تأملی در محتوای شعر دفاع مقدس
محورهای موضوعی : تحلیل متون نظم
1 - دانشگاه علوم انتظامی امین
کلید واژه: شعر دفاع مقدسمحتوامضامین مذهبیمضامین جنگی,
چکیده مقاله :
چکیده در هر اثر هنری، دو جزء وجود دارد؛ صورت و محتوا. این مطلب درباره شعر نیز صادق است و در مطالعات و بررسی‌های پیرامون شعر، به این دو جزء توجه می‌شود. نگاهی به تاریخ ادبیات فارسی نشان می‌دهد که شاعران برتر کسانی هستند که به هر دو جزء فرم و محتوا در شعر خویش توجه کرده و جانب یکی را به نفع آن دیگری فرو ننهاده‌اند. در این پژوهش با نگرشی کلی و همه جانبه، محتوای شعر دفاع مقدس (مورد مطالعه: دفترهای ریشه در ابر، از نخلستان تا خیابان، همصدا با حلق اسماعیل و تولد در میدان) مورد بررسی قرار گرفته است. آنچه در ابتدا باعث شد گونه‌ای شعر به نام شعر دفاع مقدس شناخته شود، مفهوم و محتوای شعری همسان بود؛ بنابراین نویسنده با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و روش تحلیل محتوا تلاش کرده است تا اشتراکات و رگ و ریشه‌های همانند را در محتوای اشعار دفاع مقدس مشخص سازد. مهم‌ترین مضامین و مفاهیم مطرح شده در شعر دفاع مقدس، شهید و شهادت، واقعۀ کربلا و فرهنگ عاشورا، امید به آینده و انتظار موعود، وطن دوستی، رجزخوانی و حماسه، اعتراض به افول ارزش‌ها و... است. شاعران در طرح این مضامین از آموزه‌های ایرانی - اسلامی بهره گرفته‌اند و درواقع بخش عظیمی از محتوای شعر دفاع مقدس، آیینی است.
Abstract In every work of art, there are two components: form and content. This is also true poetry and studies-by the poetry, the two components will be given. Look at the history of Persian literature shows that poets also those that consider both the form and content of his poetry and the other one to win it had gone down. In this study, overall vision and comprehensive content of the imposed war is studied. What was at first a kind of poetry known as the Sacred Defense poetry, concept and content of the poem was similar. The author uses library resources and content analysis has tried to unsubscribe and similar roots in the lyrical content is determined war. The most important themes and concepts presented in Sacred Defense poetry, martyrs and martyrdom in Karbala event and the culture of Ashura, hope for the future and expect the Messiah, patriotism, ranting and epics, appealed to the decline of values, and so on. The themes in the teachings Iranian poets - have taken advantage of Islamic and indeed a large part of the content of Sacred Defense poetry, ritual.
آذر، امیراسماعیل. (1388). شکوه عشق. تاریخ و شعر عاشورا، تهران: سخن. #
اسرافیلی، حسین. (1364). تولد در میدان. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی حوزۀ هنری.#
اسرافیلی، حسین. (1372). در سایۀ ذوالفقار. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی- دفتر حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس.#
حسینی، سید حسن. (1386). همصدا با حلق اسماعیل. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی حوزۀ هنری.#
حسینی، سید حسن. (1375). گنجشک وجبرئیل. تهران: افق، دوم.#
حسینی، سید حسن. (1388). سفرنامۀ گردباد. تهران: انجمن شاعران ایران، دوم.#
راودراد، اعظم. (1390). نظریه‌های جامعه¬شناسی هنر و ادبیات. تهران: دانشگاه تهران، دوم.#
