مقوله‌بندی مراتب زیبایی در شعر حافظ؛ از «حُسن» تا «آن» به شیوه هرمنوتیکِ متن (کلاسیک)
الموضوعات :غلامرضا معروف 1 , مصطفی کاظمی ازغدی 2 , پروانه علیپور شیرازی 3 , محمد ريحاني 4
1 - دانش‌آموخته دکتری پژوهش هنر، دانشگاه اصفهان
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد شیروان
3 - دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان‌شناسی، دانشگاه سمنان
4 - استادیار بازنشسته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد شیروان
الکلمات المفتاحية: حافظ, مراتب زیبایی, حُسن, آن, زیبایی‌شناسی. ,
ملخص المقالة :
زیبایی ها در شعر حافظ لایه بندی شده اند و درجاتی دارند. پژوهش پیش رو برای تبیین مراتب زیبایی در غزل حافظ، می کوشد درجات زیبایی و روابط میانشان را دریابد، بنابراین بر پایه هرمنوتیک کلاسیک و شیوة «شلایرماخر»، متن غزل حافظ را تفسیر فنی و تفسیر دستوری کند. ابتدا برای تفسیر فنی، معانی لغوی و اصطلاحی واژگان «حسن» و «آن» را در آرای متفکران مسلمان بازشناسی و در شرایط خاص زمانی- مکانی، تبیین می‌نماید، آن گاه برای تفسیر دستوری، به تبیین ویژگی های معناشناسانه واژگان هم سنگ زیبایی، کلمات ملازم حسن و اصطلاحات مکملش می پردازد و بر پایة بسامد این اصطلاحات، هم زمان دست به تفسیر کمّی و کیفی می زند. نتیجه این که به استناد بسامد واژگانی و مصادیق زیبایی، «حسن» به‌عنوان مفهومی که با استفاده از «علم نظر» سنجیده می شود، نخستین و ساده‌ترین مفهوم زیبایی در غزل حافظ است و به دو گونه «حسن خداداد» و «حسن بسته زیور» تفکیک می شود. «حسن خداداد» دارای مراتب و پله‌های «لطف»، «ملاحت» و «آن» است. «لطف» مرتبه ای است بالاتر از «حسن»؛ در واقع کیفیتی است که بر «حسن» افزوده شده است. «ملاحت» کیفیتی است که درک می شود ولی قابل وصف نیست و در نهایت «آن» کیفیتی رمزآمیز و غیرقابل وصف در معشوق است که همگان توان درک و تشخیصش را ندارند. در نظام زیبایی‌شناختی ذهن حافظ، «آن» به‌عنوان «سرنمون» در کانون توجه او جای گرفته و معیاری است برای رد یا قبول دیگر صفات زیبایی‌شناختی.
قرآن کریم (1384) ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان.
آزاد، علیرضا و دیگران (1395) «مبانی مشترک اصول فقه و هرمنوتیک کلاسیک در فهم متن»، مجلة فقه و اصول، شماره 105، تابستان، صص 9- 28.
ابن‌عربی (1386) فصوص الحکم، درآمد، برگردان متن، توضیح و تحلیل محمدعلی موحد و صمد موحد، تهران، کارنامه.
احمدی، بابک (1383) ساختار و هرمنوتیک، تهران، گام نو.
----------- (1385) ساختار و تأویل متن، تهران، مرکز.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1388) ماجرای پایان¬ناپذیر حافظ، تهران، یزدان.
البرز، پرویز (1369) ««آن» لطیفه¬ای است نهانی که عشق از او خیزد»، مجلة علوم انسانی دانشگاه الزهرا، پاییز 1369، شماره 5 و 6، صص 5-24.
فرهنگ لغت عربی به فارسی (1956) انجمن عربی و فارسی (The journal of the Arabic and Persian Society) لاهور، دانشگاه پنجاب، ناشر دیجیتالی، مرکز تحقیقات رایانه¬ای اصفهان، www.
ghaemiyeh.
com اهور، پرویز (1372) کلک خیال¬انگیز: فرهنگ جامع دیوان حافظ، تهران، اساطیر.
ابوزید، نصرحامد (1386) چنین گفت ابن عربی، ترجمه سیدمحمد راست‌گو، تهران، نشرنی.
اوحدی مراغی، رکن¬الدین (1340) دیوان اوحدی مراغی، به کوشش سعید نفیسی، تهران، امیرکبیر.
باقری خلیلی، علی¬اکبر و غریب‌رضا غلام¬حسین¬زاده (1387) «بررسی غزلیات حافظ از دیدگاه زیبایی‌شناسانه¬ نیچه»، مجله¬ پژوهش¬های ادبی، شماره 19، بهار، صص 9 -26.
برومند سعید، جواد (1368) «پژوهشی در شناخت عرفان ایرانی؛ «آن»، مجموعه مقالات حافظشناسی به کوشش سعید نیازکرمانی، ج 11، تهران، پاژنگ، صص 170- 196.
پورجوادی، نصرالله (1365) «حُسن و ملاحت؛ بحثی در زیبایی¬شناسی حافظ»، س ششم، شماره 3، دانش، صص 2-9.
ترابی، محمدحسن و رقیب¬دوست، شهلا (1394) «بازنماییِ شناختیِ مقوله گل در زبان فارسی بر پایة نظریه¬ پیش¬نمونه»، مجله زبان و زبان‌شناسی دوره¬ یازدهم، شماره 21، بهار و تابستان، صص 89- 115.
تبریزی، محمدحسین بن خلف (1362) برهان قاطع، دورة 5 جلدی؛ به اهتمام محمد معین، تهران، امیرکبیر.
