بازخوانی مفهوم سکونت در محلات تهران در دورۀ قاجار و پهلوی (مبتنی بر بررسی تفسیری تاریخ نوشته های فرهنگی و اجتماعی)
الموضوعات :
غلامرضا حقیقت نائینی
1
(دانشیار گروه شهرسازی دانشگاه هنر (تهران))
محمد شیخی
2
(دانشیار گروه برنامه ریزی شهری و توسعه منطقه ای دانشگاه علامه طباطبائی)
مرتضی محمودی مهماندوست
3
(دانشگاه هنر تهران)
الکلمات المفتاحية: محله ادراک مفهوم محله تهران قاجار پهلوی تاریخ نوشته های فرهنگی و اجتماعی,
ملخص المقالة :
بررسی تاریخ و شواهد زیست در محلات سنتی ایران مبین ساختار و نظام کالبدی و اجتماعی منسجم و خودساخته و بیان گر مفاهیم عالیۀ سکونت انسان است. در حالی که محلات امروز به تبع تغییر الگوی زیست و توسعه های نوین شهری، دیگر از مشارکت اهالی و نظام خود انگیختۀ محله محوری برخوردار نیستند. لذا توجه به اصول و آموزه های حاکم بر جریان زندگی اجتماعی و مفاهیم متعالی سکونت محلۀ سنتی برای ارتقاء کیفی زیست در شهر امروز امری ضروری است. هدف از این پژوهش، بازشناسی مفهوم سکونت در محلات تهران در دورۀ قاجار و پهلوی و روش تحقیق، ترکیبی از روش های تفسیری تاریخی و تحلیل محتوای داده ها است. این پژوهش ابتدا مختصری به تعریف و مفهوم محله پرداخته؛ سپس عوامل ادراک مفهوم محله و ویژگی ها و شاخص های هر عامل و نحوۀ ردیابی آن از محتوای متون ارائه شده است. درنهایت در بررسی متون به بازشناسی جریان زندگی و تجارب زیستۀ ساکنان محلات تهران پرداخته شده که این بخش با بهره گیری از چند تاریخ نوشتۀ فرهنگی اجتماعی از محلات تهران صورت پذیرفته است. نتیجه این که عوامل و معیارهای ادراک مفهوم محله حاکی از نقش اجتماعی و مشارکت شهروندان در جنبه های مختلف سکونت از جمله امور خیر و نهضت های اجتماعی سیاسی در محلات است. محلاتی که مکان ظهور و تبلور ارزش های اجتماعی و فرهنگی از جمله وقف، نیکوکاری، احترام به بزرگان و دستگیری محرومان بوده؛ در حالی که مفاهیم قلمرو، سلسله مراتب و حریم در کالبد محله و ادراک ساکنان تعریف و نمود یافته و به واسطۀ تامین نسبی بسیاری از خدمات در محله و آرامش حاکم بر سکونت اجتماعی، ساکنان از رضایت مندی نسبی برخوردارند. در نتیجه ساکنان خود را جزئی از محله دانسته و می توان تبلور تعلقات مکانی به محله را در ابعاد مختلف کالبدی، رفتاری و معنایی شاهد بود.
1. اشرف، احمد، (1353)، «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دورۀ اسلامی»، نامۀ علوم اجتماعی، دورۀ (1)، شمارۀ (4): 49-7
2. پاپلی یزدی، محمدحسین، (1366)، «محله»، فصل¬نامۀ تحقیقات جغرافیایی، شمارۀ (4)، تهران: انتشارات پاپلی.
3. پرتوی، پروین، (1382)، «مکان و بی مکانی، رویکردی پدیدار شناسانه»، نشریۀ هنرهای زیبا، دورۀ (14)، شمارۀ (14): 50- 40 تهران: دانشگاه تهران.
4. پورسراجیان، محمود، (1394)، «ارزش¬های محلۀ تاریخی و معیارهای تغییر در آن از نظر ساکنان»، نشریۀ علمی¬پژوهشی باغ نظر، شمارۀ (35): 52- 39
5. پیرنیا، محمدکریم، (1371)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، چاپ اول، تهران: دانشگاه علم و صنعت.
6. تکمیل همایون، ناصر، (1393)، محلۀ اودلاجان (عودلاجان)، تهران: دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
7. تکمیل همایون، ناصر، (1395)، محلۀ کلیمیان، تهران: دفتر پژوهش-های فرهنگی.
8. حبیبی، سید محسن و مسائلی، صدیقه، (1378)، سرانۀ کاربری‌های شهری، تهران: انتشارات سازمان ملی زمین و مسکن.
9. حیدری، علی¬اکبر و مطلبی، قاسم و نگین¬تاجی، فروغ، (1393)، «تحلیل بعد کالبدی حس تعلق به مکان در خانه¬های سنتی و مجتمع¬های مسکونی امروزی»، نشریۀ هنرهای زیبا، دورۀ (19)، شمارۀ (3): 86- 75
10. رفیعیان، مجتبی و عسگری، علی و عسگری¬زاده، زهرا، (1388)، «سنجش ميزان رضايت¬مندي سكونتي ساكنان محلة نواب»، پژوهش¬هاي جغرافياي انساني، شمارۀ (67): 68- 53
11. رلف، ادوارد، (1389)، مکان و بی¬مکانی، ترجمۀ محمدرضا نقصان محمدی و کاظم ماندگاری و زهیر متکی، تهران: آرمانشهر.
