تحلیل و بررسی کیفیت زندگی شهری از نگاه پیچیدگی(مطالعه موردی : ناحیه 2 منطقه 13شهرداری تهران)
الموضوعات :
کرامت اله زیاری
1
(دانشگاه تهران)
حسین حاتمی نژاد
2
(دانشگاه تهران)
حسین بهبودی مقدم
3
(دانشگاه تهران)
الکلمات المفتاحية: کیفیت زندگی شهری, پیچیدگی, ناحیه۲, منطقه ۱۳ تهران,
ملخص المقالة :
کیفیت زندگی شهری مفهومی چند بعدی است و ابعاد مختلف اجتماعی،اقتصادی،سیاسی وکالبدی را در بر می گیرد.این تنوع در ابعاد، سبب می شود تا برنامه ریزی کیفیت زندگی تحت تاثیر بازیگران و عوامل مختلف قرار بگیرد و با ویژگی های پیچیدگی چون عدم قطعیت،رشد غیر خطی و قابلیت غیر قابل پیش بینی متبلور شود. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، بررسی چگونگی کیفیت زندگی شهری در ناحیه ۲ شهرداری منطقه 13 تهران و تحلیل عوامل موثر بر آن از نگاه پیچیدگی است.شیوه جمع‌آوری اطلاعات مبتنی بر پرسشنامه و مصاحبه بوده است و برای تحلیل داده ها از فرایند تحلیل سلسله مراتبی و نرم‌افزار Expert Choice و روش مکتور (Mactor) استفاده شده است.نمونه آماری پژوهش شامل ۲۸۰ نفر از ساکنین و ۵۰ نفر از کارشناسان شهرداری منطقه ۱۳ و ناحیه ۲ آن است.در بررسی چگونگی کیفیت زندگی بر اساس نتایج تکنیک AHP مشخص شد که از نظر کیفیت ابعاد کالبدی- فضایی (عینی )، زیست محیطی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی، محله نیرو هوایی و از نظر کیفیت ابعاد کالبدی- فضایی(ذهنی) محله پیروزی،مطلوب ترین محلات به حساب می آیند.اما در بررسی عوامل موثر بر کیفیت زندگی مشخص شد که تنوعی از بازیگران در سیاستهای تاثیرگذار بر کیفیت زندگی شهری تهران نقش دارند و مواضع متفاوتی از همگرایی،واگرایی و رقابت نسبت به سیاستهای کیفیت زندگی از خود نشان می دهند. چنین تنوعی در بازیگران و همگرایی،واگرایی و رقابت در موضع گیری آنها در قبال سیاستها، حکایت از تنوع و گوناگونی عناصر مداخله در برنامه ریزی شهری به ویژه کیفیت زندگی دارد.یعنی دوران انگاره شهر به عنوان ماشین با ابزار اجرایی مانند طرح های جامع و تفصیلی و مدلهای ایستا به پایان رسیده است و انگاره ای جدید به نام شهر به عنوان یک سیستم پیچیده را تداعی می کند.
۱- بهبودی مقدم،حسین(۱۳۹۹)،پویش فضایی بخش مرکزی شهر تهران بر اساس نظریه پیچیدگی،رساله دکتری در رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری،به راهنمایی حسین حاتمی نژاد و احمد پوراحمد،دانشکده جغرافیا،دانشگاه تهران.
۲- ¬ شورچه، محمود، ( 1393 ) ،دیدگاههای نو در سیستمهای شهری، چاپ اول،تهران: انتشارات مدیران امروز.
۳- شهرداری منطقه ۱۳ تهران،۱۳۹۵.
۴- طالبیان،حامد،مولایی، محمد مهدی،ارشدی،محمد(۱۳۹۵)،تحلیل بازیگران کلیدی مسئله بحران منابع زیرزمینی آب در سال ۱۳۹۵،کاربرد روش مکتور بر اساس یافته های آینده پژوهی ایران ،کنفرانس ملی دیده بانی آینده زمین، دوره۱،تهران:۱-۱۸ .
۵- مولایی قلیچی،محمد(۱۳۹۷)،تبیین و ارائه الگوی بهینه مدیریت رشد شهری(نمونه موردی: کرج)،رساله دکتری در رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری،به راهنمایی رحمت الله فرهودی و سعید زنگنه شهرکی،دانشکده جغرافیا،دانشگاه تهران.
۶- میچل، ملانی(۲۰۰۹)،سیری در نظریه پیچیدگی،ترجمه رضا امیررحیمی،چاپ اول،تهران:انتشتارات نشر نو.
۷- نصرتی محبوبه،(۱۳۹۱) بررسی و طبقه بندی الگوی توسعه شهری بر اساس تئوری پیچیدگی و فراکتال ها، نمونه موردی:منطقه یک تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی،به راهنمایی طوفان حقانی، دانشکده هنر و معماری ،دانشگاه آزاد اسلامی.
8- Alfasi, Nurit (2018),The coding turn in urban planning: Could it remedy the essential drawbacks of planning. Journal of Planning Theory ., Vol. 17(3) 375–395.
9- Ani ,Matei, Catalina ,Antonie(2015), Complexity Theory and the Development of the Social Innovation. 3rd World Conference on Psychology and Sociology, WCPS- 2014, Procedia - Journal of Social and Behavioral Sciences 185 ( 2015 ) 61 – 66.
10- Battis-Schinker ,Eva. Al-Alawi ,Sarah. Knippschild ,Robert. Gmur, Karolina. Książek, Sławomir. Kukuła ,Marta.Belof ,Magdalena (2020), Towards quality of life indicators for historic urban landscapes– Insight into a German-Polish research project. Journal of Pre-proof.Published by Elsevier Inc.1-28.
11- Bibri,Simon Elias(2019),Big Data Science and Analytics for Smart Sustainable Urbanism. edition1, Publisher springer.
12- Boeing Geoff(2017), Measuring the Complexity of Urban Form and Design, Department of City and Regional Planning University of California, Berkeley.
13- Crawford,R.(2016),What can complexity theory tell us about urban planning?, New Zealand Productivity Commission Research, Note 2016/2.
14- El Din, Hamam Serag. Shalaby Ahmed, Elsayed Farouh, Hend. Elariane, Sarah A(2013), Principles of urban quality of life for a neighborhood, Journal of HBRC (2013) 9, 86–92.
15- GT Olya, Hossein. Javaneh ,Mehran(2017) Modelling tourism expenditure using complexity theory, Journal of Business Research 75 (2017) 147–158.
