تحلیل نشانه‌شناختی گفت‌وگو در فیلمنامه‌های داستانی «روز واقعه»، «عیارنامه» و «طومار شیخ شرزین»
الموضوعات :
محمدعلی خزانه دارلو
1
(دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان)
فائقه عبدالهیان
2
(دانشگاه گیلان )
الکلمات المفتاحية: فیلمنامة داستانی کنش گفتاری روز واقعه عیارنامه طومار شیخ شرزین,
ملخص المقالة :
پس از رواج چاپ فیلمنامه داستانی، پاره‌گفتار (گفت وگو) به عامل مهمی برای انتقال درون مایه و پیشبرد داستان تبدیل شد. اولین نظریة منسجم که با توجه به نظم نشانه‌های متفاوت درام مقابل گونه‌های ادبی به بررسی عنصر پاره‌گفتار (گفت وگو) در آن می‌پردازد، نظریة معنی‌شناسی کاربردی یا همان رویکرد گردآوری شدة سطح اول نقش‌گرای گفتمانی «کر الام» است. کنش گفتاری، واحدی از معنی‌شناسی کاربردی است و بخشی از بررسی‌های پاره‌گفتار فیلمنامة داستانی را تشکیل می‌دهد. مقالة حاضر قصد دارد با مطالعة کنش های گفتاری در سه فیلمنامة داستانی «روز واقعه»، «عیارنامه» و «طومار شیخ شرزین»، پاسخی برای سؤال اصلی خود مبنی بر چگونگی عملکرد آن در نشانه‌شناسی گفت-وگونویسی حماسی بیابد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که نوع یکسانی از بیان پنج کنش زبانی «سرل» به صورت کلیتی تکرارشونده در گفت وگوهای این سه اثر وجود دارد. در هر سه اثر، عامل پیش برندة داستانی، دو کنش اعلامی و تعهدی است. نشانة کنش اعلامی در این سه اثر، تمهید زبانی ویژه برای آفرینش معنا و سبک حماسی در فیلمنامه‌های داستانی است. سه شخصیت اصلی با کنش اعلامی و زمینه‌سازی همراهی شنوندگان و مخاطبان با خودشان درصدد تغییر جهان خارج و حماسه‌آفرینی هستند. شخصیت عبدالله (شبلی) در فیلمنامة «روز واقعه»، اعلامی را درباره امام حسین(ع) بیان می‌کند. شخصیت سها و عیدی (شاگرد شیخ شرزین) در دو فیلمنامة دیگر همراه با شخصیت پهلوان و شیخ شرزین سوگند یاد می‌کنند. در این سه فیلمنامه کنش‌های اظهاری، حکمی و بیانی به تمامی، واکنش به کنش اعلامی هستند.
آرین‌پور، یحیی (1355) از صبا تا نیما (جلد اول)، چاپ چهارم، تهران، فرانکلین.
آقاگل¬زاده، فردوس (1385) تحلیل گفتمان انتقادی، تهران، علمی- فرهنگی.
-------------- (1392) فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی، تهران، علمی.
آلوت، میریام فاریس (1368) رمان به روایت رمان‌نویسان، ترجمة علی¬محمد حق‌شناس، تهران، مرکز.
آوینی، مرتضی (1372) آیینه جادو، جلد اول (مجموعه مقالات سینمایی)، تهران، کانون فرهنگی علمی و هنری.
اکبرپور، علیرضا (1390) آسیب‌شناسی متن در سینمای ایران، تهران، نیلوفران.
الام، کر (1383) نشانه‌شناسی تئاتر و درام، ترجمة فرزان سجودی، تهران، قطره.
امینی، آرزو (1391) تحلیل گفتمان فیلمنامة كافه ترانزيت، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مركز، دانشكده زبانهاي خارجي.
انوشه، حسن (1376) فرهنگنامه ادبی فارسی (جلد دوم)، تهران، سازمان چاپ و انتشارات.
ایگلتون، تری (1380) پیش درآمدی بر راهنمای نظریة ادبی، ترجمة عباس مخبر، تهران، مرکز.
