نظریه اعتدال وحد وسط اخلاقی در نگاه اندیشمندان مسلمان فارابی و غزالی
الموضوعات :حمیدرضا حاجی‌بابایی 1 , محبوبه یزدان پناه 2
1 - دانشگاه تهران
2 - دانشگاه تهران
الکلمات المفتاحية: اعتدال, حدوسط, افراط, تفریط, خیر, سعادت, فضیلت,
ملخص المقالة :
انسان پیوسته در راه شناخت اجمالی علوم نظری گام برداشته تا به فهم معنای هستی آگاه شود و به رمز و راز خلقت دست یابد و چون موجودی اجتماعی است نیازمند اخلاق مطلوب است آشنایی افراد با زندگی اخلاق مدار و قرارگیری اخلاقیات در یک حد تعادل و میانه می تواند کمکی برای بهبود رفتاری افراد و جامعه باشد و انسان را در مسیر نیل به زندگی سعادتمندانه یاری نماید، از این رو در این مقاله به تبیین حد وسط اخلاقی از دیدگاه فارابی و امام محمد غزالی از دانشمندان مسلمان به روش مطالعات کتابخانه ای پرداخته شده است و مهمترین مبانی و مؤلفه های مرتبط با حد وسط اخلاقی که شامل خیر، سعادت، اعتدال، فضیلت ها و رذیلت ها است را از دیدگاهایشان ارائه کرده است و نتایج حاصله بدین قرار است که دیدگاه های فارابی و امام محمد غزالی با مکتب ارسطو شباهت زیادی دارند و فارابی در حد وسط علاوه بر کمیت، کیفیت را به جهت شدت و ضعف مهم می داند. غزالی علاوه بر عقل، شرع را نیز مقدس می داند و معتقد است عقل با توجه به جهات مختلف نیازمند شرع هم می باشد. فارابی در تبیین نظریه اعتدال بیشتر متأثر از ارسطو است تا افلاطون. وی در تبیین نظریه اعتدال و حد وسط اخلاقی ابتکار و نظر تأسیسی مهمی ندارد، و داشتن خلق جمیل را، داشتن اعتدال و فعل جمیل را فعل متوسط می داند و برای حد وسط دو نوع قائل است: حد وسط فی نفسه، حد وسط بالاضافه و همانطور که کمیت را مدنظر دارد کیفیت را به جهت شدت و ضعف هم مهم می داند. غزالی هم بی تأثیر از فلسفه یونان نبوده و حد وسط اخلاقی ارسطو و قوای سه گانه نفس افلاطون را پذیرفته و تمایل وی بیشتر به نظریه افلاطون است اما این تأثیرپذیری وی را مقلد یونانی ها نمی کند و تبعیت به جای او نشان دهنده تأکید بر اصول و منش درست اسلامی و مطالب درست را از نادرست و افکار یونانی تفکیک و آنها را در بیان اخلاق اسلامی به کار برده است. وی با استفاده از آیات و روایات بر ارزش های معنوی از خدا و پیامبر (ص) مصداق اسوه اخلاق عالمین، و حب خداوند را خیر اعلی می داند. و شرط رسیدن به سعادت را فضائل فلسفی می دانست و راه رسیدن به فضائل را علاوه بر عقل، شرع مقدس نیز می داند و معتقد است عقل با توجه به جهات مختلف نیازمند شرع هم می باشد.
قرآن کریم
اترک، حسین؛ وظیفه گرایی اخلاق؛ مجله اخلاق در علوم و فناوری، شماره 13، بهار و تابستان، 1389
احمدپور؛ مهدی و همکاران؛ کتاب شناخت اخلاق اسلامی؛ قم انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلمی، 1386.
ارسطو؛ اخلاق نیکوماخس؛ ترجمه ابوالقاسم پورحسینی،تهران، انتشارات دانشگاه تهران 1381
سید قریشی ماریه (1390)؛پاسخ به برخی انتقادات وارد شده ب حد وسط در اخلاق ارسطویی بر اساس تبیینی صحیح از این نظریه؛مجله اندیشه دینی،شماره 38.
سید قریشی ماریه (1393) ؛اخلاق عقلی و فلسفی ؛اخلاق ارسطویی، تهران، نشر راشدین.
غزالی ابو حامد محمد بن محمد؛ میزان العمل؛ بیروت، دارالکتاب العلیه، 1409 ق.
غزالی؛ محمد ؛کیمیای سعادت؛ تصحیح احمد آرام، چاپ هشتم، تهران، انتشارات گنجینه، 1381
غزالی؛ محمد؛ تهافت الفلاسفه یا تناقضگویی فیلسوفان؛ ترجمه علیاصغر حلبی؛تهران؛ انتشارات جامی؛ 1382
غزالى، محمد بن محمد،؛ إحیاء علوم الدین؛ ، بیروت، دارالکتب العربى، چاپ اول، بیتا.
فارابی ابونصر(1371) ؛السیاسةالمدینه؛ مترجم سجادی سید جعفر، تهران، انتشارات طبع و نشر، چاپ دوم.
فارابی ابونصر(1379) ؛ آرای اهل مدینه فاضله؛ مترجم سجادی سید جعفر، تهران، انتشارات طبع و نشر، چاپ دوم.
فارابی ابونصر(1388) ؛ فصول منتزعه؛تهران صداوسیمای جمهوری اسلامی، چاپ دوم.
فارابی ابونصر(1348) ؛احصاء العلوم؛ ترجمه حسین خدیو،جم، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
فارابی، ابونصر؛ فصوص الحکم؛ افست، انتشارات بیدار.
فارابی؛ ابونصر؛ فصول متنزعه؛ تحقیق فوزی متری نجار؛ بیروت؛ دار المشرق، 1971
فارابی؛ التنبیه علی سبیل السعاده؛ در فارابی و راه سعادت؛ به کوشش قاسم حسن پور، ترجمه و مقدمه نواب مقربی، تهران؛ انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1390
مک اینتایر، السدر؛ تاریخچه فلسفه اخلاق؛ ترجمه انشاءاله رحمتی؛ چاپ دوم؛ تهران؛ انتشارات حکمت، 1379
مک اینتایر، السید(1981) ؛درپی فضیلت؛ انتشارات دانشگاه نتردام، ویراست سوم: ۲۰۰۷. (ترجمه، حمدعلی شمالی و حمید شهریاری ، سال ۱۳۹۰ ، انتشارات سمت چاپ )
نراقی، محمد مهدی ؛جامع السعاداة؛(1431) ترجمه اخلاق اسلامی ، تهران حکمت ، چاپ نهم (1389).