16- Haghani, T. (2009). “Fractal Geometry, Complexity, and the Nature of Urban Morphological Evolution: Developing a fractal analysis tool to assess urban morphological change at neighbourhood level”. A thesis submitted in partial fulfillment of the requirement of Birmingham City University for the degree of DOCTOR OF PHILOSOPHY , Birmingham City University.
17-Manson ,M. S.(2001) ,simplifying complexity: a review of complexity theory, Journal of Geoforum 32, 405-414.
18- Marans, Robert W(2012), Quality of Urban Life Studies: An Overview and Implications for Environment-Behaviour Research. Journal of Procedia - Social and Behavioral Sciences 35 ( 2012 ) 9 – 22.
19-Moroni, S. (2015). Complexity and the inherent limits of explanation and prediction. Journal of Planning Theory, 14(3), 248–267.
20- Moroni, Stefano, Buitelaar, Edwin, Sorel, Niels and Cozzolino ,Stefano,(2018) .Simple Planning Rules for Complex Urban Problems: Toward Legal Certainty for Spatial Flexibility..Journal of Planning Education and Research © The Author(s) 2018 Reprints and permissions: sagepub.com/journalsPermissions.nav DOI: 10.1177/0739456X18774122 jper.sagepub.com.
21 - Omkarprasad, V. and K., Sushil (2004) Analytic hierarchy process: An overview of applications, April.
22- Sapena. Marta. Wurm, Michael. Taubenb¨ock ,Hannes . Tuia, Devis . Ruiz, Luis A(2021), Estimating quality of life dimensions from urban spatial pattern metrics. Journal of Computers, Environment and Urban Systems 85 ,1-11.
23- Si Chen, E. Cerin, R. Stimson, and P.C. Lai(2016), An Objective Measure to Assessing Urban Quality of Life based on Land Use Characteristics. Journal of Procedia Environmental Sciences 36 ( 2016 ) 50 – 53.
تحلیل و بررسی کیفیت زندگی شهری از نگاه پیچیدگی
(مطالعه موردی: ناحیه 2 منطقه 13شهرداری تهران)
حسن بهبودی مقدم- دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کرامتاله زیاری1- استاد جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
حسین حاتمی نژاد- دانشیار جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
تاريخ دريافت: 07/08/1399 | تاريخ پذیرش: 23/02/1400 |
چکیده
کیفیت زندگی شهری مفهومی چند بعدی است و ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی را در بر میگیرد. این تنوع در ابعاد، سبب میشود تا برنامهریزی کیفیت زندگی تحت تاثیر بازیگران و عوامل مختلف قرار بگیرد و با ویژگیهای پیچیدگی چون عدم قطعیت، رشد غیر خطی و قابلیت غیر قابل پیشبینی متبلور شود. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، بررسی چگونگی کیفیت زندگی شهری در ناحیه ۲ شهرداری منطقه 13 تهران و تحلیل عوامل موثر بر آن از نگاه پیچیدگی است. شیوه جمع‌آوری اطلاعات مبتنی بر پرسشنامه و مصاحبه بوده است و برای تحلیل دادهها از فرایند تحلیل سلسله مراتبی و نرم‌افزار Expert Choice و روش مکتور (Mactor) استفاده شده است. نمونه آماری پژوهش شامل ۲۸۰ نفر از ساکنین و ۵۰ نفر از کارشناسان شهرداری منطقه ۱۳ و ناحیه ۲ آن است. در بررسی چگونگی کیفیت زندگی بر اساس نتایج تکنیک AHP مشخص شد که از نظر کیفیت ابعاد کالبدی- فضایی (عینی)، زیست محیطی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی، محله نیرو هوایی و از نظر کیفیت ابعاد کالبدی- فضایی (ذهنی) محله پیروزی، مطلوبترین محلات به حساب میآیند. اما در بررسی عوامل موثر بر کیفیت زندگی مشخص شد که تنوعی از بازیگران در سیاستهای تاثیرگذار بر کیفیت زندگی شهری تهران نقش دارند و مواضع متفاوتی از همگرایی، واگرایی و رقابت نسبت به سیاستهای کیفیت زندگی از خود نشان میدهند. چنین تنوعی در بازیگران و همگرایی، واگرایی و رقابت در موضعگیری آنها در قبال سیاستها، حکایت از تنوع و گوناگونی عناصر مداخله در برنامهریزی شهری به ویژه کیفیت زندگی دارد. یعنی دوران انگاره شهر به عنوان ماشین با ابزار اجرایی مانند طرحهای جامع و تفصیلی و مدلهای ایستا به پایان رسیده است و انگارهای جدید به نام شهر به عنوان یک سیستم پیچیده را تداعی میکند.
