نقش احداث و بهره برداری از سد و شبكه های آبياری در ساماندهی نظام فضايی سكونتگاه های روستايی، مورد: سد مخزنی علويان در نواحی مراغه و بناب (آذربايجان شرقی/ ايران)
محورهای موضوعی :
رسول غفاري راد
1
(دانشگاه شهيد بهشتي- شركت مهندسي مشاور مهاب قدس)
عباس سعیدی
2
(دانشگاه شهید بهشتی)
کلید واژه: سد علويان نواحي مراغه و بناب پويش ساختاري- كاركردي جامع نگري ساماندهي نظام فضائي,
چکیده مقاله :
از مهمترين اقدامات توسعه اي براي پاسخگوئي به تقاضاي روز افزون نيازهاي آب شرب، كشاورزي و صنعت، احداث سد است. آثار و پيامدهاي(مثبت و منفي) يك سد، ضمن اينكه به طور مستقیم در تمام عناصرو پديده هايي که بعنوان بخشی از فضاهای جغرافیایی محسوب مي شوند، قابل مشاهده است، داراي علائم و نشانه هاي مرئي و نامرئی مختلفي نيز است، بر اين مبنا، احداث سد داراي ابعادي فضائي بوده و در چارچوب برنامه ريزي فضايي قرار مي گيرد و با توجه به اينكه در نظام هاي مكاني- فضائي، انواع ساختارها (ساختارهاي محيطي، اجتماعي، فرهنگي، سياسي و ...) و كاركردها (كاركردهاي محيطي، اجتماعي، فرهنگي، سياسي و ...) مطرح هستند، لذا بررسي تغييرات ساختاري- كاركردي ناشي از احداث سد و شبكه هاي آبياري، از اين جهت كه موجب ساماندهي نظام فضائي و يا آشفتگي و درهم ريختگي آن گرديده، ضرورت پيدا مي كند. هدف اين تحقيق، بررسي نقش اجرا و بهره برداري از سد و شبكه آبياري علويان(با سپري شدن بيش از بيست و سه سال از زمان بهره برداري آن) در ساماندهي نظام فضائي سكونتگاههاي روستائي است. روش تحقيق بصورت اثباتي بوده و با تلفيقي از روش هاي كمي و كيفي، اطلاعات مورد نياز تحقيق، گردآوري شد. تعداد 370 خانوار نمونه تحقيق با استفاده از فرمول كوكران، به عنوان نمونه آماري، انتخاب شدند. برای تجزیه و تحلیل داده ها، از آمار توصیفی و استنباطی(آزمون همبستگی كندال، مجذور كاي استقلال، كروسكال واليس و مان- ويتني ) در نرم افزارSPSS استفاده شده است. يافته هاي تحقیق نشان داد اولاً تغييرات ساختاري- كاركردي ناشي از اجراي طرح، به لحاظ بخشي نگري و اتخاذ رويكرد بالا به پايين، موجب ساماندهي و تحولات نظام فضائي سكونتگاههاي روستائي در گستره جغرافيائي طرح نشده است. ثانياً بين موقعيت استقرار سکونتگاهها نسبت به مكان سد، تقسيمات سياسي- اداري نواحي و تحولات نظام فضائي، رابطه معنادار وجود دارد، بطوريكه احداث سد موجب توسعه نامتوازن و آشفتگي نظام فضائي ميان سكونتگاههاي انساني واقع در بالادست سد(محدوده مخزن) و پايين دست سد (محدوده شبكه آبياري) و نواحي مراغه و بناب، شده است.
Dam construction is one of the most important development activities to respond to the increasing demand of potable, agricultural and industrial water. The effects and consequences (positive and negative) of a dam, as is directly visible in each component that are considered as a part of geographical spaces has also various visible and invisible signs and symptoms. In this regard dam construction has spatial dimensions and is considered within the spatial planning framework. So as various structures and functions (environmental, social, cultural, political, etc. are considered in spatial systems, therefore reviewing the structural-functional changes caused by the construction of dams and irrigation networks is necessary since it causes organization or disturbances/disruption of a spatial system. This paper aim to investigate the role of implementation and exploitation of Alavian dam irrigation network (which is operating with more than twenty-three years) in organizing the spatial system of rural settlements. The research method has been logical and by using quantitative and qualitative methods, the required information was collected. 370 households were selected using Cochran formula as the statistical sample. For analyzing the data, descriptive and inferential statistics has been used in SPSS (Kendal correlation test, Chi-square, Independence squared, Kruskal-Wallis and Mann-Whitney). The results has been showed that structural-functional changes due to the implementation of the project, in terms of top-down approach did not lead to the organization and development of the spatial system of rural settlements in the study area. Also, there is a significant relationship between the location of settlements, political-administrative divisions of the districts and the developments of the spatial system and the dam, in such a way that the construction of the dam has caused uneven development and disturbance of the spatial system between upstream settlements of the dam (in reservoir area) and downstream of the dam (irrigation network) and in Maragheh and Bonab.
