بازخوانی مفهوم سکونت در محلات تهران در دورۀ قاجار و پهلوی (مبتنی بر بررسی تفسیری تاریخ نوشته های فرهنگی و اجتماعی)
محورهای موضوعی :غلامرضا حقیقت نائینی 1 , محمد شیخی 2 , مرتضی محمودی مهماندوست 3
1 - دانشیار گروه شهرسازی دانشگاه هنر (تهران)
2 - دانشیار گروه برنامه ریزی شهری و توسعه منطقه ای دانشگاه علامه طباطبائی
3 - دانشگاه هنر تهران
کلید واژه: محله ادراک مفهوم محله تهران قاجار پهلوی تاریخ نوشته های فرهنگی و اجتماعی,
چکیده مقاله :
بررسی تاریخ و شواهد زیست در محلات سنتی ایران مبین ساختار و نظام کالبدی و اجتماعی منسجم و خودساخته و بیان گر مفاهیم عالیۀ سکونت انسان است. در حالی که محلات امروز به تبع تغییر الگوی زیست و توسعه های نوین شهری، دیگر از مشارکت اهالی و نظام خود انگیختۀ محله محوری برخوردار نیستند. لذا توجه به اصول و آموزه های حاکم بر جریان زندگی اجتماعی و مفاهیم متعالی سکونت محلۀ سنتی برای ارتقاء کیفی زیست در شهر امروز امری ضروری است. هدف از این پژوهش، بازشناسی مفهوم سکونت در محلات تهران در دورۀ قاجار و پهلوی و روش تحقیق، ترکیبی از روش های تفسیری تاریخی و تحلیل محتوای داده ها است. این پژوهش ابتدا مختصری به تعریف و مفهوم محله پرداخته؛ سپس عوامل ادراک مفهوم محله و ویژگی ها و شاخص های هر عامل و نحوۀ ردیابی آن از محتوای متون ارائه شده است. درنهایت در بررسی متون به بازشناسی جریان زندگی و تجارب زیستۀ ساکنان محلات تهران پرداخته شده که این بخش با بهره گیری از چند تاریخ نوشتۀ فرهنگی اجتماعی از محلات تهران صورت پذیرفته است. نتیجه این که عوامل و معیارهای ادراک مفهوم محله حاکی از نقش اجتماعی و مشارکت شهروندان در جنبه های مختلف سکونت از جمله امور خیر و نهضت های اجتماعی سیاسی در محلات است. محلاتی که مکان ظهور و تبلور ارزش های اجتماعی و فرهنگی از جمله وقف، نیکوکاری، احترام به بزرگان و دستگیری محرومان بوده؛ در حالی که مفاهیم قلمرو، سلسله مراتب و حریم در کالبد محله و ادراک ساکنان تعریف و نمود یافته و به واسطۀ تامین نسبی بسیاری از خدمات در محله و آرامش حاکم بر سکونت اجتماعی، ساکنان از رضایت مندی نسبی برخوردارند. در نتیجه ساکنان خود را جزئی از محله دانسته و می توان تبلور تعلقات مکانی به محله را در ابعاد مختلف کالبدی، رفتاری و معنایی شاهد بود.
A survey of the history and evidence of life in traditional Iranian neighborhood reveals a coherent, self-made physical and social structure and system that expresses the transcendent concepts of human dwelling. Neighborhoods today due to changing lifestyles and new urban developments, do not have the participation of locals and the self-made neighborhood system. Therefore, it is imperative to pay attention to the principles and teachings of the social life and transcendent concepts of traditional living to enhance the quality of life in today's city. The purpose of this study is to recognize the concept of dwelling in the neighborhoods of Tehran during the Qajar and Pahlavi periods and the research method is a combination of historical interpretation methods and data content analysis. This study first briefly defines the concept of neighborhood; then the factors of perception of neighborhood concept and characteristics and specifications of each factor and how to trace it from the content of the texts are presented. Finally, in the literature research, the recognition of the life and lived experiences of the dwellers of Tehran neighborhoods is discussed; this section is based on a number of social cultural writings from Tehran neighborhoods. The result is that the factors and criteria of perception of neighborhood concept demonstrate the social role and participation of citizens in different aspects of dwelling, including good affairs and social-political movements in neighborhoods. Neighborhoods that have been a place for the presentation and emergence of social and cultural values including dedication, charity, respect for elders, and the arrest of the deprived; whereas concepts of territory, hierarchy and privacy are defined and appearanced in neighborhood physics and perceptions of dwellers and they are relatively satisfied with the provision of many of the services in the neighborhood and the mental relaxation of social dwelling. As a result, dwellers have considered themselves part of the neighborhood and the emergence of place belongings to the neighborhood can be understood in various physical, behavioral, and semantic dimensions.