واژگان کلیدی: کیفیت زندگی شهری، پیچیدگی، ناحیه۲، منطقه ۱۳ تهران
نحوه استناد به مقاله: بهبودی مقدم، حسن، زیاری، کرامت اله و حاتمی نژاد، حسین (1400)، تحلیل و بررسی کیفیت زندگی شهری از نگاه پیچیدگی (مطالعه موردی: ناحیه 2 منطقه 13شهرداری تهران)، پژوهشنامه جغرافیا و نظامهای فضایی، 2 (1)، 1- 15. http://jgss.ir/Article/15909
|
مقدمه
مفهوم کیفیت زندگی2(QoL) در پایان جنگ جهانی دوم ظهوری جدی یافت و همراه با مفهوم کیفیت زندگی شهری، در کنار شهرنشینی سریع و جهانیسازی توسعه یافت .(SiChen et al, 2016: 51)این مفاهیم از دیدگاه اندیشمندان مختلف، به عنوان مفاهیمی چند بعدی نگریسته شدهاند: ساپنا و همکاران (۲۰۲۱)، کیفیت زندگی را مفهوم گستردهای با مجموعهای از شاخصها مانند درآمد، میزان محرومیت، تحصیلات، نرخ اشتغال و ... تعریف میکنند (Sapena et al, 2021: 1). ال دین و همکاران (۲۰۱۳) بر ساختار پیچیده و چند بعدی کیفیت زندگی (Eldin et al, 2013: 86-92)، مارانز (۲۰۱۲) بر تاثیرپذیری ابعاد مختلف کیفیت زندگی از کلیت محیط جغرافیایی Marans, 2012: 10)) و اس آی چن و همکاران (۲۰۱۶)، بر جنبههای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی کیفیت زندگی تاکید میکنند که میتوانند با استفاده از هر دو اندازه گیری ذهنی و عینی ارزیابی شوند (SiChen et al, 2016: 51). بنابراین با توجه به این تعاریف، کیفیت زندگی شهری به عنوان مفهومی پیچیده تعریف میشود که برای توصیف همه روابط، پویاییها و روابط شبکهای موجود در فضای شهری کاربرد دارد و ابعاد مختلف زندگی شهری از حمل و نقل و کیفیت فضاهای عمومی تا ویژگیهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و محیطی را در بر میگیرد .( Eldin et al, 2013: 86-92)
از مهمترین دیدگاههایی که کیفیت زندگی در آن مورد توجه قرار گرفته است، دیدگاه توسعه پایدار است. در این دیدگاه، ابعاد کیفیت زندگی در سه ستون محیطی، اجتماعی – فرهنگی و اقتصادی خلاصه میشود که چگونگی ارتباط کیفیت زندگی با سه ستون توسعه پایدار سبب ظهور تقاطعی با عنوان «زیست پذیری» میشود. در رویکرد توسعه پایدار، مطالعات ارزیابی کیفیت زندگی یک مکان، معمولاً برابری اجتماعی - اقتصادی و همچنین پایداری زیست محیطی و اقتصادی را نیز اندازهگیری میکند .(Battis-Schinker et al, 2020: 2)این اندازهگیری معمولا در دو بعد عینی و ذهنی صورت میگیرد. بعد عینی شامل مجموعهای از شاخصها است که در طول زمان از دادههای مکانی جمع شده با استفاده از منابع رسمی حاصل میشود (مانند سطح درآمد خانوار، میزان جرم و جنایت، میزان آلودگی، هزینههای مسکن) و بعد ذهنی شامل مدل سازی روابط بین ویژگیهای محیط شهری و معیارهای ارزیابی ذهنی مردم از حوزههای QOL، از جمله رضایت آنها از پدیدههای خاص و از زندگی به عنوان یک کل است (Marans, 2012: 12)
مرور تعاریف و دیدگاههای کیفیت زندگی حاکی از آن است که آنها عوامل، فرایندها و بازیگران فضایی که بر کیفیت زندگی تاثیر میگذارند و سبب پیچیدگی برنامهریزی کیفیت زندگی به ویژه در شهرها میشوند را مد نظر قرار ندادهاند. بدین مفهوم که دخیل بودن عوامل و فرایندهای مختلف در مقوله کیفیت زندگی به ویژه در شهرها، سبب ظهور و پیشامدهای غیر قابل پیشبینی و غیر خطی میشود که میتواند کیفیت زندگی شهری را متاثر سازد و برنامهریزی آن را با نوعی عدم قطعیت روبرو سازد. این در حالیست که ویژگیهای پیچیدگی چون عدم قطعیت، رشد غیر خطی، ظهور و... در نظریهها و رویکردهای پیشین کیفیت زندگی، مانند رویکرد توسعه پایدار، مد نظر قرار نگرفتهاند. بنابراین در مطالعه کیفیت زندگی نیازمند نظریهای هستیم که بتواند ویژگیهای مذکور را شمولیت بخشد و آن نظریه پیچیدگی است. بر این اساس این پژوهش دو هدف را دنبال میکند: نخست، بررسی چگونگی کیفیت زندگی شهری در ناحیه ۲ شهرداری منطقه ۱۳ تهران بر اساس ابعاد متنوع ذهنی و عینی و دوم، بررسی و تحلیل عوامل تاثیرگذار بر کیفیت زندگی در این محدوه از نگاه پیچیدگی.
پیشینه تحقیق
چارچوب نظری این پژوهش مبتنی بر نظریه پیچیدگی است؛ چرا که این نظریه، شهر را به عنوان سیستم پیچیده مینگرد (Bibri, 2019: 279). ظهور نظریه پیچیدگی باعث ظهور سیستمهای پیچیده شد که با سیستمهای قبلی خود (سیستمهای عقلانی و ارتباطی) در عاملهایی مانند «زمان»، «غیر خطی بودن» و «وضعیت بیرون از تعادل» تفاوت دارند (شورچه، ۱۳۹۳: ۲۳). در واقع نظریه پیچیدگی به مطالعه سیستمهای پیچیدهای میپردازد که دارای ویژگیهایی چون، خود سازماندهی، غیر خطی بودن، عدم قطعیت، پیشامد (ظهور) و مقیاس هستند که در سیستم ساده مشاهده نمیشود (Ani and Catalina, 2015: 61-66). نظریه پیچیدگی دامنه گستردهای از پدیدههای طبیعی، اجتماعی و اقتصادی (مانند جنگلهای بارانی، بازارها، شهرها، زبانها و اینترنت) را در بر میگیرد ((Crawford, 2016: 2 و برای توسعه نظریهها در بسیاری از زمینهها مانند علوم طبیعی، اجتماعی، گردشگری، بازاریابی.(GT Olya and Mehran, 2017: 147-158) جغرافیا، برنامهریزی محیطی، انسانی و منطقهای استفاده شده است (Manson, 2001: 405). با ظهور اندیشه پیچیدگی در سال ۱۹۸۴ در انستیتوی سانتافه در نیومکزیکو (میچل، ۲۰۰۹: ۷)، نگاه برنامهریزی شهری به شهر به نگاهی با عنوان سیستم پیچیده تغییر کرد. جین جاکوبز، الکساندر و بتی (جدول۱) از اولین کسانی بودند که شهر را به عنوان سیستم پیچیده معرفی کردند. بر این اساس برنامهریزی سیستمهای پیچیده حاصل از نظریه پیچیدگی، بر نظریه آشوب و تغییر از نظم به آشوب پیشامدی تاکید میکند. این رویکرد، طرفدار سیاست اجرای تغییرات تدریجی، همراه با ایجاد تغییرات کوچک در طول زمان است و برنامهریزی را نیازمند استراتژیهای مشارکت عمومی، خود قانونمندی و خود سیاست گذاری میداند (نصرتی، ۱۳۹۱: ۳۹). در برنامهریزی سیستم پیچیده مانند عقلانیت فنی، برنامهریز شهری خود را جدا از پویش شهری نمیبیند بلکه خود جزئی از این پویش شهری و در کنش با سایر عوامل میباشد. لذا مفاهیم مهندسی و شهر هنر، جای خود را به حکمروایی شهری میدهد که استفاده از همه ظرفیتهای محلی و کشف فرصتهای جدید توسعه را پیشنهاد میکند (شورچه، ۱۳۹۳: ۲۳). پیچیدگی، روشهای خطی تقلیلگرای سنتی از تجزیه و تحلیل علمی و پیشبینی سیستمهای غیرخطی مانند شهرها را به چالش میکشد. آن همچنین دنیایی جدید را برای محققانی باز میکند که مایل به شکل دادن انواع جدیدی از علوم بر پایه پیچیدگی هستند. در واقع، نظریه پیچیدگی میتواند به عنوان یک لنز مفید برای تبیین پدیدههای شهری، مطالعه فرم شهر و مد نظر قرار دادن مداخلات برنامهریزی شده باشد. علاوه بر این، پیچیدگی یک چارچوب جامع را برای ارزیابی رفتار سیستم فراهم میکند که میتواند ارتباطات قویتر میان رشتههای کمی و کیفی شهری را برقرار سازد (Boeing, 2017: 39).
