نقش مشائيان مسلمان در تحول و توسعه منطق ارسطويي
الموضوعات :
اکبر فايدئي
1
(دانشگاه شهيد مدني آذربايجان )
الکلمات المفتاحية: منطق حملي منطق شرطي منطق سينوي مشائيان ,
ملخص المقالة :
قبل از ارسطو برخي از مباحث علم منطق در سخنان زنون كبير، سوفسطائيان، سقراط و افلاطون بصورت پراكنده آمده است، اما ارسطو نخستين كسي است كه منطق نظري را جمع‌آوري و با تعيين ابواب و فصول تدوين نموده است. او براساس مباني معرفت‌شناختي خود، منطق حملي را مطرح ميکند که بحث استدلال حملي و قياس حملي از مهمترين آراء وي بشمار ميرود. پس از ارسطو، مکتب منطقي ديگري توسط منطقياني همچون فيلون، دئودروس مگاري، زنون و خروسيپوس رواقي در يونان تحت عنوان منطق رواقي ـ مگاري بوجود آمد که برخلاف منطق ارسطويي به منطق شرطي ميپرداخت. شناسايي قضاياي مرکب شرطي توسط مگاريان و شناسايي ساير قضاياي مرکب مانند عطفي و فصلي و صور قياس اتصالي و انفصالي توسط رواقيان، منطق شرطي را پديد آورد. بنابرين، ميراث منطقي يونان عبارت از دو مکتب ارسطويي و مکتب رواقي ـ مگاري است. مشائيان مسلمان که بخوبي از ميراث منطقي يونان آگاه بودند؛ از روش فلاسفه يونان در تدوين علم منطق عدول کردند. آنها علاوه بر كاستن برخي مسائل منطقي از قبيل مقولات و بحث تفصيلي شعر و خطابه و جدل و جابجايي برخي ديگر مثل عكس و حد و رسم، با ابتكارات و نوآوريهاي متعدد خود نقش مؤثري در تحول و پيشرفت علم منطق ايفا كردند كه ما در اين نوشتار به تبيين برخي از آنها ميپردازيم.
ابن‌سينا، حسين بن عبدالله، الاشارات و التنبيهات، شرح خواجه نصير طوسي، تهران، دفتر نشر كتاب، 1403 ق.
ابن‌سينا، حسين بن عبدالله، برهان شفا، ترجمه و پژوهش مهدي قوام صفري، تهران، انتشارات فکر روز، 1373.
ابن‌سينا، حسين بن عبدالله، دانشنامه علايي، تصحيح محمد مشکوة، رساله منطق، مبحث قياس خلف، تهران، دهخدا.
ابن‌سينا، حسين بن عبدالله، شفا، منطق، كتاب سفسطه، قاهره، 1958 م.
ابن‌سينا، حسين بن عبدالله، شفا، منطق، كتاب قياس، قم، كتابخانه آيت الله مرعشي، 1404 ق.
ابن‌سينا، حسين بن عبدالله، شفا، منطق، كتاب مقولات، مصر 1371 ق.
ابن‌سينا، حسين بن عبدالله، منطق‌المشرقيين، افست از روي نسخه مصر، تهران، کتابفروشي جعفري.
ابن‌سينا، حسين بن عبدالله، نجات، تهران، دانشگاه تهران، 1364.
ارسطو، منطق، جزء اول، ترجمه تذاري، تحقيق عبدالرحمان بدوي، بيروت، دارالقلم، 1980 م.
اسحق‌نيا تربتي، محمدرضا، منطقيات، شرح مبسوط شرح شمسيه کاتبي قزويني، قم، مرتضي، 1411 ق.
اوجبي، علي، «منطق سينوي و منطق سينايي»، کتاب ماه فلسفه، س3، ش35، مرداد 1389.
بدوي، عبدالرحمن، المنطق الصوري و الرياضي، کويت، وکاله المطبوعات، 1981 م.
حاج حسيني، مرتضي، «کميت و کيفيت گزاره‌هاي شرطي متصله در منطق ابن‌سينا»، مجله مقالات و بررسي‌ها، دفتر 73، تابستان 1382.
حلبي، علي اصغر، تاريخ فلاسفه ايراني، تهران، انتشارات زوار، 1361.
خندان، سيد علي‌اكبر، منطق كاربردي، تهران، 1379.
طوسي، خواجه نصير، اساس‌الاقتباس، تصحيح مدرس رضوي، تهران، دانشگاه تهران، 1367.
طوسي، خواجه نصير، تجريد المنطق، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، 1988 م.
دانش پژوه، محمدتقي، ديباچه كتاب نجات ابن‌سينا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1364.
شهابي خراساني، محمود، رهبر خرد، قسمت منطقيات، تهران، خيام، چ6، 1361.
علامه حلي، حسن بن يوسف، الجوهر النضيد، شرح منطق‌التجريد خواجه نصير، قم، انتشارات بيدار، 1363 ق.
فارابي، ابونصر، المنطقيات للفارابي، تحقيق محمد تقي دانش پژوه، قم، كتابخانه آيت‌الله مرعشي، 1408 ق.
فتحي الشنيطي، محمد، اسس المنطق و المنهج العلمي، بيروت، دار النهضه العربيه، 1970 م.
فرامرز قراملكي، احد، «الاشارات و التنبيهات، سرآغاز منطق دوبخشي»، آينه پژوهش، ش24، 1372.
فرامرز قراملكي، احد، «تأثير تاريخي ابن‌سينا در توسعه دانش منطق»، مجموعه مقالات همايش بين‌المللي ابن‌سينا 1.
قوام صفري، مهدي، «معرفت تجربي از ديدگاه ابن‌سينا»، مجله قبسات، ش12، پاييز 1378.
قوام صفري، مهدي، «معرفت يقيني از ديدگاه ابن‌سينا»، فصلنامه ذهن، ش7، زمستان 1380.
گرامي قمي، محمد علي، مقصود الطالب، نوين، 1348ق.
لوكري، ابوالعباس، بيان الحق بضمان الصدق، المنطق، تهران، انتشارات امير كبير، 1364.
مطهري، مرتضي، آشنايي با علوم اسلامي (منطق و فلسفه)، تهران، انتشارات صدرا.
مظفر، محمدرضا، المنطق، بيروت، دار التعارف للمطبوعات، 1402.ق.
ملاصدرا، منطق نوين، ترجمه و شرح عبدالحسين مشکوة الديني، تهران، نشر آگاه، 1362.
ملكشاهي، حسن، ترجمه و شرح اشارات و تنبيهات ابن‌سينا، منطق، تهران، انتشارات سروش، 1369.
نبوي، لطف‌الله، منطق سينوي به روايت نيكولاس رشر، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1381.
نبوي، لطف‌الله، «نقش منطق‌دانان اسلامي در پيشرفت علم منطق»، معارف عقلي، ش5، 1386.
نبوي، لطف‌الله، «منطق و سير تاريخي آن»، www.zendagi.com/new، 4/11/89.
نيكلاس رشر، «سير منطق در جهان اسلام»، ترجمه لطف‌اللّه نبوي، فصلنامه مفيد، ش4.
