حکومت‌مندی در اندیشه و کنش «محمدعلی فروغی»
الموضوعات :روح الله اسلامی 1 , سعیده خلیلی 2 , بهروز اسمعیل زادگان 3
1 - استادیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه فروسی مشهد
2 - دانشگاه فردوسی مشهد
3 - دانشگاه فردوسی مشهد
الکلمات المفتاحية: حکومت‌مندی هرمنوتیک اسکینر دولت مشروطه قانون اساسی محمدعلی فروغی,
ملخص المقالة :
ناکارآمدی و عقب ماندگی ساختار نظام سیاسی حاکم بر ایرانِ دوران قاجاریه، دستاوردی جز فقر، بیماری، تحقیر و شکست برای مردم به ارمغان نیاورد. این امر بدان معناست که الگوی حکومت مندی متافیزیکی حاکم، قادر به پاسخگویی نیاز ها و مقتضیات زمان حاضر نبوده است. از این رو نخبگان سیاسی سعی کردند تا با الهام از تمدن غرب، تغییری در پارادایم اندیشه ای حاکم بر ساختار سیاسی نظام سنتی ایران ایجاد کنند و شیوۀ جدیدی از سامان دهی امر سیاسی را جایگزین نمایند. کاوش در نظریه های این نخبگان، حکایت از تحولی مهم در سپهر اندیشه ای ایرانیان دارد؛ زیرا نخستین بار بود که از مفاهیمی از قبیلِ قانون، قدرت محدود، پارلمان، عدالت خانه و حکومتِ مردم سخن رانده می‌شد. این رویکرد گواه بر آن است که جامعه و ساختار سیاسی ایران در حال گام برداشتن به سمت نوع مدرنِ حکومت مندی است. در میان نخبگان مطرح در این حوزه، «محمدعلی فروغی» دارای نظریه ای منسجم و سنجیده درباره شکل مناسب دولت در کالبد سیاسی ایران است. بدین منظور در این پژوهش قصد داریم تا به بررسی آثار اندیشه ای وی پرداخته، بر انگارۀ وی درباره حکومت مند شدن دولت تمرکز کنیم و به این پرسش پاسخ دهیم که فروغی چه نوعی از دولت را برای استقرار در ساختار سیاسی ایران مناسب می دانسته است؟ این دولت دارای چه شاخص ها و مؤلفه هایی است؟ تبلور سازه ذهنی وی درباره دولت در اعمالش چگونه بوده است؟ فرضیه پژوهش این است که به نظر می رسد که فروغی شکل مشروطه سلطنتی همراه با فنونی چون دولت مبتنی بر قانون اساسی، تفکیک قوا، مجلس قدرتمند، قوه قضاییه و به رسمیت شناختن حقوق شهروندی از قبیل آزادی بیان و عقیده، مسکن، شغل و... را در اندیشه و کنش خود دنبال می کرده است. فرضیه پژوهش در قالب چارچوب نظری هرمنوتیک اسکینر آزمون شده است.
آبراهامیان، یرواند (1389) تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران، نی.
آدمیت، فریدون (1355) ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران، پیام.
اتحادیه، منصوره (1375) مجلس و انتخابات از مشروطه تا پایان قاجاریه، تهران، تاریخ ایران.
ازغندی، علی¬رضا (1382) علم سیاست در ایران، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
اسمارت، بری (1385) میشل فوکو، ترجمه لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، تهران، اختران.
افتخاری، اصغر (1385) «شرعی¬سازی سیاست چارچوب معرفتی برای تحقق ایده سیاسی اسلامی»، مجله دانش سیاسی، شماره 4، صص 69-102.
افشار، ایرج (1361) خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، تهران، فردوسی.
افشار، ایرج و هرمز همایون پور (1389) سیاستنامه ذکاء الملک، تهران، کتاب روشن.
بهنود، مسعود (1357) از سید ضیاء تا بختیار، تهران، جاویدان.
----------- (1364) از سید ضیاء تا بختیار، تهران، جاویدان.
جهانبگلو، رامین (1381) موج چهارم، تهران، نی.
حقدار، محمدعلی (1394) محمدعلی فروغی و ساختارهای نوین حکومتی، تهران، کویر.
خواجه نوری، ابراهیم (1393) بازیگران عصر طلایی (مدرس، داور، تیمور تاش، آیرم، امیر طهماسبی، علی دشتی، محمد علی فروغی، علی سهیلی)، تهران، جاویدان.
رجایی، فرهنگ (1375) تحول در اندیشۀ سیاسی در شرق باستان، چاپ دوم، تهران، قومس.
زرگری¬نژاد، غلام¬حسین (1390) رسائل مشروطیت، ج1، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسان.
سعیدی، حوریه (1381) «از ایلخانگری تا دولت قاجاریه»، فصلنامه کتاب، دوره سیزدهم، شماره چهارم، صص 92-101.
سعیدی، حوریه (1385) محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) در رویارویی با محمد مصدق، گنجینه اسناد بهار، ش61، صص 48-56.
صابری، مهتاب (1378) «اصول علم ثروت ملل (اولین کتاب علم اقتصاد در ایران) نوشته محمدعلی فروغی (ذکاءالملک)» نشر اقتصاد، تازه¬های اقتصاد، شماره 76، صص 111-146.
صالح¬نژاد، حسن (1394) آشنایی با شاخص¬های دولت سنتی، تهران، مرکز پژوهش¬های مجلس.
صفایی، ابراهیم (1363) رهبران مشروطه، ج2، تهران، جاویدان.