جدول 1: سیر تکامل برنامه ریزی شهری
برنامهریزی در گذار | شهر به عنوان ماشین (۱۹۰۰-۱۹۵۰) | شهر به عنوان سیستم (۱۹۶۰-۱۹۸۰) | شهر به عنوان سیستم پیچیده |
برنامهریزان | هاوارد(۱۹۸۹-۲۰۰۲)، گدس(۱۹۱۵)، لوکوربوزیه(۱۹۲۹۹)، ممفورد(۱۹۳۸)، اشتاین(۱۹۵۱) | لینچ(۱۹۶۰-۱۹۸۱)، چادویک (۱۹۷۱)، فالودی(۱۹۷۲)، دنیش(۱۹۷۰-۱۹۷۲)، دیویس(۱۹۷۲) | - جاکوبز(۱۹۶۱)،الکساندر(۱۹۷۷-۱۹۷۸)، چادویک(۱۹۷۷)، بتی(۱۹۸۵)، بتی و همکاران(۱۹۹۱-۲۰۰۸)، الکساندر(۲۰۰۲)، کوپر(۲۰۰۰-۲۰۰۸)، سیلیرز(۱۹۹۲)، حمدی(۲۰۰۴)، مارشال(۲۰۰۹)، مشهودی(۲۰۰۷)، پورچگالی(۲۰۰۰)، ویلسون(۲۰۰۰)، کراوفورد(۲۰۱۶)، اولاند(۲۰۰۵) |
(Haghani, 2009: 164)
بنابراین با اتکاء به نظریه پیچیدگی و سیستمهای پیچیده میتوان در مطالعه و برنامهریزی کیفیت زندگی شهری، به نوعی نگاه جدید دست یافت:
- از نگاه نظریه پیچیدگی، در سیستمهای غیرخطی مانند شهرها، ساختار به همراه کارکرد در طول زمان دچار تحول میشود و یک ویژگی کاملا جدید پیدا میکند (بهبودی مقدم، ۱۳۹۹: ۱۵۱). بنابراین هرگونه برنامهریزی فضایی به ویژه در زمینه کیفیت زندگی شهری باید به سمت ایجاد محیطهای مناسب در این زمینه گرایش پیدا کند.
- بر طبق نظریه پیچیدگی، برنامهریزی و مدیریت شهری دارای ماهیت خود سازماندهی است به این معنی که مدیران و برنامهریزان نمیتوانند از قبل کنترل و سازماندهی برنامهریزی را انجام دهند؛ چرا که خود جزئی از آن هستند و دائما در حال تغییر هستند (همان). لذا در فرایند برنامهریزی کیفیت زندگی شهری، بهتر آن است که مدیران و برنامهریزان، عوامل و بازیگران دخیل در کیفیت زندگی شهری پیچیده را شناسایی کنند و زمینهها را فراهم کنند تا عوامل پیچیدگی وارد فرایند هم افزایی و ماهیت خود سازماندهی در برنامهریزی و مدیریت کیفیت زندگی شهری شوند.
- اندیشه پیچیدگی بر این باور است که با پیچیده تر شدن اجتماع و اقتصاد نباید قوانین پیچیده تر شوند بلکه باید به صورت قوانین ساده مطرح شوند تا زمینه ظهور کنشهای مختلف افراد متمایز شهرنشین با دانشهای پراکنده را فراهم سازند (Moroni et al. 2018: 1-2). لذا در برنامهریزی کیفیت زندگی شهری متعارف نیز باید یک تغییر جهت اساسی از طرحهای جامع و تفصیلی متخصص محور که شامل قوانین بیشمارند، به طرحهای بومی شهروند محور با قوانین ساده صورت گیرد.
- شهرها به عنوان ساختارهای پیچیده اجتماعی- فضایی صرفا میتوانند از تبیین اصول و پیشبینی کیفی برخوردار باشند (Moroni, 2015 :253). لذا برای ایجاد نظم اجتماعی- فضایی برای چنین پدیدهای باید از قوانین ارتباطی به جای قوانین تعیین کننده استفاده کرد؛ در روش ارتباطی قوانین به نقشه وابسته نیستند و کدهایی با مشارکت همه افراد ساخته میشوند که ظرفیت و پتانسیلها را برای خود سازماندهی شهر و کاهش عدم قطعیتها و نه حذف آنها ایجاد میکنند (Alfasi,2018:377-82). حرکت به سوی کدسازی ارتباطی و مشارکتی در برنامهریزی کیفیت زندگی شهری، به جای طرحهای جامع و تفصیلی، شاید تنها راه برون رفت از چالشهای موجود در شهرهای در حال توسعه باشد. بر این اساس، با اتکاء بر نظریه پیچیدگی میتوان اذعان داشت که مهمترین اصل در برنامهریزی کیفیت زندگی شهری، شناخت عوامل و بازیگران فضایی تاثیر گذار بر کیفیت زندگی شهری و زمینهسازی جهت هم افزایی آنها و کد سازی اشتراکی و ارتباطی توسط آنها است.