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1369). نقد ادبی. جلد اول، تهران: امیرکبیر.#
سنگری، محمدرضا. (1380). نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس. 3 جلد، تهران: پالیزان.#
صنعتی، محمدحسین. (1389). آشنایی با ادبیات دفاع مقدس. تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس.#
عبدالملکیان، محمدرضا. (1368). ریشه در ابر. تهران: برگ، دوم.#
قاسمی، حسن. (1382). صورخیال در شعر مقاومت. تهران: فرهنگ گستر.#
قزوه، علیرضا. (1372). از نخلستان تا خیابان. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی حوزۀ هنری.#
قزوه، علیرضا. (1374). شبلی و آتش. تهران: اهل قلم.#
قزوه، علیرضا. (1384). قطار اندیمشک. تهران: لوح زرین.#
قزوه، علیرضا. (1391). صبح بنارس. تهران: شهرستان ادب.#
کافی، غلامرضا. (1381). دستی بر آتش. شیراز: نوید شیراز.#
کاکایی، عبدالجبار. (1376). آوازهای نسل سرخ. تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج.#
مسکوب، شاهرخ. (1373). هویت ایرانی و زبان فارسی. تهران: باغ آینه.#
مطهری، مرتضی. (1354). قیام و انقلاب مهدی (عج). تهران: صدرا.#
میرصادقی، میمنت. (1373). واژه¬نامۀ هنر شاعری. تهران: کتاب مهناز.#
هاشمی، سید مرتضی، علامحسین شریفی و یوسف کرمی چمه. (1393). «بررسی سبکی شعر حسین اسرافیلی». بهار ادب، سال هفتم، شماره دوم، صص 323- 344.#
سال دوم ، شماره 5 ،زمستان 1398
ISSN : 2645-6478
تأملی در محتوای شعر دفاع مقدس
(مورد مطالعه: دفترهای ریشه در ابر، از نخلستان تا خیابان، همصدا با حلق اسماعیل و تولد در میدان)
دکتر یوسف کرمی چمه1
تاریخ دریافت : 04/05/1398
تاریخ پذیرش : 21/10/1398
از ص 25 تا ص 44
20.1001.1.26456478.1398.2.5.2.3
چکیده
«محتوا یا مفهوم» یکی از دو بال آثار ادبی است که اهمیت آن کمتر از «فرم یا قالب» نیست و بررسی آن، یکی از راههای شناخت شعر یک شاعر یا دوره است. در این پژوهش با نگرشی کلی و همه‌جانبه، محتوای شعر دفاع مقدس (مورد مطالعه: دفترهای ریشه در ابر، از نخلستان تا خیابان، همصدا با حلق اسماعیل و تولد در میدان) بررسی شده است. آنچه در ابتدا باعث شد گونه‌ای شعر به نام «شعر دفاع مقدس» شناخته شود، مفهوم و محتوای شعری همسان بود؛ بنابراین نویسنده با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و روش تحلیل محتوا تلاش کرده است تا به پرسش اصلی پژوهش پاسخ دهد که اشتراکات و رگ و ریشه‌های همانند در محتوای اشعار دفاع مقدس کدام است؟ آنچه از مطالعه و بررسی چهار دفتر مهم شعری این حوزه به دست آمد، این است که مهم‌ترین مضامین و مفاهیم مطرح‌شده در شعر دفاع مقدس، شهید و شهادت، واقعۀ کربلا و فرهنگ عاشورا، امید به آینده و انتظار موعود، وطن‌دوستی، رجزخوانی و حماسه، اعتراض به افول ارزش‌ها و... است. شاعران در طرح این مضامین از آموزه‌های ایرانی - اسلامی بهره گرفته‌اند و درواقع بخش عظیمی از محتوای شعر دفاع مقدس، آیینی است.
واژگان کلیدی: شعر دفاع مقدس، محتوا، مضامین مذهبی، مضامین جنگی
1. مقدّمه
در سنت ادبیات فارسی، قالب اصلی بیان اندیشه و هنرپردازی، شعر است که با وجود گذر زمان و دگرگونی‌های فرهنگی و اجتماعی و تحول نوع نگاه ادیبان، همواره جایگاه والا و ممتازی داشته است. در حوزۀ ادبیات دفاع مقدس، بهویژه در دوران جنگ، شعر جایگاه والاتر و کارکرد بیشتری داشت، زیرا بسیاری از اشعار، به شکل نوحه و مرثیه و سرودهای انقلابی و با لحن حماسی، سبب تحریک و تهییج رزمندگان اسلام برای ادامه حماسه‌آفرینی‌ها میشد. بدین ترتیب، شعر، مخاطبان زیادی داشت و ادیبان نیز بیشتر به آن متمایل بودند.
