واج آرايي و تكرار در شعر خاقاني
الموضوعات :
حسن شاهی‌پور
1
()
سعيد حسام‌پور
2
(دانشگاه شیراز)
الکلمات المفتاحية: آرايه‌هاي لفظي بديع ديوان خاقاني نقد بلاغي واج‌آرايي,
ملخص المقالة :
اين جستار بر آن است آن گروه از آرايه‌هاي ادبي در ديوان خاقاني را كه هم بسيار پركاربرد و هم عناصر اصلي سازنده آنها بر تكرار واك‌ها استوار است، واكاوي و بررسي كند. در آغاز مقاله بر اين نكته تأكيد شده است كه تمامي آنچه را كه آرايه‌هاي لفظي خوانده مي‌شود، در حقيقت گونه‌هايي از تكرارهاي هنري يا واج‌آرايي است. زيرا وجه مشترك همه آنها چيزي جز تكرار واك ها نيست كه شاعران با شگردهاي ويژه‌اي آنها را در گونه‌هاي بسيار متنوع به كار برده‌اند. در آرايه‌هاي «توزيع و تكرار» شاعر واك‌ها را با آزادي كامل در هر كجاي مصرع و بيت كه بخواهد تكرار مي‌كند. اما در جناس‌ها، قلب، اشتقاق، تصدير، تسميط و... واك‌ها را با قانونمندي ويژه‌اي به گونه‌هاي خاص يا در جاهاي ويژه‌اي از مصرع و بيت به كار مي‌برد. براي نمونه در جناس، واك‌ها در واژه‌هاي قرينه تكرار مي‌شوند، در اشتقاق و باژگونگي يا قلب با جابه‌جايي به كار مي‌روند، در تصدير به صورت واژه‌هايي در جاهاي خاصي از ابيات تكرار مي‌شوند و در تسميط واك هاي خاص در جاهايي ويژه به صورت واژه‌هايي خاص به كار مي‌روند. خاقاني با چيرگي شگفت‌انگيزي كه بر حوزة زبان و واژگان دارد، به شيوه‌اي بسيار هنرمندانه و با بسامد بالا از همه شيوه‌ها و شگردهاي تكرار، براي آفرينش مضامين و آرايش مظاهر سخن خويش بهره برده است و گفتني است كه هماهنگي بسياري از اين شيوه‌ها با بافت كلي فضاي عاطفي بيت، در خور توجه است و هرچه بيشتر موسيقي دروني و معنوي آن را تقويت مي‌كند.