روش تحقیق در پژوهش حاضر متنوع و پیچیده است؛ چرا که از روشهای کمی و کیفی و دادههای اسنادی و میدانی استفاده شده است. در بحث سنجش کیفیت زندگی در ناحیه ۲ منطقه۱۳ شهرداری تهران، جامعه آماری پژوهش، خانوارهای ساکن در این ناحیه است. برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد که معادل 2۸0 پرسشنامه از چهار محله در ناحیه ۲ منطقه ۱۳شهرداری تهران با روش نمونه گیری ساده تکمیل گردید. پرسشنامه حاوی سؤالاتی از شهروندان در خصوص بعد ذهنی كیفیت زندگی در نواحی سکونتی آنها است که بر مبنای طیف 5 مقیاسی لیکرت از کاملاً ناراضی تا کاملاً راضی تنظیم شده است. واحد تحلیل در نمونه آماري خانوار است و در محاسبه نمونه، خطای استاندارد 5 درصد و سطح اطمينان 95درصد مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین روایی پرسشنامهها با استفاده از روش محتوایی و صوری و بر اساس نظر متخصصین و صاحب نظران تأیید گردید و پایایی با استفاده از آزمون کرونباخ در محیط نرم‌افزاری SPSS معادل 8۱/0 تعیین شد که گویای هماهنگی و پایایی دادهها است. برای تحلیل اطلاعات و تحلیل تطبیقی کیفیت محیط در محله‌ها از تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) در محیط نرم‌افزاری Expert Choice استفاده شد. در این بخش علاوه بر پرسشنامه از مشاهدات میدانی و آمار و اطلاعات کتابخانهای نیز بهره گرفته شد. در بخش دوم یعنی مشخص کردن عوامل و بازیگران موثر بر پیچیدگیهای حاکم بر کیفیت زندگی در ناحیه ۲ منطقه ۱۳ شهرداری تهران، جامعه آماری تحقیق را مدیران شهری و کارشناسان (مرتبط با شهر و موضوع) شاغل در شهرداری منطقه ۱۳ و ناحیه۲ این منطقه تشکیل میدهند. با تحقیق میدانی و بررسی در سایتهای این دو شهرداری و با توجه به تنوع تخصص، جنسیت و سن، ۵۰ کارشناس مرتبط با موضوع پژوهش شناسایی شدند (نمونهگیری هدفمند). سپس از طریق نمونهگیری تصادفی ساده، ۲۵ نفر برای تکمیل پرسشنامهها و ۲۵ نفر برای ارزیابی صحت آنها انتخاب شدند. در نهایت بعد از تکمیل نهایی پرسشنامهها و ارزیابی آنها، از روش و نرم افزار مکتور (Mactor) جهت تحلیل دادهها استفاده شد.
محدوده مورد مطالعه
جدول 2: ویژگیهای جمعیتی ناحیه 2 منطقه 13 (1395)
نام محله | جمعیت | تعداد خانوار به عدد | تراکم جمعیت (نفردرکیلومترمربع) | بعد خانوار (به نفر) | وسعت (کیلومترمربع) |
نیروی هوایی | ۳0۱۲۴ | ۲۲۸۸۱ | ۱۷۸۳۴ | 7/4 | 603 |
دهقان | ۳۸۹۶۳ | ||||
اشراقی | 17۲۶۹ | ||||
پیروزی | ۲۱۱۸۹ | ||||
جمع۴محله | ۱۰۷۵۴۵ |
ماخذ: شهرداری منطقه ۱۳
شکل 1: موقعیت اداری و سیاسی ناحیه ۲
تجزیه‌وتحلیل یافته‌ها
الف: سنجش کیفیت زندگی با روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)
برای سنجش کیفیت زندگی، از فرايند تحليل سلسله مراتبي که يكي از جامع‌ترین سیستمهای طراحی‌شده براي تصمیم گیری با معيارهاي چندگانه است استفاده شده است. تکنیک فوق امکان به کارگیری همزمان معیارهای کمی و کیفی را در بررسی موضوعات مربوط به برنامهریزی و طراحی شهری داراست (Omkarprasad, 2004: 54). لذا با استفاده از روش (AHP) ابتدا شاخص‌های مستخرج شده از پرسشنامه به صورت جداگانه و به صورت زوجى مقايسه و وزن نسبی هرکدام مشخص شد و سپس وزن معیارها نسبت به یکدیگر مورد سنجش قرارگرفت. بعد از تعیین ضرایب، اهمیت معیارها برتری هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با هر یک از شاخصها مورد قضاوت قرارگرفت. سپس، با توجه به تعيين ضرايب اهميت ابعاد، معيارها، زيرمعيارها و نيز ضرايب اهميت (امتياز) گزينه‌ها در ارتباط با هر يک از زير معيارها و از تلفيق و ترکيب ضرايب اهميت مزبور، امتياز نهايي هر يک از محله‌ها در رابطه با هر يک از ابعاد اصلي و در نهايت کيفيت زندگي تعيين گردید (جدول۳).
[1] نویسنده مسئول مقاله: Zayyari@ut.ac.ir
[2] .Quality of life
جدول3: نتيجه نهايي تمام کيفيت‌ها به واسطه زير سنجه‌هاي معرف آنها در کل محدوده مورد مطالعه
ابعاد | معیار | زیر معیارها | تکنیک ارزشگذاری | دهقان | نيروي هوايي | پيروزي | اشراقي |
کالبدي - فضايي (عيني ) |
کيفيت مسکن | تنوع | آمارها و بررسي عيني |
۲۳۲/0 |
357/0 |
۲۵۱/0 |
۱۶۰/0 |
تراکم مسکوني | آمارها و بررسي عيني | ||||||
کيفيت مصالح | بررسي عيني و مصاحبه | ||||||
کيفيت زیبایی شناختی | فضاي سبز | آمارها و بررسي عيني | |||||
نشانه‌ها | بررسي عيني | ||||||
کيفيت بصري معابر | بررسي عيني | ||||||
کيفيت دسترسی ها | دسترسيهاي آموزشي | آمارها و بررسي عيني | |||||
دسترسيهاي درماني | آمارها و بررسي عيني | ||||||
دسترسي به حمل و نقل عمومي | آمارها و بررسي عيني | ||||||
کالبدي- فضايي (ذهني)