شعر دفاع مقدس دارای زبان، شکل و مفاهیمی است که پیش از این در سنت شعر فارسی کمتر بروز یافته است و همین نکته ضرورت بررسی آن را ایجاب میکند. از طرفی، تجزیه‌وتحلیل اشعار دفاع مقدس از این حیث که این گونۀ شعری، بخش مهمی از شعر معاصر و تجربۀ جدیدی در ادبیات فارسی است و زنده و پویاست، برای شناخت مختصات آن لازم و ضروری است. به نظر می‌رسد با گذشت بیش از سه دهه از ظهور شعر دفاع مقدس، این نوع شعر تثبیت شده است؛ شعری که ابتدا از حیث محتوا و مضمون، خود را از پیشینۀ شعر فارسی متمایز کرده بود در حوزۀ زبان و بیان و صورت شعر نیز تجربه‌های جدیدی عرضه کرد. «معمولاً تحول در مفاهیم شعر ساده‌تر از تحول در قالب آن صورت می‌گیرد.» (بصیری،33:1388).
شکل و محتوای اثر هنری، ارتباط دیالکتیکی با هم دارند و «لوکاچ2» نیز با بهرهگیری از اندیشه هگلی3«دیالکتیک4» به همین مسئله اشاره میکند و می‌گوید: «محتوا چیزی نیست بهجز تبدیل شکل به محتوا؛ و شکل هم چیزی نیست بهجز تبدیل محتوا به شکل» (به نقل از راودراد،75:1390).
محتوا «مفاد و مضمون یا مفهوم هر اثر هنری را محتوای آن می‌نامند. محتوا معمولاً در مقابل فرم یا شکل به کار می‌رود»(میرصادقی،234:1373). تحلیل محتوایی شعر دفاع مقدس که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و روش تحلیل محتوا نوشته شده است، به بررسی و ارزش‌گذاری بخشی از شعر معاصر فارسی می‌پردازد و نگارنده امید دارد در خوانش اشعار این حوزه با مخاطب همراه باشد. این تحقیق از حیث تخصصی یاریگر پژوهشگران در مطالعات بعدی است و از حیث عمومی، از این منظر که مخاطبان ادبیات طیف وسیعی از مردم هستند، می‌تواند مخاطب عام را در فهم و شناخت آثار دفاع مقدس همراهی کند.
2. پیشینۀ تحقیق
دربارۀ شعر دفاع مقدس پژوهش‌های متعددی انجام شده است. «بیشترین حجم سخن دربارۀ شعر جنگ را باید در مقالات و مصاحبه‌هایی دید که عمدتاً در روزنامه‌ها و مجلات به چاپ رسیده و گاه جُنگ‌هایی نیز به این عنوان گردآوری شده است.»(کافی،17:1381). برخی از آثاری که به‌گونه‌ای مرتبط با موضوع تحقیق است، عبارت‌اند از: آوازهای نسل سرخ (1376)، ادبیات انقلاب و انقلاب ادبیات (78 و 1377)، حماسه کلمات (1379)، نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس (1380)، دستی بر آتش (1381)، شکوه شقایق (1384)، سیر تحلیلی شعر مقاومت در ادبیات فارسی (1388)، آشنایی با ادبیات دفاع مقدس (1389) و مقاله‌هایی نظیر «رویکردهای جامعه‌شناختی در شعر پایداری دفاع مقدس»(1390)، «ویژگی‌های سبکی منظومه‌های دفاع مقدس» (پاییز 1390 و بهار 1391) و مانند اینها.
3. تحلیل محتوایی شعر دفاع مقدس
از قدیم دو تلقی از هنر - بهویژه شعر- وجود داشته است؛ در یک‌سو عده‌ای از هنر محض و هنر برای هنر دفاع کردهاند و از سوی دیگر، دسته‌ای دربارۀ رسالت هنر و تعهد هنرمند سخن گفته‌اند. ریشۀ این بحث به مقوله‌های لذّت و تأثیر و سودمندی هنر برمی‌گردد. در میان منتقدان و صاحب‌نظران و فیلسوفان، طرفدارانی برای هر کدام از این دو مقوله وجود دارد. طرفداران هنر برای هنر، احساس لذّت حاصل از هنر را کافی دانسته‌اند و معتقدند اخلاق، هنر را محدود میکند. در مقابل، طرفداران تعهد به بحث تأثیر هنر اشاره کرده و برای آن، رسالتی اجتماعی قائل شده‌اند (زرین‌کوب،100:1369).
این دو نظریه در تاریخ ادبیات فارسی نیز - بهویژه در دوران معاصر- تجلی یافته است. در سرزمین ایران همواره شاعران متعهد وجود داشته‌اند و شعر و ادبیات فارسی، از دیرباز محملی برای ارائۀ اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و تعلیمی بوده است. شاعران زبان فارسی نسبت به دین، فرهنگ، تاریخ و هویت هم‌وطنان خود احساس مسئولیت کردهاند. شعر انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، یکی از نمونههای اعلای شعر متعهد در زبان فارسی است.
