حکمروایی آب و توسعه منطقه ای مورد: منطقه آبیاری کرخه(خوزستان)
محورهای موضوعی :عباس سعیدی 1 , عبدالرضا رحمانی فضلی 2 , جواد اطاعت 3 , کاوه معصومی 4
1 - دانشگاه شهید بهشتی
2 - دانشگاه شهید بهشتی
3 - دانشگاه شهید بهشتی
4 - دانشگاه شهید بهشتی
کلید واژه: توسعه پایدار توسعه منطقه ای حکمروایی خوب حکمروایی آب توسعه نامتوازن ایران,
چکیده مقاله :
چکیده آب و شیوه‌های کهن مدیریت و بهره‌برداری از آن در سرزمین ایران، که بخش وسیعی از قلمرو آن در اقلیم خشک و نیمه‌خشک قراردارد، همواره نقش بسیار مهمی در تحولات اجتماعی- اقتصادی و برپایی چشم‌اندازهای فرهنگی برعهده داشته است. آغاز دورة نوگرایی در ایران و روی‌آوری به تدوین برنامه‌های میان‌مدت عمرانی (از 1327 به بعد)، همراه با اجرای اصلاحات ارضی (1341 به‌بعد) و شاید از همه مهمتر، تغییر پایة درآمدی دولت از مالیات و دیون ارضی (بهرة مالکانه) به فروش نفت، در کنار رشد شتابان شهرگرایی و گسترش فعالیتهای صنعتی، زمینه‌ساز تحولات بیسابقه‌ای در عرصة حکمروایی آب در چارچوبی نوین، اما با محوریت دولت و در قالبی کاملا تمرکزگرا گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی (1357)، روند گسترش بهره‌برداری از منابع آب در ابعادی بیسابقه مطرح شد که طی آن برنامه‌های پیشین عمران و توسعة منطقه‌ای، با محوریت اب، در مناطق نوآباد و حائز مزیت نسبی، جای خود را به اجرای طرحهای توسعه در سرتاسر مناطق کشور داد. بدینسان، نگرش به مدیریت منابع آب و حکمروایی آن خصوصیات نسبتا تازه‌ای یافت. این مقالة می‌کوشد- بصورت موردی- به بررسی حکمروایی آب و نقش آن در توسعة متوازن و پایدار و همچنین ارزیابی پیامدهای فضایی آن در منطقة آبیاری کرخه (خوزستان) بپردازد. این بررسی با تکیه بر روش ترکیبی (کمی- کیفی) و با استفاده از ابزار پرسشنامه‌های ساختارمند و مصاحبه، جلسات بحث متمرکز گروهی و مشاهده غیرمشارکتی و گفتگو به‌انجام رسیده است. بر این اساس، کوشش شده است تا از نقطه‌نظرات همة بازیگران در سطوح مختلف ملی، منطقه‌ای و محلی (شامل مدیران و کارشناسان حوزه‌های مختلف، از جمله استادان دانشگاه و خبرگان بخش آب و کشاورزی، محیط زیست، برنامه‌ریزان توسعه، نمایندگان جوامع محلی و بهره‌برداران مستقیم از طرح، در قالب مصاحبه‌های فردی و گروهی بهره‌گیری شود.
Water and its ancient exploitation methods in Iran, which a large part of its territory is characterized as arid and semi-arid, has continuously played a determinant role in establishment of cultural landscapes and as a whole, in its socio-economic developments. With the beginning of modernization and turning to new planning methods, with introducing interim development plans (from 1948 onwards), along with the implementation of Land Reform Act (1962), and perhaps most importantly, the change in the state's basic incomes from taxes and duties (shareholdings) to oil, with growth of urbanization and expansion of industrial activities, the country witnessed unprecedented changes in large scale water management, with focusing a completely centralized framework and dominant role of state. . After the Islamic Revolution (1979), the process of increasing the country's capacity to exploit the water resources was expanding unprecedentedly. During the period, regional development programs, with emphasis on water resources, in new land areas, with comparative advantage, gave way to implementation of development plans throughout the country. Thus, the attitude toward water resource management and its governance has received somewhat new features. This article tries to study these processes and approaches to water governance and their role in balanced and sustainable development, and, as well as, their spatial implications as a case, in the Karkheh irrigation zone(Khuzestan). The study was conducted on the basis of a mixed (quantitative and qualitative) method, using structured questionnaires and interviews, group focused discussion sessions and non-cooperative observation and discussion. Efforts have been made to review the Karkheh Irrigation Development Plan, based on the points of views of all stakeholders at various national, regional and local levels (including managers and experts from different fields, such as university professors, experts in water, agriculture, environment, development planning, local community representatives and common beneficiaries of the project), by using the methods of individual and group interviews.