|
آسايش و راحتي | احساس امنيت | پرسشنامه ساکنين |
۲۵۹/0 |
۲۸۳/0 |
۳۲۰/0 |
۱۳۸/0 |
احساس پاکيزگي | پرسشنامه ساکنين | ||||||
احساس سبزينگي | پرسشنامه ساکنين | ||||||
اصالت | اعتبار محله | پرسشنامه ساکنين | |||||
امکانات عمومي | احساس رضايت از خدمات عمومي | پرسشنامه ساکنين | |||||
احساس رضايت از تجهيزات شهري | پرسشنامه ساکنين | ||||||
سر زندگی | سرزندگي ساکنان | پرسشنامه ساکنين | |||||
سرزندگي پیاده ها | رسشنامه ساکنين | ||||||
اجتماعي و فرهنگي |
سواد | در سطح آموزش و پرورش | پرسشنامه ساکنين |
۲۰۲/0 |
۳۸۷/0 |
۲۴۱/0 |
۱۷۰/0 |
درسطح آموزش عالي | پرسشنامه ساکنين | ||||||
مراودات اجتماعي | روابط اجتماعي گسترده | پرسشنامه ساکنين | |||||
انعطاف‌پذيري فضايي | پرسشنامه ساکنين | ||||||
جمعیت | مؤلفه های جمعيتی | آمارهاي جمعيتي | |||||
واحد همسايگي | امنيت و ايمني | پرسشنامه ساکنين | |||||
اقتصادي | وضعيت اشتغال | رسمي بودن | پرسشنامه ساکنان |
۱۴۴/0 |
۴۸۴/0 |
۲۶۶/0 |
۱۰۶/0 |
وضعيت درآمد | بالانر از خط فقر(پنج میلیون تومان) | پرسشنامه ساکنان | |||||
نوع مالکيت | ملکي | پرسشنامه ساکنان | |||||
زيست محيطي |
کيفيت محيط زيست | آلودگی صوتی (کمتر) | پرسشنامه ساکنين و بررسي عيني |
۱۹۲/0 |
۴۸۷/0 |
۲۰۳/0 |
۱۱۸/0 |
آلودگي هوا (کمتر) | پرسشنامه ساکنين و بررسي عيني | ||||||
پاکيزگي معابر | پرسشنامه ساکنين و بررسي عيني | ||||||
کارايي محيط | حفاظت پوشش گياهي | پرسشنامه ساکنين و بررسي عيني | |||||
حفاظت ویژگیهای برجسته محيط | پرسشنامه ساکنين و بررسي عيني |
مأخذ: يافته‌هاي پژوهش
امتيازات بدست آمده از تحليل کالبدي فضايي (عيني) نشان مي‌دهد که محله نيروي هوايي با امتياز 357/0 مطلوب‌ترين محله است که دلايل اين مطلوبيت در کيفيت بالاي مصالح، گسترش فضاي سبز و تراکم پایین محله است. از نظر ابعاد کالبدي – فضايي (ذهني)، محله پيروزي (320 /0) بعلت احساس رضايت بيشتر شهروندان از نظر امنيت، استفاده از خدمات عمومي و تجهيزات شهري و سرزندگي پيادهرو‌‌ها مطلوب‌ترين محله محسوب مي‌شود. از نظر مؤلفه‌هاي اجتماعي و فرهنگي به ترتیب محله‌هاي نيروي هوايي، پيروزي، دهقان و اشراقي از نظر مطلوبيت رتبه‌بندي مي‌شوند. در محله نیرو هوایی بعد اقتصادي به دلیل ساکن بودن جمعي از بازاريان تهران و نزديکي به بازار بزرگ تهران با فاصله بيشتري (484 /0) از ساير محلات در رتبه اول قرار مي‌گيرد. معيار زيست‌محيطي بالاترين امتياز را براي محله نيروي هوايي (487/0) نشان مي‌دهد. محله اشراقي بهعلت وجود کاربری صنعتی در خيابان دماوند و کمبود فضاي سبز در پايين‌ترين سطح مطلوبيت قرار مي‌گيرد.
جدول 4: محاسبه رتبه و وزن نهايي محله‌ها نسبت به هدف کيفيت کل زندگي
محله | دهقان | نیروی هوایی | پیروزی | اشراقی |
وزن | 182/0 | 441/0 | 251/0 | 126/0 |
رتبه | ۳ | ۱ | ۲ | ۴ |
مأخذ: يافته‌هاي پژوهش
به طورکلی با احتساب ضرایب و اولویت 5 بعد اصلی کیفیت زندگی در محله‌های مورد بررسی، برتری محله نیروی هوایی با داشتن امتیاز ۴۴۱/0در قیاس با سایر محله ها محرز بوده و محلات پیروزی با امتیاز۲۵۱/.،دهقان با ۱۸۲/. و اشراقی با ۱۲۶/0 در اولویت های بعدی قرار می گیرند. شکل۲ نقشه سطح بندی محرومیت و برخورداری محلات محدوه تحقیق را نشان می دهد.
شکل 2: سطح بندی محرومیت و برخورداری محلات ناحیه ۲
ب: تحلیل عوامل و بازیگران موثر بر کیفیت زندگی با روش مکتور
کیفیت زندگی شهری تحت تاثیر عوامل و بازیگران مختلف شکل پیچیده ای به خود میگیرد و با ویژگیهایی چون عدم قطعیت و قابلیت غیر قابل پیشبینی تبلور پیدا میکند. لذا شناسایی این عوامل و بازیگران برای برنامهریزی کیفیت زندگی شهری از اهمیت زیادی برخوردار است. یکی از روشها و نرم افزارهایی که میتوان به واسطه آن، تاثیرگذاری بازیگران شهری بر پیچیدگیهای موضوعات شهری مانند کیفیت زندگی را مطالعه کرد، روش مکتور است. روش مکتور، یکی از روشهای سیستمی و جامع تحلیل بازیگران است که توسط آینده پژوهان پیشگام فرانسوی، مایکل گوده و فرانسیس بورس (۱۹۸۹-۱۹۹۰) معرفی شده است (مولایی قلیچی، ۱۳۹۷). این روش در چارچوب رویکرد لاپراسپکتیو1 (مجموعهای از روشهای مختلف آینده پژوهی)، ارائه گردیده است و دو هدف اصلی را دنبال میکند: نخست، طبقه بندی بازیگران بر مبنای تأثیرگذاری و تأثیرپذیری نسبی آنها از یکدیگر که دادههای مربوط به آن به کمک ماتریس اثرات مستقیم بازیگران بر یکدیگر فراهم میشود. و هدف دوم شناسایی موضعگیری هریک از بازیگران نسبت به اهداف، اولویتها یا مسائل کلیدی است و برای رسیدن به این هدف از ماتریس دو بخشی استفاده میشود (طالبیان و همکاران، ۱۳۹۵: ۵).