باقرپسند، محمد (1380) «بانگ خرد»، مجلة آموزش زبان و ادب فارسی، بهار، شمارة 57، صص 41-43.
بیضایی، بهرام (1365) عیارنامه، چاپ دوم، تهران، سیمرغ.
---------- (1368) طومار شیخ شرزین (فیلمنامه)، تهران، روشنگران و مطالعات زنان.
---------- (1390) روز واقعه ( فیلمنامه)، چاپ پنجم، تهران، روشنگران و مطالعات زنان.
پالمر، فرانک رابرت (1381) نگاهی تازه به معنی‌شناسی، ترجمة کورش صفوی، چاپ سوم، تهران، مرکز.
توحیدلو، یگانه (1385) تحلیل گفتمان فيلمنامة واكنش پنجم، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مركز، دانشكدة زبانهاي خارجي.
حسینی معصوم، سید محمد و عبدالله رادمرد (1394) «تأثیر بافت زمانی- مکانی بر تحلیل کنش گفتار؛ مقایسة فراوانی انواع کنش‌های گفتار در سوره‌های مکی و مدنی قرآن کریم»، دوماهنامة جستارهای زبانی، شماره 3، پیاپی 24، مرداد و شهریور، صص 65-92.
خزانه دارلو، محمدعلی و فائقه عبدالهیان (1394) «تحلیل نشانه‌شناختی گفتگو در فیلمنامة داستانی دوازده رخ هوشنگ گلشیری»، مجلة ادبیات پارسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شمارة سوم، پاییز، صص67-87.
دهقان، مهناز (1387) تحلیل گفتمان فیلمنامة گيس بريده، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مركز، دانشكدة زبانهاي خارجي.
سپانلو، محمدعلی (1362) نویسندگان پیشرو ایران، تهران، فاروس ایران.
سجودی، فرزان (1390) نشانه‌شناسی فرهنگی، تهران، علمی.
سرل، جان آر (1385) افعال گفتاری، ترجمة محمدعلی عبداللهی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
شعیری، حمید رضا (1388) «از نشانه‌شناسی ساخت¬گرا تا نشانه معناشناسی گفتمانی»، فصلنامة نقد ادبی، سال دوم، شماره هشتم، صص33-51.
شمیسا، سیروس (1373) انواع ادبی، تهران، فردوس.
عباسیان چالشتری، محمدعلی (1384) «نظریة افعال گفتاری و برخی پیامدهای مهم آن»، مجلة مقالات و بررسی‌های فلسفه، دفتر هفتاد و هفت، شماره دوم، بهار و تابستان، صص 169-200.
عبداللهی، محمدعلی (1384) «نظریه افعال گفتاری»، فصلنامة علمی- پژوهشی دانشگاه قم، سال ششم، شمارة چهارم، صص 91-119.
عبدی، محمد (1394) غریبه بزرگ: زندگی و آثار بهرام بیضایی، تهران، ثالث.
عظیمی‌فر، فاطمه (1392) فرهنگ توصیفی نشانه‌شناسی، تهران، علمی.
قوکاسیان، زاوان (1371) مجموعه مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی، چاپ دوم، تهران، آگه.
لاینز، جان (1391) درآمدی بر معنی‌شناسی زبان، ترجمۀ کوروش صفوی، تهران، علمی.
محجوب، محمدجعفر (1382) ادبیات عامیانه ایران (مجموعه مقالات درباره افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران)، جلد دوم، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، چشمه.
نظردینوی، سارا (1390) تحلیل نشانه‌شناسی دو فیلمنامه از ابراهیم حاتمی‌کیا: آژانس شيشه‌اي و ارتفاع پست، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشكدة ادبيات و زبان خارجه و تاریخ تهران.
یارمحمدی، لطف¬الله (1383) گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، چاپ دوم، تهران، هرمس.
یول، جورج (1383) کاربردشناسی زبان، ترجمة محمد عموزاده مهدیریجی و منوچهر توانگر، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت).
یوهانس، یورگن دینسن و سونداریک لارسن (1387) نشانه‌شناسی چیست؟، ترجمة سید علی میرعمادی، تهران، ورجاوند.
