تحلیل گفتمان انتقادی داستان «ماهی سیاه کوچولو» صمد بهرنگی
الموضوعات :علیرضا مقدم 1 , محمدحسن کریمی 2 , رحمان صحراگرد 3 , شهرزاد شاه‌سنی 4
1 - دانشگاه شیراز
2 - گروه مبانی تعلیم و تربیت، دانشگاه شیراز
3 - گروه زبان‌شناسی، دانشگاه شیراز
4 - گروه مبانی تعلیم و تربیت، دانشگاه شیراز
الکلمات المفتاحية: ادبيات کودکان بهرنگی تحلیل گفتمان تعلیم و تربیت ماهی سیاه کوچولو.,
ملخص المقالة :
«صمد بهرنگی»، منتقد نظام تعلیم و تربیت و ادبیات کودکان پیش از خود است و با بهره گیری از قابلیت های ادبیات کودکان سعی دارد تا از آن برای نیل به اهداف ایدئولوژیک خود استفاده کند. اين پژوهش تلاش مي كند تا نشان دهد كه چگونه ادبیات داستانی کودکان متأثر از گفتمان هاي موجود و ساختار اجتماعي مولد اين گفتمان ها، برداشتي متفاوت از تعلیم و تربیت ارائه مي كند و چگونه گفتمان ها در بازتاب مفاهیم تعلیم و تربیت نقش دارند. در این پژوهش سعی بر این است تا با رویکرد «نورمن فرکلاف»، داستان «ماهی سیاه کوچولو» صمد بهرنگی بررسی، تحلیل و تبیین گردد. هدف ما اين است كه با تحليل دقيق داستان «ماهی سیاه کوچولو» بهرنگی نشان دهيم که متن، معرف چه گفتمان يا گفتمان هايي است و اين متن، چه رابطه اي ميان تعلیم و تربیت و ابعاد اجتماعي و سياسي برقرار مي‌سازد. بافت موقعیتی، فرض وجود دیدگاه ایدئولوژیک بهرنگی را تقویت می کند. از ديدگاه تحليل گفتمان انتقادي، نتیجه این پژوهش این است که بهرنگی در این داستان، چهار گفتمان رایج معاصر خود یعنی استبداد، ملی، مذهبی و چپ مارکسیست را توصیف و نقد کرده است. گفتمان چهارم، گفتمان غالب و تعلق گفتمانی بهرنگی است. بهرنگی در اين اثر سعی دارد تا با انتخاب واژگان خاص، شخصیت ها، مکان ها و هم آیی و جنبه های استعاری، گفتمان خود را بر سایر گفتمان ها برتری بخشد. مضامین تعلیم و تربیت در این داستان اغلب متأثر از گفتمان چپ و دیگر گفتمان های تقابل‌گر رایج و در رویارویی با گفتمان نظام سلطه (گفتمان استبداد) شکل گرفته است.
آقاگل¬زاده، فردوس (1386) «تحليل گفتمان انتقادي و ادبيات»، ادب¬پژوهی، شماره اول، صص 18-27.
آموزگار، ژاله )1395( تاریخ اساطیری ایران، تهران، سمت، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی.
برخورداری، رمضان و سید هادی مدنی (1395) «تحلیل محتوای کیفی قصه¬های صمد بهرنگی به منظور بررسی امکان استخراج مضامین تربیتی- انتقادی»، فصلنامه خانواده و پژوهش، دورۀ سیزدهم، شماره ۱، صص 93-۱۱۶.
بروجردي، مهرزاد (1377) روشن¬فكران ايراني و غرب، ترجمه جمشيد شيرزادي، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
بلوکباشی، علی (1394) از ایران شب یلدا (چه می¬دانم 124)، تهران، دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
بهرنگی، صمد (1351) ماهی سیاه کوچولو، تهران، کانون پروش فکری کودکان و نوجوانان.
----------- (1359) درباره ادبیات کودکان، مجموعه مقالات صمد بهرنگی، تهران، روزبهان.
پولادی، کمال (1387) بنیادهای ادبیات کودک، تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
تسه تونگ، مائو (1358) مائو تسه دون، منتخب آثار، تهران، سازمان انقلابي.
