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
رستگارفسایي، منصور (1365) اَژدَها در اساطير ايران، شیراز، دانشگاه شیراز.
رضايي¬دشت¬ارژنه، محمود (1388) «جابه‌جایی و دگرگونی اسطورۀ رستم در شاهنامه»، ادبيات عرفاني و اسطوره¬شناختي، دورۀ 5، شمارۀ 17، صص 63-91.
سركاراتي، بهمن (1385) سايه¬هاي شكارشده، تهران، طهوري.
سلامت¬باویل، لطیفه (1398) «تحلیل اسطورۀ زال در شاهنامه بر اساس نظریات یونگ»، شفای دل، شمارۀ 3، صص 39- 61.
شایگان، داریوش (1399) بینش اساطیری، تهران، اساطیر.
شهرویی، سعید (1394 الف) «رستم؛ شخصیتی اسطوره¬ای یا حماسی؟»، فصلنامۀ ادب¬پژوهی دانشگاه گیلان، شمارۀ 33، صص127-161.
------------ (1394 ب) «اژدها نماد کدام خشک¬سالی؟»، فصلنامۀ کهن¬نامۀ ادب پارسی، سال 6، شمارۀ 4، صص 117-138.
------------ (1396) «بازکاوی بن¬مایه¬ها و ساختار داستان¬های نبرد رستم با اکوان دیو و نبرد گرشاسپ با گَندَروَ»، پژوهش¬نامۀ ادب حماسی، سال 13، شمارۀ 1، پیاپی 23، صص 29-52.
صفا، ذبیح¬الله (1383) حماسه¬سرایی در ایران، تهران، فردوس.
طغیانی، اسحاق و حیدری، مریم (1391) «تحلیل شخصیت¬های برجسته در حماسۀ عاشقانۀ زال و رودابه»، متن¬شناسی ادب فارسی، سال چهارم، شمارۀ چهار، صص 1-16.
فردوسی، ابوالقاسم (1366) شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، نیویورک، Bibliotheca Persica.
--------------- (1375) شاهنامه، تصحیح جلال خالقی¬مطلق، جلد پنجم، نیویورک، مزدا.
فره¬وشی، بهرام (1390) فرهنگ زبان پهلوی، تهران، دانشگاه تهران.
كزّازي، ميرجلال¬الدين (1386) نامۀ باستان، جلد یک، تهران، سمت.
------------------ (1387) نامۀ باستان، جلد دو، تهران، سمت.
کویاجی، جهانگیر (1399) بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران، گزارش و ویرایش، جلیل¬ دوستخواه، تهران، آگه.
محمدی، ابراهیم (1384) «زروان؛ زال و شخصیت¬های میانه در حماسۀ فردوسی»، نشریۀ زبان و ادب پارسی دانشگاه علامه طباطبایی، شمارۀ 23، صص 108- 122.
محمودی، مریم و خادمی، احمد (1396) «بررسی تطبیقی- تحلیلی اسطورۀ زال و رودابه با اسطوره‌های ایرانی و مصری»، فصلنامۀ تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 34، صص 59-85.
مختاری، محمد (1369) اسطورۀ زال، تهران، آگه.
نولدکه، تئودور (1399) حماسۀ ملی ایران، تهران، نگاه.
واحددوست، مهوش (1399) نهادینه¬های اساطیری در شاهنامۀ¬فردوسی، تهران، سروش.
ويدن¬گرن، گئو (1377) دين¬هاي ايران، ترجمۀ منوچهر فرهنگ، تهران، آگاهان ايده.
هينلز، جان راسل (1387) شناخت اساطير ايران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلي، تهران، چشمه، یزدانیان امیری، بهاره؛ طاووسی، محمود و ماحوزی، امیرحسین (1397) «تأسی پسر از پدر (رستم و زال در شاهنامۀ فردوسی) از نگاه نقد کهن الگویی»، فصلنامۀ تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 37، صص 159-178.