1. بهنام، جمشید(1375)، ايرانيان و انديشه تجدد، تهران، انتشارات نشر و پژوهش روزافزون، چاپ اول
2. تقي¬¬¬¬¬¬¬ زاده طبري، اباصالح(1388)، "اصلاحات در مكتب نوسازي(از نوسازي تا پسانوسازي)"، مجله ره آورد سیاسی، تابستان و پاییز 1388، سال هفتم، شماره 24 و 25، صص 91- 106
3. سعيدي، عباس(1393)، "توسعه پايدار: شالوده ها و الزامات"، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي، 1دانشكده علوم زمين، چاپ اول، 1393، صص 61- 91
4. سعيدي، عباس(1391)، "مفاهيم بنيادين در برنامه‌ريزي کالبدي- فضايي(بخش اول)"، فصلنامه برنامه‌ريزي كالبدي- فضائي، شماره 1، زمستان 1391، صص 9- 26
5. سعيدي، عباس(1391)، "پويش ساختاري- کارکردي، رويکردي بديل در برنامه‌ريزي فضايي"، فصلنامة اقتصاد فضا و توسعة روستايي، سال يکم، شمارة 1، پاييز 1391، صص 1- 19
6. سعيدي، عباس و صدوق، سيد حسن (1385)، "نظام فضائي به مثابه جوهرة مطالعات جغرافيائي"، نشريه علمي- پژوهشي جغرافيا، سال چهارم، شماره 10 و 11، پائيز و زمستان 1385، صص 7- 20
7. سعيدي، عباس، كاوه معصومي، عبدالرضا رحماني فضلي و جواد اطاعت(1397): "حكمراني آب و توسعه منطقه اي، مورد: منطقه آبياري كرخه(خوزستان)"، فصلنامة جغرافيا، سال شانزدهم، شمارة 56، بهار 1397
8. شركت مديريت منابع آب ايران (1397)
9. مركز آمار ايران (1395)، داده هاي سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1395
10. مظفري نيا، مهدي و همكاران( 1395): "اندیشه شناسی سیاسی نظریه مراحل رشد اقتصادی روستو"، فصلنامه مطالعات ميان رشته اي در علوم انساني، شماره 2، بهار 95، صص 157- 176
11. مهندسين مشاور مهاب قدس (1358): "طرح چندمنظوره صوفي چاي، مطالعات مرحله دوم، گزارش جامعه شناسي"
12. مهندسين مشاور مهاب قدس (1365): "طرح چندمنظوره صوفي چاي، مطالعات مرحله دوم، گزارش نهائي توجيه اقتصادي سد علويان و شبكه آبياري صوفي چاي"
13. Frank Vanclay,(2015),Social Impact Assessment: Guidance for assessing and managing the social imoacts for projects, International Association for Impact Assessment,pp1-107
14. Jansson, Roland,(2014),The effect of dams on biodiversity, Department of Ecology and Environmental Science,Umeå University, Ecological Applications 10, 203-224
15. Kibler, K., D. Tullos, B. Tilt, A. Wolf, D. Magee, E. Foster-Moore, F. Gassert,(2012), Integrative Dam Assessment Model (IDAM) Documentation: Users Guide to the IDAM Methodology and a Case Study from Southwestern China. Oregon State University, Corvallis, Oregon, pp1-90
16. Kirchherr, J. and Charles, (2016), The social impacts of dams: A new framework for scholarly analysis. Environmental Impact Assessment Review, 99-114
17. Leturq, Guillaume (2016), Diffedences and Simlarities in impacts of Hydroeletric Dams between north and south of Brazil, 265-286
18. M. Sait Tahiscioglu and Nermin Anul,(2005), Positive and Negative impacts of dams on the Environment, 759-769
19. Paul Reig, Andrew Maddocks and Francis Gassert (2013), World’s 36 Most Water-Stressed Countries, Published on World Resources Institute
20. Philip H. Brown, Desiree Tullos, Bryan Tilt, Darrin Magee, Aaron T. Wolf (2008), Modeling the costs and benefits of dam construction from a multidisciplinary perspective, Journal of Environmental Management, 1-9
21. Régis Garandeau, Stephen Edwards, Mark Maslin,(2014), Biophysical, socioeconomic and geopolitical impacts assessments of large dams: an overview, 1-16
22. Shirazu Alhassan, Henry,(2008), Large dams:a development imperative, a tyranny of Technology”, or a Subversion of Southern Countries’ Development?, University of East Angelia,School of Developmen studies,1-294
23. United Nations Development Programe, (2016), Local action for the global goals: Promoting innovative conservation and development solutions. New York, NY: UNDP.
24. World Commission on Dams (WCD)(2010), Dams and Development: A New Framework for Decision-Making; Earthscan: London, 1-356