طلوعی، محمود (1387) بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج1، تهران، علم.
عاقلی، باقر (1367) ذکاءالملک فروغی و شهریور 1320، تهران، سخن.
غمامی، سید محمدمهدی (1387) «قانون اساسی‌گرایی در دوران مشروطه و تحولات پس از آن»، فصلنامه پژوهشی، آموزشی، اطلاع¬رسانی گواه، شماره12، صص 52-60.
غنی، مهدی (1388) تربیت ملت به یاری قدرت، مجله بخارا، شماره 74، صص 172- 186.
غنی‌نژاد، موسی (1396) اقتصاد و دولت ایران، پژوهشی درباره ریشه‌ها و علل تداوم اقتصاد دولتی در ایران، تهران، دنیای اقتصاد.
فروغی، محمدعلی (1329) «اقلیت کشور¬ها»، یغما، شماره 7 (پیاپی 29)، صص 180-183.
-------------- (1353) مقالات فروغی، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، یغما.
-------------- (1377) اصول علم ثروت ملل (اولین کتاب علم اقتصاد ایران) تهران، فروزان روز.
-------------- (1382) حقوق اساسی (یعنی) آداب مشروطیت دول (اولین کتاب حقوق اساسی)، به کوشش ایرج افشار، تهران، کویر.
-------------- (1383) مقالات فروغی، ج1، تهران، توس.
-------------- (1388) یادداشت‌های روزانه؛ 25 شوّال 1321- 28 ربیع الاول 1322قمری، به کوشش ایرج افشار، تهران، کتابخانه موزه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
--------------- (1389) سیاستنامه ذکاءالملک، مقاله¬ها، نامه¬ها و سخنرانی¬های سیاسی محمدعلی فروغی، به کوشش ایرج افشار و هرمز همایون¬پور، تهران، کتاب روشن.
فروغی، محمود (1387) خاطرات محمود فروغی، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، صفحه سفید.
فوکو، ميشل (1389) تئاتر فلسفي، ترجمه نيکو سرخوش و افشين جهانديده، تهران، ني.
---------- (1390) تولد زیست سیاست، ترجمه رضا نجف¬زاده، تهران، نی.
قاضی شریعت پناهی، ابوالفضل (1385) بایسته‌های حقوق اساسی، تهران، میزان.
کاتوزیان، همایون (1374) اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، مرکز.
کوزنزهوی، دیوید (1378) حلقه انتقادی، ترجمه مراد فرهادپور، تهران، روشنگران.
لمکه، توماس (1392) نقدي بر خرد سياسي، بررسي تحليل فوکو از طرز تفکر دولت مدرن، ترجمه يونس نوربخش و محبوبه شمشاديان، تهران، دانشگاه امام صادق.
محمودی، علی (1393) نواندیشان ایرانی، تهران، نی.
مرتضوی، سید خدایار (1386) «تبیین روش¬شناسی اندیشه سیاسی از منظر کوئنتین اسکینر»، پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره 1، صص 159-191.
ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي، عباس (1380) ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﯿﮏ، داﻧﺶ و رﻫﺎﯾﯽ، تهران، بقعه.
مهرآبادی، میترا (1384) «قانون¬گذاری در اندیشه موافقان و مخالفان مشروطه»، پژوهش¬نامه تاریخ، شماره 1، صص 77-93.
مینوی، مجتبی (1351) نقد حال، تهران، خوارزمی.
نجدی، یوحنا (2011) محمدعلی فروغی؛ سیاست¬مدار لیبرال در زمانه¬ای پرآشوب؛ پژوهشی درباره زندگی، اندیشه و خدمات ذکاءالملک دوم، ناشر مولف.
نظری، منوچهر (1388) رجال پارلمانی از مشروطه تا انقلاب، تهران، فرهنگ معاصر.
واردی، احمد (1394) زندگی و زمانه محمدعلی فروغی، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران، نامک.
ویژه، محمدرضا (1386) تأملی بر رساله حقوقی محمدعلی فروغی، فصلنامه وکالت، ش37، صص 37- 45.
هدایت، مهدی قلی (1375) خاطرات و خطرات؛ توشه¬ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره زندگی من، تهران، زوار.
یحیوی، حمید (1394) «کالبدشناسی فوکویی دولت»، فصلنامه دولت¬پژوهی، شماره 3، صص 11-146.
Bleicher, Josef (1990) Contemporary Hermeneutics, London, Routledge.
Dean, Mitchell (1999) Governmentality power and rule in modern society, sage publication, London.
DuPont, Danica, Frank, Pearce (2001) Foucault contra Foucault, reading the governmentality, sage publication, London.
Foucault, Michel (2007) Security, Territory, Population, Translated from the French by Graham Burch ell, MacMillan, Palgrave.
Gordon, Colin (1991) Governmental Rationality, An Introduction, In G, Burch ell, C, Gordon& P, Miller (E.Ds.) the Foucault Effect, Studies in Governmentality, Chicago, The University of Chicago Press.
Tully, James (1988) Meaning and Context, Quentin Skinner and His Critics, NewJersey, Princeton University Press.
Rockling, Ulrich, Krasmann, Susanne, Lemke, Tomas (2010) Governmentality Current Issues and Future Challenges, Routledge, New York.
Skinner, Q (1988) Meaning and Understanding in the History of Ideas , in James Tully, Meaning and Context, Quentin Skinner and his Critics, Princeton, Princeton University Press.
Weber, max (1958) Politics as a vocation, in from max weber, Essays in sociology, translated, edited, and with an introduction by H, H, Gerth and c, wright milis, New York, oxford university press.