1. اشرف، احمد، (1353)، «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دورۀ اسلامی»، نامۀ علوم اجتماعی، دورۀ (1)، شمارۀ (4): 49-7
2. پاپلی یزدی، محمدحسین، (1366)، «محله»، فصل¬نامۀ تحقیقات جغرافیایی، شمارۀ (4)، تهران: انتشارات پاپلی.
3. پرتوی، پروین، (1382)، «مکان و بی مکانی، رویکردی پدیدار شناسانه»، نشریۀ هنرهای زیبا، دورۀ (14)، شمارۀ (14): 50- 40 تهران: دانشگاه تهران.
4. پورسراجیان، محمود، (1394)، «ارزش¬های محلۀ تاریخی و معیارهای تغییر در آن از نظر ساکنان»، نشریۀ علمی¬پژوهشی باغ نظر، شمارۀ (35): 52- 39
5. پیرنیا، محمدکریم، (1371)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، چاپ اول، تهران: دانشگاه علم و صنعت.
6. تکمیل همایون، ناصر، (1393)، محلۀ اودلاجان (عودلاجان)، تهران: دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
7. تکمیل همایون، ناصر، (1395)، محلۀ کلیمیان، تهران: دفتر پژوهش-های فرهنگی.
8. حبیبی، سید محسن و مسائلی، صدیقه، (1378)، سرانۀ کاربری‌های شهری، تهران: انتشارات سازمان ملی زمین و مسکن.
9. حیدری، علی¬اکبر و مطلبی، قاسم و نگین¬تاجی، فروغ، (1393)، «تحلیل بعد کالبدی حس تعلق به مکان در خانه¬های سنتی و مجتمع¬های مسکونی امروزی»، نشریۀ هنرهای زیبا، دورۀ (19)، شمارۀ (3): 86- 75
10. رفیعیان، مجتبی و عسگری، علی و عسگری¬زاده، زهرا، (1388)، «سنجش ميزان رضايت¬مندي سكونتي ساكنان محلة نواب»، پژوهش¬هاي جغرافياي انساني، شمارۀ (67): 68- 53
11. رلف، ادوارد، (1389)، مکان و بی¬مکانی، ترجمۀ محمدرضا نقصان محمدی و کاظم ماندگاری و زهیر متکی، تهران: آرمانشهر.
12. رهنمايي، محمدتقي و فرهودی، رحمت‌الله و قالیباف، محمدباقر و هادی‌پور، حلیمه‌خاتون، (1386)، «سير تحول ساختاري و عملكردي محله در شهرهاي ايران»، نشريۀ علمي پژوهشي انجمن جغرافيايي ایران، شمارۀ (12) و (13): 42- 19
13. زکریایی، محمد علی، (1391)، طرح پژوهشی مطالعۀ تطبیقی الگوی مدیریت محله، تهران: شهرداری تهران.
14. سرعلی، رضا و پوردیهیمی، شهرام، (1395)، «همسايگي و همسايه بودن»، نشریۀ صفه، شمارۀ (72): 24- 5، تهران: دانشگاه شهیدبهشتی.
15. سعیدنیا، احمد، (1383)، کتاب سبز راهنمای شهرداری‌ها ( نظام مراکز شهری و فضاهای مسکونی)، چاپ دوم، تهران: سازمان شهرداری‌ها و دهیاری¬های کشور.
16. سهروردي، شهاب¬الدين، حكمة الاشراق، ترجمة سيدجعفر سجادي، (1377)، تهران: دانشگاه تهران.