12. رهنمايي، محمدتقي و فرهودی، رحمت‌الله و قالیباف، محمدباقر و هادی‌پور، حلیمه‌خاتون، (1386)، «سير تحول ساختاري و عملكردي محله در شهرهاي ايران»، نشريۀ علمي پژوهشي انجمن جغرافيايي ایران، شمارۀ (12) و (13): 42- 19
13. زکریایی، محمد علی، (1391)، طرح پژوهشی مطالعۀ تطبیقی الگوی مدیریت محله، تهران: شهرداری تهران.
14. سرعلی، رضا و پوردیهیمی، شهرام، (1395)، «همسايگي و همسايه بودن»، نشریۀ صفه، شمارۀ (72): 24- 5، تهران: دانشگاه شهیدبهشتی.
15. سعیدنیا، احمد، (1383)، کتاب سبز راهنمای شهرداری‌ها ( نظام مراکز شهری و فضاهای مسکونی)، چاپ دوم، تهران: سازمان شهرداری‌ها و دهیاری¬های کشور.
16. سهروردي، شهاب¬الدين، حكمة الاشراق، ترجمة سيدجعفر سجادي، (1377)، تهران: دانشگاه تهران.
17. شکویی، حسین، (1369)، جغرافیای اجتماعی شهرها ( اکولوژی اجتماعی شهر)، چاپ دوم، تهران: جهاد دانشگاهی.
18. شیعه، اسماعیل، (1373)، «در جستجوی سنت‌های فرهنگی در محلات مسکونی جدید»، مجموعه مقالات سمینار سیاست‌های توسعه مسکن در ایران، تهران: انتشارات سازمان ملی زمین و مسکن.
19. صدیق سروستانی، رحمت¬الله و نیمروزی، نوروز (1389)، «بررسی ارتباط بین مشارکت در روابط همسایگی و احساس امنیت در محلات شهر مشهد»، فصل¬نامۀ دانش انتظامی، سال دوازدهم، شماره (2)، صص 218 -185.
20. فارابی، محمد ابن محمد، (بی¬تا)، اب‍ون‍ص‍ر فارابی، ت‍رج‍م‍ه و ش‍رح ح‍س‍ن م‍ل‍ک‍ش‍اه‍ی، (1376)، تهران: سروش.
21. فاضلی، نعمت¬الله، (1391)، همسایگی در شهر؛ مطالعه¬ای در زمینۀ چالش¬های فرهنگی، تهران: تیسا.
22. فاضلی، نعمت¬اله، (1391)، همسایگی در شهر؛ مطالعه¬ای در زمینۀ چالش¬های فرهنگی، تهران: تیسا.
23. فلاحت، محمدصادق و ملک پور، نجمه، (1392)، «مشارکت مردمی در فضاهای باز شهرهای سنتی و نقش آن در پایداری اجتماعی»، مجموعه مقالات اولین همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان، قزوین: دانشگاه بین المللی امام خمینی.
24. فلاحت، محمدصادق، (1385)، «مفهوم حس مکان و عوامل شکل¬دهندۀ آن»، نشريۀ هنرهای زيبا، شمارۀ (26): 66- 57.
25. فلامکی، محمدمنصور، (1374)، باززنده‌سازی بناها و شهرهای تاریخی، چاپ سوم، تهران: دانشگاه تهران.
26. قرایی، فریبا، (1387)، «نقش خصوصيات کالبدي در افزایش تعاملات اجتماعی و ایجاد حس جامعة محلی (با توجه به مطالعۀ ميدانی در دو محلّة شهر تهران)». مجموعه مقالات اولين همایش توسعة محلات تهران. تهران: دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداري تهران. صص 77-67
27. کاشی، حسین و بنیادی، ناصر، (1392)، «تبیین مدل هویت مکان- حس مکان و بررسی عناصر و ابعاد مختلف آن؛ نمونۀ موردی: پیاده¬راه شهرری»، نشریۀ هنرهای زیبا، دورۀ (18)، شمارۀ (3): 52- 43
28. لطفی، سهند و شعله، مهسا، (1387)، محلۀ خانی¬آباد (زادگاه جهان پهلوان تختی)، تهران: دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
29. لطفی، سهند، (1386)، محلۀامام¬زاده قاسم، تهران: دفتر پژوهش-های فرهنگی.
30. ملاصدرا، بی¬تا، اسرارالايات و انوارالبينات، ترجمۀ محمد خواجوي، (1363)، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي.
31. نادری، احمد و شیرعلی، ابراهیم و قاسمی کفرودی، سجاد، (1393)، «بررسی حس تعلق محله¬ای و نقش آن در مشارکت اجتماعی، (نمونه موردی: محلۀ نعمت¬آباد)»، مجلۀ مطالعات توسعه اجتماعی ايران، شمارۀ (3): 20- 7.
32. ناصربخت، محمدحسین، (1396)، محلۀ سنگلج، تهران: دفتر پژوهش-های فرهنگی.
33. ن‍ص‍ی‍رال‍دی‍ن طوس‍ی، م‍ح‍م‍دب‍ن محمد، (بی¬تا)، اخلاق ناصری، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، (1356)، تهران: نشر همراه.
34. Dudley, Woodberry, (1998), “Guest Editional Lim Cities”, Volum (15), No (3).
35. Lancaster, K. J. (1966). A New Approach to Consumer Theory. The Journal of Political Economy, 74, 132-157.