ثروتیان، بهروز (1392) شرح غزلیات حافظ، دفتر چهارم، تهران، نگاه.
حافظ (1399) دیوان حافظ، نسخه تصحیح شده غنی و قزوینی، تهران، ققنوس.
حمیدیان، سعید (1394) شرح شوق، شرح و تحلیل اشعار حافظ (دوره 5 جلدی) تهران، قطره.
خاقانی، بدیل بن علی (1338) دیوان خاقانی شروانی، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، زوار.
ختمی لاهوری، عبدالرحمن (1374) شرح غزل¬های حافظ، تصحیح و تعلیق، بهاءالدین خرمشاهی؛ کورش منصوری؛ حسین مطیعی امین، تهران، قطره.
خرمشاهی، بهاءالدین (1385) حافظ¬نامه، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران، علمی و فرهنگی.
دامغانی، فقیه و کریم عزیزی نقش (1361) قاموس قرآن، تهران، بنیاد علوم اسلامی.
دشتی، علی (1364) نقشی از حافظ، تهران، اساطیر.
دهخدا، علی¬اکبر (1377) لغت¬نامة دهخدا، تهران، دانشگاه تهران و مؤسسة لغت¬نامة دهخدا.
رامی تبریزی، شرفالدین (1325) انیس العشاق، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران، شرکت سهامی چاپ.
رحمدل، غلام¬رضا (1382) «زیبایی¬شناسی دینی در غزلیات حافظ» مجلة دانشکده¬ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 1و 2، تابستان و پاییز، صص 129-148.
سنایی، مجدودبن آدم (1341) دیوان سنایی غزنوی، به اهتمام مدرس رضوی، تهران، ابن‌سینا.
سورآبادی، ابوبکرعتیق نیشابوری (1365) قصص قرآن؛ برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، به کوشش یحیی مهدوی، تهران، خوارزمی.
سهروردی، شهاب¬الدین یحیی (1372) مجموعه¬ مصنفات، با تصحیح و مقدمة هانری کربن، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سیف فرغانی، محمد (1341) دیوان سیف¬الدین محمد فرغانی.
ج 2 به اهتمام ذبیح¬الله صفا، تهران، دانشگاه تهران.
شایگان، داریوش (1389) آمیزش افق¬ها؛ منتخبی از آثار داریوش شایگان، گزینش و تدوین، محمد منصور هاشمی، تهران، فرزان.
شمیسا، سیروس (1385) نقد ادبی، تهران، میترا.
------------- (1388) یادداشت¬های حافظ، تهران، علم.
صدیقیان، مهین¬دخت (1366) فرهنگ واژه¬نمای حافظ به انضمام فرهنگ بسامدی، با همکاری دکتر ابوطالب میرعابدینی، تهران، امیرکبیر.
صیادکوه، اکبر (1395) کارکردهای بلاغی ضمایر اشاره¬ «این» و «آن» در شعر حافظ در دو فصل-نامه بلاغت کاربردی و نقد بلاغی، سال اول، شماره اول، بهار و تابستان، صص41- 58.
عطار، فریدالدین (1386) مصیبت¬نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
عفیفی، رحیم (1365) فرهنگ¬نامة شعری، 3 جلدی، تهران، سروش.
فرغانی، سعدالدین (1357) مشارق الدراری، شرح تائیه ابن فارس، تعلیقات جلال¬الدین آشتیانی، مشهد، چاپ¬خانه¬ دانشگاه فردوسی.
فروزان فر، بدیع‌الزمان (1381) احادیث و قصص مثنوی، ترجمة کامل و تنظیم مجدد، حسین داودی، تهران، امیرکبیر.
کانت، ایمانوئل (1395) نقد قوه¬ حکم، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، تهران، نشرنی.
کمال خجندی، مسعود (1337) دیوان کمال¬الدین مسعود خجندی، به تصحیح و اهتمام عزیز دولت‌آبادی، تبریز، کتاب¬فروشی تهران.
کمالی¬زاده، طاهره (1392) مبانی حکمی هنر و زیبایی از دیدگاه شهاب¬الدین سهروردی، تهران، فرهنگستان هنر.
مختارعمر، احمد (1429 ه.
ق) معجم اللغه العربی المعاصره، قاهره، عالم الکتاب.
مستر هاکس (1377) قاموس کتاب مقدس، تهران، اساطیر.
معلوف، لوییس (1386) فرهنگ دانشگاهی عربی به فارسی ترجمة المنجد ابجدی، مترجم، احمد سیاح، تهران، فرحان.
معین، محمد (1385) فرهنگ فارسی، دورة 6 جلدی، تهران، امیرکبیر.
موسوی، سیدمحمد (1386) درآمدی بر هرمنوتیک و انواع آن، در مجله پیک نور، زمستان، صص 49- 55.
مولوی، جلال¬الدین محمد (1363) کلیات شمس یا دیوان کبیر، دوره ده‌جلدی، با تصحیحات و حواشیِ بدیع¬الزمان فروزان¬فر، تهران، امیرکبیر.
میبدی، احمد بن محمد (1344) کشف¬الأسرار و عده¬الأبرار، به اهتمام علی¬اصغر حکمت، تهران، ابن‌سینا.
واعظی، احمد (1389) درآمدی بر هرمنوتیک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
هاشم¬نژاد، حسین (1392) زیبایی¬شناسی در آثار ابن‌سینا، شیخ اشراق، و صدرالمتألهین، تهران، سمت.
یکانی، اسماعیل (1346) سخن¬شناسی، تهران، ابن‌سینا.