بر این اساس، برای تعیین بازیگران موثر بر کیفیت زندگی شهری در ناحیه ۲ شهرداری منطقه ۱۳ از طریق مصاحبه با ۱۵ نخبه علمی جامعه آماری اقدام شد و ۲۱ بازیگر انتخاب شدند (جدول۵). بعد از شناسایی بازیگران تاثیرگذار بر کیفیت زندگی شهری، نوبت به تعیین اهداف، راهبردها و سیاستهایی است که بازیگران مذکور به واسطه آنها میتوانند بر کیفیت زندگی شهری تاثیرگذار باشند.از این رو و از طریق بررسی و مطالعه اسناد، طرحهای منطقه ۱۳تهران، مشاهدات میدانی و مصاحبه با نخبگان علمی، اهداف، راهبردها و سیاستهای تحولات فضایی بخش مرکزی شهر تعیین شدند (جدول ۶). بعد از تشکیل دو ماتریس اولیه یعنی ماتریس تک بخشی بازیگر- بازیگر و ماتریس دو بخشی بازیگر- سیاست که توسط پرسش شوندگان (کارشناسان و مدیران شهری منطقه ۱۳ تهران و ناحیه ۲ آن) تکمیل شد؛ نوبت به بررسی میزان همگرایی و واگرایی بین بازیگران نسبت به سیاستها است. همان گونه که جداول ۷ و شکل ۳ نشان می دهند، چهار دامنه متفاوت از همگرایی بین بازیگران وجود دارد که باعث تنوع و پیچیدگی برنامهریزی کیفیت شهری در این ناحیه میشود. این دامنهها عبارتند از: قویترین همگرایی (مانند همگرایی بین شورای شهر و شهرداری)، همگرایی متوسط و قوی (مانند همگرایی بین دولت و سازمانها و وزراتخانههای تابعه آن)، ضعیفترین همگرایی (مانند همگرایی اداره برق با سایر بازیگران) و همگرایی ضعیف (مانند همگرایی نیروی انتظامی با مراکز درمانی).
جدول(5): ماتریس بازیگر – بازیگر (عدد صفر به معنای نبود رابطه یا اثر متقابل بین بازیگران است و اعداد ۱ و ۲ و ۳یعنی بازیگر سطر می تواند به ترتیب بر برنامهها، سیاستها و راهبردهای بازیگر ستون تاثیر بگذارد).
جدول 6: ماتریس بازیگر- سیاست (میزان موافقت و یا عدم موافقت بازیگران با یک سیاست با اعداد بین +۴ و -۴ مشخص میشود).
جداول7: ماتریس همگرایی بازیگران (بر اساس ماتریس مرتبه سوم)
شکل 4: نگاره همگرایی میان بازیگران بر اساس ماتریس مرتبه سوم (منبع:یافتههای پژوهش)
جداول ۸ و شکل ۴ واگرایی میان بازیگران در سیاستهای کیفیت زندگی شهری را نشان میدهند. با توجه به آنها چهار دامنه متفاوت از واگرایی نیز بین بازیگران وجود دارد که باعث تنوع و پیچیدگی برنامهریزی شهری در این ناحیه می شود. این دامنهها عبارتند از: قویترین واگرایی (مانند واگرایی بین توسعه دهندگان با شهرداری)، واگرایی متوسط و قوی (مانند واگرایی بین سازمان محیط زیست با توسعه دهندگان و پیمانکاران)، ضعیف ترین واگرایی (مانند واگرایی بین مخابرات با مالکین شخصی) و واگرایی ضعیف (مانند واگرایی اداره برق با اداره ثبت ).
جداول 8: ماتریس واگرایی میان بازیگران (بر اساس ماتریس مرتبه سوم)
شکل4: نگاره واگرایی میان بازیگران بر اساس ماتریس مرتبه سوم (منبع: یافتههای پژوهش)
علاوه بر همگرایی و واگرایی بین بازیگران، باید قدرت و رقابت بین بازیگران را محاسبه کرد؛ چرا که میزان نفوذ بازیگران از مهمترین عوامل تعیین کننده سیاستهای کیفیت زندگی شهری است. با مشاهده سطر و ستون جدول ۹ و شکل ۵ میتوان قدرت نسبی بازیگران را تحلیل کرد. همانگونه که مشاهده میشود، دولت با امتیاز۴۶۵ اثرگذارترین بازیگر به شمار میرود و شورای شهر (با امتیاز ۳۹۹)، وزارت کشور (با امتیاز ۳۸۱) و شهرداری (با امتیاز ۳۶۲)، در رتبههای بعدی قرار میگیرند. نکته جالب توجه اینجاست که در جمع ستونی نیز شهرداری (با امتیاز ۴۱۹) اثر پذیرترین بازیگر هم بوده است که با تفاضل جمع سطری از ستونی مشخص میشود که شهرداری با کسب عدد ۵۷- اثر پذیری بیشتری دارد.این اثر پذیری به این دلیل است که شهرداری اجرا کننده دستورات و قوانینی است که از طریق نیروهای سیاسی و شورای شهر به آن تحمیل میشود. مانند اجرای طرح ترافیک اجباری توسط شهرداری در دوره شیوع بیماری کرونا.
جدول 9: ماتریس اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم بازیگران از یکدیگر
شکل 5: نقشه قدرت نسبی بازیگران(منبع:یافته های پژوهش)
با بررسی و مطالعه بازیگران فضایی تاثیر گذار بر کیفیت زندگی ناحیه ۲ منطقه ۱۳ شهر تهران، میتوان به نتایج زیر دست یافت:
نخست، تنوعی از بازیگران در سیاستهای تاثیرگذار بر کیفیت زندگی شهری نقش دارند. این بازیگران مواضع متفاوتی نسبت به سیاستهای کیفیت زندگی از خود نشان میدهند؛ به گونهای که پیچیدگیهای زیادی در واگرایی و همگرایی بین مواضع بازیگران و سیاستها، قابل مشاهده است. دوم، بازیگران فضایی در تاثیر بر سیاستهای کیفیت زندگی، دارای قدرت برابری نیستند. دولت، شورای شهر، وزارت کشور و شهرداری نفوذ بیشتری بر دیگر بازیگران فضایی دارند و میتوانند سیاستهای کیفیت زندگی شهری را به نفع اهداف خود پیش ببرند. البته اگر دولت را با وزارتخانهها و سازمانهای تابعه آن به عنوان یک کل در نظر بگیریم، مسلما تاثیرگذارترین بازیگر نیروهای سیاسی خواهند بود که با مد نظر قرار دادن تاثیرات پنهان نیروهای سیاسی شبه دولتی این تاثیر گذاری فزونی میگیرد. سوم، تنوع بازیگران و همگرایی، واگرایی و رقابت موضعگیری آنها در مقابل سیاستها حکایت از تنوع و گوناگونی عناصر مداخله در برنامهریزی شهری به ویژه کیفیت زندگی دارد. یعنی دوران انگاره شهر به عنوان ماشین با ابزار اجرایی مانند طرحهای جامع و تفصیلی و مدلهای ایستا به پایان رسیده است و انگارهای جدید به نام شهر به عنوان یک سیستم پیچیده را تداعی میکند.