1. ابتهاج، ابوالحسن (1371)، . خاطرات ابوالحسن ابتهاج، 2 جلد، انتشارات علمی، تهران؛
2. آل یاسین، احمد (1393)، . تاریخچه برنامه‌ریزی توسعه در ایران (آسیب شناسی توسعه نیافتگی)، چاپ اول، مرکز نشر سمر، تهران؛
3. بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران (1375)، گزارش اقتصادي و ترازنامة سال 1374، انتشارات بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران، تهران؛
4. خانه‌های بهداشت شهرستان، داده‌های موجود در بارة مراکز روستایی منطقه؛
5. سازمان آب و برق خوزستان، داده‌های 1392؛
6. سعیدی، عباس (1367)، "چشم‌انداز قنات/چشم‌انداز چاه: يك بررسي تطبيقي"، مجلة رشد آموزش جغرافيا، شماره 16، صص 10-18؛
7. همو (1390)، "پویش ساختاری- کارکردی: رویکردی نظاموار در مطالعات مکانی- فضایی" در: مجلة جغرافیا (فصلنامة علمی- پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران)، سال نهم، شماره 29، تابستان؛
8. همو (1391الف)، "پویش ساختاری- کارکردی- رویکردی بدیل در برنامه‌ریزی فضایی" در: فصلنامة اقتصاد فضا و توسعة روستایی، سال یکم، شمارة 1، پاییز 1391، صص 1-18؛
9. همو (1391ب)، "مفاهیم بنیادی در برنامه‌ریزی کالبدی-فضایی (بخش نخست)" در: فصلنامة برنامه‌ریزی کالبدی- فضایی، سال اول، شماره اول، زمستان1391، صص 9-24؛
10. همو (1393)، "توسعة پایدار: شالوده‌ها و الزامات" در: جغرافیا و توسعة پایدار، قطب علمی توسعة پایدار محیط جغرافیایی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران، صص 61-92؛
11. همو (1396)، "آبیابی، سازگاری محیطی و سامان اجتماعی- اقتصادی سرزمین"، در: جشن‌نامة دکتر ایرانپور جزنی، به کوشش محمدتقی رهنمایی و عباس سعیدی، انتشارات موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، تهران، صص 85-123؛
12. سعیدی، عباس و حسینی حاصل، صدیقه (1388)، "شالودة مکانیابی و استقرار روستاهای جدید"، انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تهران؛
13. کریمی، صدیقه و نصر، احمدرضا (1391)، "روشهای تجزیه و تحلیل داده‌های مصاحبه"، در:فصلنامه پژوهش، سال چهارم، شمارة اول، بهار و تابستان، صص94-71؛
14. مرکز آمار ایران (1395)، داده‌های سرشماری عمومی 1395؛
15. معصومی، کاوه (1390 )، ابعاد فرابخشی طرحهای انتقال آب در ایران (منتشر نشده)
16. همو (1394)، جایگاه حوضه ابریز در توسعه متوازن و پایدار منطقه‌ای، ارائه شده درنشست تخصصی مرکز مطالعات راهبردی وآموزش وزارت کشور؛
17. همو (1394-1395)، مطالعات میدانی، شامل جلسات بحث متمرکز گروهی با مردم محلی (1394)؛ مصاحبه با مطلعین محلی (1394 و 1395) و مصاحبه با مسئولان محلی (1394)؛
18. وزارت جهاد کشاورزی (1395)، داده‌های موجود در ادارة کل جهاد کشاورزیی استان؛
19. UN, GWP(2003a), The World Economy in 2003,NewYork;
20. -UN, GWP (2003b), Effective Water Governance, Technical Committee (TEC), Stockholm;
21. UNESCAP (2009), What Is Good Governance, United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific;
22. UNESCO (2012), Managing Water under Uncertainty and Risk, The United Nations World Water Development, Report 4, Volume 1;