17. شکویی، حسین، (1369)، جغرافیای اجتماعی شهرها ( اکولوژی اجتماعی شهر)، چاپ دوم، تهران: جهاد دانشگاهی.
18. شیعه، اسماعیل، (1373)، «در جستجوی سنت‌های فرهنگی در محلات مسکونی جدید»، مجموعه مقالات سمینار سیاست‌های توسعه مسکن در ایران، تهران: انتشارات سازمان ملی زمین و مسکن.
19. صدیق سروستانی، رحمت¬الله و نیمروزی، نوروز (1389)، «بررسی ارتباط بین مشارکت در روابط همسایگی و احساس امنیت در محلات شهر مشهد»، فصل¬نامۀ دانش انتظامی، سال دوازدهم، شماره (2)، صص 218 -185.
20. فارابی، محمد ابن محمد، (بی¬تا)، اب‍ون‍ص‍ر فارابی، ت‍رج‍م‍ه و ش‍رح ح‍س‍ن م‍ل‍ک‍ش‍اه‍ی، (1376)، تهران: سروش.
21. فاضلی، نعمت¬الله، (1391)، همسایگی در شهر؛ مطالعه¬ای در زمینۀ چالش¬های فرهنگی، تهران: تیسا.
22. فاضلی، نعمت¬اله، (1391)، همسایگی در شهر؛ مطالعه¬ای در زمینۀ چالش¬های فرهنگی، تهران: تیسا.
23. فلاحت، محمدصادق و ملک پور، نجمه، (1392)، «مشارکت مردمی در فضاهای باز شهرهای سنتی و نقش آن در پایداری اجتماعی»، مجموعه مقالات اولین همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان، قزوین: دانشگاه بین المللی امام خمینی.
24. فلاحت، محمدصادق، (1385)، «مفهوم حس مکان و عوامل شکل¬دهندۀ آن»، نشريۀ هنرهای زيبا، شمارۀ (26): 66- 57.
25. فلامکی، محمدمنصور، (1374)، باززنده‌سازی بناها و شهرهای تاریخی، چاپ سوم، تهران: دانشگاه تهران.
26. قرایی، فریبا، (1387)، «نقش خصوصيات کالبدي در افزایش تعاملات اجتماعی و ایجاد حس جامعة محلی (با توجه به مطالعۀ ميدانی در دو محلّة شهر تهران)». مجموعه مقالات اولين همایش توسعة محلات تهران. تهران: دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداري تهران. صص 77-67
27. کاشی، حسین و بنیادی، ناصر، (1392)، «تبیین مدل هویت مکان- حس مکان و بررسی عناصر و ابعاد مختلف آن؛ نمونۀ موردی: پیاده¬راه شهرری»، نشریۀ هنرهای زیبا، دورۀ (18)، شمارۀ (3): 52- 43
28. لطفی، سهند و شعله، مهسا، (1387)، محلۀ خانی¬آباد (زادگاه جهان پهلوان تختی)، تهران: دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
29. لطفی، سهند، (1386)، محلۀامام¬زاده قاسم، تهران: دفتر پژوهش-های فرهنگی.
30. ملاصدرا، بی¬تا، اسرارالايات و انوارالبينات، ترجمۀ محمد خواجوي، (1363)، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي.
31. نادری، احمد و شیرعلی، ابراهیم و قاسمی کفرودی، سجاد، (1393)، «بررسی حس تعلق محله¬ای و نقش آن در مشارکت اجتماعی، (نمونه موردی: محلۀ نعمت¬آباد)»، مجلۀ مطالعات توسعه اجتماعی ايران، شمارۀ (3): 20- 7.
32. ناصربخت، محمدحسین، (1396)، محلۀ سنگلج، تهران: دفتر پژوهش-های فرهنگی.
33. ن‍ص‍ی‍رال‍دی‍ن طوس‍ی، م‍ح‍م‍دب‍ن محمد، (بی¬تا)، اخلاق ناصری، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، (1356)، تهران: نشر همراه.
34. Dudley, Woodberry, (1998), “Guest Editional Lim Cities”, Volum (15), No (3).
35. Lancaster, K. J. (1966). A New Approach to Consumer Theory. The Journal of Political Economy, 74, 132-157.