نتیجهگیری
کیفیت زندگی شهری مقوله ای چند بعدی و پیچیده است و از عوامل و بازیگران مختلف فضایی تاثیر میپذیرد. این تاثیر پذیری کیفیت زندگی شهری و برنامهریزی آن را با ویژگیهای پیچیدگی چون عدم قطعیت، رشد غیرخطی، پیشامدها، آشوب و ... مشخص میکند. در نتیجه در بررسی کیفیت زندگی شهری هم باید چگونگی آن و هم عوامل تاثیر گذار بر آن مشخص گردند تا بتوان با شناسایی بازیگران تاثیر گذار بر سیاستهای دخیل در کیفیت زندگی پیچیده،آن را برنامه ریزی کرد. بر این اساس،در این پژوهش ابتدا چگونگی کیفیت زندگی در ناحیه ۲ منطقه ۱۳ شهرداری تهران مورد مطالعه قرار گرفت و با به کارگیری روش AHP مشخص شد که در بين محلات چهارگانه این ناحيه، مطلوب ترين محله از نظر ابعاد اجتماعي- فرهنگي، زيست محيطي، اقتصادي و کالبدي – فضايي (عيني)، محله نيروي هوايي است. محله پیروزی، از نظر بعد کالبدي- فضايي (ذهني) از اولويت بالاتري برخوردار است و محله اشراقي به علت نزديک بودن به خيابان دماوند با کارکرد صنعتی و کارگاهي در تمامي ابعاد پايين‌ترين رتبه را کسب کرده است.
در ادامه با کمک روش و نرم افزار مکتور، بازیگران فضایی موثر بر سیاستهای کیفیت زندگی شهری در ناحیه مورد مطالعه شناسایی شدند (۲۱ بازیگر) و با ورود دادهها به نرم افزار مکتور این نتایج حاصل شد: تنوعی از بازیگران فضایی در بحث کیفیت زندگی شهری دخالت دارند و مواضع آنها در قبال سیاستهای کیفیت زندگی با همگرایی، واگرایی و رقابت همراه است. به گونهای که دولت یا به طور کلی نیروهای سیاسی، شورای شهر و شهرداری از قدرت بیشتری برخوردارند و نقش تعیین کنندهای را در سیاستهای کیفیت زندگی شهری بازی میکنند. چنین تنوعی از بازیگران و مواضع مختلف آنها در قبال سیاستهای موثر بر کیفیت زندگی شهری، حاکی از عدم قطعیت در برنامهریزیهای شهری و معرفی شهر به عنوان یک سیستم پیچیده است؛ سیستمی که برای تحلیل و تبیین به ادبیات پیچیدگی نیاز دارد. به این مفهوم که دیگر نمیتوان با برنامهریزی متعارف، برای موضوعات قابل برنامهریزی در شهرها به ویژه کیفیت زندگی برنامهریزی کرد؛ چرا که چنین سیستم پیچیدهای به ابزاری جدید در برنامهریزی شهری و کیفیت زندگی نیاز دارد. ابزاری که تمامی بازیگران دخیل در برنامهریزی شهری را در برگیرد؛ تمامی بخشها و سیستمهای شهری را در رویکردی از کل به جزء و جزء به کل (نه تقلیل گرایی) شمولیت بخشد؛ مدام با پویایی ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی حوزه مورد مطالعه که سبب پیشامدهای جدیدی در برنامهریزی شهری میشود تغییر یابد و به روز شود.
منابع
- بهبودی مقدم، حسین(۱۳۹۹)، پویش فضایی بخش مرکزی شهر تهران بر اساس نظریه پیچیدگی، رساله دکتری در رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری، به راهنمایی حسین حاتمی نژاد و احمد پوراحمد، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.
- شورچه، محمود، (1393)، دیدگاههای نو در سیستمهای شهری، چاپ اول، تهران: انتشارات مدیران امروز.
- شهرداری منطقه ۱۳ تهران،۱۳۹۵.
- طالبیان، حامد، مولایی، محمد مهدی، ارشدی، محمد(۱۳۹۵)، تحلیل بازیگران کلیدی مسئله بحران منابع زیرزمینی آب در سال ۱۳۹۵، کاربرد روش مکتور بر اساس یافتههای آینده پژوهی ایران، کنفرانس ملی دیده بانی آینده زمین، دوره۱، تهران:۱-۱۸ .
- مولایی قلیچی، محمد (۱۳۹۷)، تبیین و ارائه الگوی بهینه مدیریت رشد شهری (نمونه موردی: کرج)، رساله دکتری در رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری، به راهنمایی رحمت الله فرهودی و سعید زنگنه شهرکی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.
- میچل، ملانی (۲۰۰۹)، سیری در نظریه پیچیدگی، ترجمه رضا امیررحیمی، چاپ اول، تهران: انتشارات نشر نو.
- نصرتی محبوبه (۱۳۹۱)، بررسی و طبقه بندی الگوی توسعه شهری بر اساس تئوری پیچیدگی و فراکتالها، نمونه موردی: منطقه یک تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی، به راهنمایی طوفان حقانی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی.
- Alfasi, Nurit (2018), the coding turn in urban planning: Could it remedy the essential drawbacks of planning. Journal of Planning Theory. Vol. 17(3) 375–395.
- Ani, Matei, Catalina, Antonie(2015), Complexity Theory and the Development of the Social Innovation. 3rd World Conference on Psychology and Sociology, WCPS- 2014, Procedia - Journal of Social and Behavioral Sciences 185 (2015) 61 – 66.
- Battis-Schinker,Eva. Al-Alawi, Sarah. Knippschild, Robert. Gmur, Karolina. Książek, Sławomir. Kukuła, Marta.Belof, Magdalena (2020), towards quality of life indicators for historic urban landscapes– Insight into a German-Polish research project. Journal of Pre-proof.Published by Elsevier Inc.1-28.
- Bibri,Simon Elias(2019),Big Data Science and Analytics for Smart Sustainable Urbanism. edition1, Publisher springer.
- Boeing Geoff (2017), Measuring the Complexity of Urban Form and Design, Department of City and Regional Planning University of California, Berkeley.
- Crawford,R.(2016),What can complexity theory tell us about urban planning?, New Zealand Productivity Commission Research, Note 2016/2.
- El Din, Hamam Serag. Shalaby Ahmed, Elsayed Farouh, Hend. Elariane, Sarah A (2013), Principles of urban quality of life for a neighborhood, Journal of HBRC (2013) 9, 86–92.
[1] 3 .La Prospective