انقلاب سال پنجاه‌وهفت مردم ایران، مبتنی بر آموزه‌ها و جهان‌بینی اسلامی بود. پایه‌گذاران نهضت انقلاب اسلامی به دنبال بیداری مسلمانان بودند. با توجه به اینکه شعر متأثر از زمینه‌های فکری، اجتماعی، اعتقادی و ویژگی‌های محیطی جامعه‌ای است که شاعر در آن زندگی میکند، در عرصۀ ادبیات نیز ادیبان انقلاب، مبانی نظری انقلاب اسلامی را مطرح کردند. حدود دو سال پس از پیروزی انقلاب، جنگ شروع شد و از همین رو بسیاری از بنیان‌های فکری، اجتماعی، ادبی و... انقلاب در جنگ ادامه یافت. جنگ نیز شعر معاصر را متحرک ساخت و «محتوایی صادقانه و تراژیک» در تاریخ ادبیات ایجاد کرد (کاکایی،7:1376). شعر دفاع مقدس محصول جامعه و زمانه‌ای انقلابی، دین‌گرا و سنت‌گراست که در تحلیل آن باید به این نکات توجه داشت.
ادبیات دفاع مقدس سه محور دارد: 1. طرح آرمانها و تفکرات و توجیه حقانیت؛ 2. بیان شجاعت و ستایش فتوحات (دعوت به مقاومت)؛ و 3. یادکرد جنگ (توصیف فاجعه) و سوگسرایی(صنعتی،28:1390).
برخی از پژوهشگران نیز معتقدند در شعر پس از جنگ، سه جریان عمده قابل مشاهده است: 1. شعر اعتراض؛ 2. شعر عاشقانه؛ و 3. شعر آیینی (کاظمی،33:1390).
3. 1. مضامین مذهبی
شعر دفاع مقدس از نظر محوریت فکری و مفهومی زیر سایۀ مذهب قرار دارد. شاعران دفاع مقدس به مدد مفاهیم مذهبی و تاریخ اسلام و سیرۀ بزرگان دینی، اشعار خود را می‌سرایند. نام رمز عملیات‌ها از نام پیامبر (ص)، علی (ع)، حسین (ع)، مهدی (عج) وحضرت زهرا (س) و همچنین اسم بیشتر لشکرها و گردان‌ها و پایگاه‌ها از قیام کربلا و صحابۀ امام حسین (ع) - اسم‌هایی نظیر کربلا، عاشورا، ثارالله، سیدالشهدا، علی‌اکبر، علی‌اصغر، ابوالفضل، حبیب بن مظاهر، حر و قاسم- گرفته شده است. مهم‌ترین مضامین و بُن‌مایه‌های مذهبی شعر دفاع مقدس عبارت‌اند از: شهادت، عاشورا، انتظار.
1.1.3. شهادت
مقام شهادت در اسلام یکی از مفاهیم عمیق و بنیادی است و جهادگران راه خدا، نهایت آرزویشان رسیدن به مقام شهادت است. البته تقدیس شهیدان در ادب پایداری ملل دیگر نیز اهمیت دارد.
شهادت، مهم‌ترین موضوع در ادبیات دفاع مقدس است و شاعران ضمن پرداختن به موضوعات دیگر درنهایت گریزی شاعرانه به آن زده‌اند.
اما من/ دل به شما سپرده‌ام/ به آفتابی که از خاکتان بر گرفت و به صولت صدایی صاف/ که پیشانی شما را/ در جبهه‌ها/ طواف کرد/ دل به شما سپرده‌ام (حسینی،54:1375)
شاعران، خون شهیدان را الهام‌بخش حرکت و مبارزه و زمزمه آن را خاموشنشدنی می‌دانند:
نشود زمزمه خون شهیدان خاموش |
| سوز عرفانی این نغمه ز سازی دگر است |
ستایش شهادت، استقامت و پایمردی خانواده‌های شهدا، بخشی از موضوع شعر جنگ را شامل می‌شود.
در کوله‌بار غربتم یک دل از روزهای واپسین مانده ست |
| عباس‌های تشنه رفتند، لب تشنه مشکی بر زمین ماندست |
بر شانۀ خونینتان یاران! یک بار دیگر بوسه خواهم زد |
| بر شانۀ خونینتان عطر تابوت‌های یاسمین مانده ست |
شاعران شهادت شهیدان را با تصویر غروب، لاله، کبوتر، پرستو و... ترسیم میکنند.