جلالی، مریم (1394) شاخص¬های اقتباس در ادبیات کودک و نوجوان، تهران، انجمن فرهنگی هنری زنان ناشر.
دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری (1390) درآمدی به اسطوره¬¬ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان، تهران، دانشگاه الزهرا(س) و کلهر.
درستي، احمد (1381) شعر سياسي در دورۀ پهلوي دوم، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي.
روزبه، محمدرضا (1387) ادبیات معاصر ایران (نثر)؛ آشنایی با آفاق داستان¬نویسی، نمایشنامه¬نویسی، نقدنویسی، طنزنویسی، نثر تحقیق، ترجمه و روزنامه¬نگاری در دوران معاصر، تهران، روزگار.
ساعی، علی (1387) روش تحقیق در علوم اجتماعی؛ با رهیافت عقلانیت انتقادی، تهران، چاپ دوم، سمت.
ستاری، جلال (1366) رمز و مثل در روان¬کاوی، تهران، توس.
شعاری¬نژاد، علی¬اکبر (1395) ادبیات کودکان، چاپ دوم، تهران، اطلاعات.
عزب دفتری، فرشته (1384) ادبیات کودکان و نوجوانان؛ مفاهیم و کاربرد آن در تربیت اجتماعی، تهران، فرهنگ سبز.
فر‌كلاف، نورمن (1389) تحليل انتقادي گفتمان، ترجمۀ فاطمه شايسته‌پيران و دیگران، چاپ سوم، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌هاي صدا و سيما.
قاسم¬زاده، سید علی (1395) «کیفیت بیداری قهرمانِ درون در داستان ماهی سیاه کوچولو»، ادبیات پارسی معاصر، سال ششم، شماره سوم، صص 55-75.
قجری، حسینعلی و جواد نظری (1392) کاربرد تحلیل گفتمان در تحقیقات اجتماعی، تهران، جامعه¬شناسان.
کزازی، میر جلال¬الدین (1372) رؤیا، حماسه و اسطوره، تهران، مرکز.
گروه محراب (1391) «تحلیل داستان ماهی سیاه کوچولو: تقابل نسل¬ها»، نوشته شده در دوشنبه 23/11/۱۳۹۱ قابل دسترسی در: http://rcs89.
blogfa.
com/post/1.
گوتک، جرالد ال (1388) مکاتب فلسفی و آرای تربیتی، ترجمۀ محمد جواد پاک¬یشت، تهران، سمت.
صفوی، کوروش (1387) درآمدی بر معنی¬شناسی، چاپ سوم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
طباطبایی، جواد و نگین نوریان دهکردی (1393) «کودکانه¬هاي سیاسی صمد بهرنگی»، پژوهشنامۀ علوم سیاسی، سال نهم، شمارة دوم، صص 101-130.
محمدی، محمدهادی و زهره قایینی (1394) تاریخ ادبیات کودکان ایران، جلد 9، چاپ دوم، تهران، چیستا.
میلز، سارا (1392) گفتمان، ترجمۀ فتاح محمدی، زنجان، هزاره سوم.
نمینی، ح (2537) صمد با موج¬ها به ارس پیوست، تهران، آبان.
ون¬دایک، تئون ای (1394) ایدئولوژی و گفتمان، ترجمه محسن نوبخت، تهران، سیاهرود.
هرست، پل هیوود و ریچارد استنلی پیترز (1389) منطق تربیت؛ تحلیل مفهوم تربیت از نگاه فلسفۀ تخلیلی، ترجمه فرهاد کریمی، تهران، علمی فرهنگی.
Halliday, M.A. K. (1985) An Introduction to Functional Grammar, Great Britain, Edmundsbug Press.
Jokinen, A. & Juhila, K. (1991) Diskursseja rakentamassa-Näkökulma sosiaalisten käytäntöjen tutkimiseen. Tampere: Jäljennepalvelu.
Martens, A (2015) Ideology in Children’s Literature: Critical Discourse Analysis of the Adult-Child Power Relation in Roald Dahl’s Matilda: Bachelor Thesis English Language and Culture University of msterdam.
Simpson, P., & Mayr, A. (2010) Language and power. London and NewYork: Routledge.
Stephens, J. (1992) "Language and ideology in children's fiction" pp. i-xii,1-308, London, Longman.