گل کرد بغض بهاران، وقت غروب که خورشید |
| افراشت خیمۀ غربت، بر بیکرانۀ دریا (قزوه،16:1372) |
شاعران اغلب از ضمایر و شناسه‌های جمع استفاده میکنند و کل شهیدان را توصیف میکنند.
چشم خون‌بارتان تبسّم داشت |
| جانتان با خدا تکلم داشت (اسرافیلی،43:1364) |
اما اشعار بسیاری نیز در وصف برخی شهیدان خاص - اعم از شهدای معروف یا برخی دوستان شهید شاعر- وجود دارد. شعر زیر برای بسیجی شهید، منصور همتی سروده شده است:
عزا عزای لاله‌ای به خون نشسته ست |
| به یاد دل‌شکسته‌ای دلم شکسته ست (قزوه،17:1372) |
2.1.3. عاشورا
شیعیان و طرفداران آزادی و عدالت از دیرباز حماسۀ حسینی را پاس داشته‌اند. شهید مطهری در این باره می‌گوید: «حسین (ع) سمبل احیای عدالت اسلام است. حسین (ع) سمبل مبارزه با ظلم در دنیای اسلام است. حسین (ع) حماسۀ شهادت است... تا شما امام حسین (ع) را زنده نگه می‌دارید، یعنی ما طرفدار عدالت اسلامی هستیم.»(مطهری،370:1368 به نقل از آذر، 61:1388). در جریان مبارزات و جنبش‌های ضد استبدادی و ضد استعماری، تأثیر از فرهنگ عاشورا نمود بیشتری دارد. شاعران نیز در طی تاریخ و به‌خصوص از دوران صفویه به بعد، اشعار بسیاری در این باره سروده‌اند. «ترکیب‌بند محتشم و گنجینه‌الاسرار عمان سامانی» دو شعر عاشورایی مهم هستند.
در دوران معاصر، بزرگان و مردم، انقلاب و جنگ هشت‌ساله را به عرصۀ کربلا مانند می‌کردند و شهدا و مبارزان را همچون یاران امام حسین (ع) می‌دیدند. شعارهایی مانند «نهضت ما حسینیِ ////// رهبر ما خمینیِ» در دوران انقلاب رواج داشت. همچنین رزمندگان نام عملیات‌ها، اسم رمز آنها و ذکر پیشانی‌بندها را از عاشورا و تاریخ تشیع وام می‌گرفتند. «پیوند مجموعه جبهه با فرهنگ عاشورا نه‌تنها گسترۀ شعارها و شعرها را در برمی‌گیرد که نوعی آرمان و مقصد برای جبهه‌ها می‌شود؛ پیشانی‌بندها عنوان «مسافر کربلا» می‌یابند و تابلونوشته‌ها در جبهه‌ها نیز فاصله تا کربلا را تعیین میکنند و حتی نام جاده‌ها در جبهه نیز از کربلا گرفته می‌شود.»(سنگری،1380: 2/49).
شاعران دفاع مقدس نیز در چنین فضایی، همانندی‌های بسیاری میان دفاع مقدس و عاشورا می‌یافتند و رزمندگان را یاران امام حسین (ع) می‌دانستند که به ندای (هَلْ مِنْ ناصِرٍ یَنْصُرُنی) او جواب می‌دهند. شهدا را با شهدای کربلا تطبیق می‌دادند و وقایع را با نگاه عاشورایی تحلیل می‌کردند و همچنین پشت جبهه‌ها را به کربلا پیوند می‌زدند.
به پسرم واقعیت را بگویید/ می‌خواهم پسرم دشمن را بشناسد/ مظلومیت را بشناسد/ و عطشناکی نهال نورس دلش را/ با فوران حقیقت همیشۀ عاشورا/ پیوند بزند (عبدالملکیان،43:1368)
شاعران، تاریخ و فلسفۀ عاشورا را با مسائل روز درآمیختند و با تلمیح به حماسۀ خونین عاشورا، مردم را به پاسداشت از فرهنگ جهاد و شهادت دعوت میکنند.
می‌روم مادر که اینک کربلا می‌خواندم |
| از دیار دور یار آشنا می‌خواندم |
...بانگ «هل من ناصر» از کوی جماران می‌رسد |
| در طریق عاشقی روح خدا می‌خواندم (حسینی،31:1386) |
رزمندگان، آرزوی دیدار کربلا را داشتند. در این آرزو، نکاتی مستتر است؛ کربلا در دست رژیم بعث است و دیدار کربلا زمانی میسر است که رزمندگان، آن را فتح کنند. از طرفی، کربلا مدرسۀ عشق و ایثار است و رزمندگان، خود را پیروان راه ایثارگران عاشورا می‌دانند.
کربلا دیدیم و در میدان تولد یافتیم
|
| هم شهادتگاه ما معراج داری دیگر است (اسرافیلی،52:1364) |
«بخشی از اشعار تولد در میدان را عاشورایی‌ها تشکیل می‌دهند. حماسۀ حسینی و توصیف شخصیتهای کربلا در این اشعار محور توجه قرار گرفته‌اند» (هاشمی و همکاران،339:1393). نمونه زیر که به یاد مسلم بن عقیل سروده شده است.
دارد از گرد راه می‌آید | هم تبار قبیلۀ توفان |
نامۀ کوفیان به خورجینش | همره شوق بیعت و پیمان (اسرافیلی،91:1364) |
عاشورا تداوم‌بخش مبارزه با ظلم است.
به یُمن نام بلند تو، در این سپیده نورانی |
| قلم به دست شقایق‌هاست، علم به دوش سپیداران (قزوه،22:1372) |
3.1.3. انتظار
اندیشۀ تشکیل جامعه‌ای به دور از ظلم و تبعیض از دیرباز در ذهن بشر از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. «این اندیشه، بیش از هرچیز مشتمل بر عنصر خوش‌بینی نسبت به جریان کلی نظام طبیعت و سیرتکاملی تاریخ و اطمینان به آینده و طرد عنصر بدبینی نسبت به پایان کار بشر است.» (مطهری، 1354: 6).
از جمله موضوعاتی که از دیرباز شعرای آیینی و مذهبی به آن توجه کرده و دربارۀ آن اشعار فراوانی سروده‌اند، مسئله انتظار است.
صبحی دگر می‌آید ای شب‌زنده‌داران |
| از قله‌های پر غبار روزگاران |
از بیکران سبز اقیانوس غیبت |
| می‌آید او تا ساحل چشم انتظاران (حسینی،31:1386) |
شعر دفاع مقدس ماهیت مذهبی دارد و ستم‌ستیز است. این دو خصلت سبب می‌شود تا انتظار ظهور در شعر دفاع مقدس نیز مطرح شود. نگاه شاعران به منجی و موعود نگاهی مشتاقانه و عاطفی و صمیمی است (کافی،161:1381).
|
| گل نرگس تو را چشم انتظاریم (قزوه،53:1372) |
مفهوم انتظار در ادبیات دفاع مقدس جایگاه ویژه‌ای دارد. انتظاری که نقش مهمی در زمینه‌های دیگر نیز دارد؛ همچون انتظار پیروزی، انتظار شهادت، انتظار رهایی از اسارت و... . اما آنچه بیش از همه شاعران دفاع مقدس بر آن تکیه دارند «انتظار ظهور» است که جلوه‌های گوناگون آن را در غزل‌ها و دیگر قالب‌های شعری خود آورده‌اند.
2.3. وصف بزرگان دینی و انقلابی
بخشی از ادبیات دفاع مقدس را وصف شخصیتهای دینی و انقلابی، تشکیل داده است. شخصیت‌هایی همچون حضرت علی (ع)، حضرت امام حسین (ع)، حضرت قائم (عج) که نشانه و سمبل مفاهیمی چون عدالت، ازخودگذشتگی و نجات و رهبری و... هستند.
با دست نبی رقابتی داشت مگر |
| آن تیغ که بوسه زد به پیشانی تو (حسینی،13:1386) |
شاعران به گفتار و کردار و اندیشه بزرگان و رهبران فکری انقلاب همچون امام خمینی (ره)، دکتر شریعتی، شهید مطهری، شهید رجایی، شهید باهنر، شهید بهشتی و... توجه دارند. البته شخصیت امام خمینی (ره) بیشتر مدنظر است و خیل عظیمی از شاعران، ارادت خالصانه خود را به وی نشان داده‌اند که ماناترین این تصاویر را در شعر شاعرانی چون قیصر امین پور، سید حسن حسینی، فاطمه راکعی، سهیل محمودی و علیرضا قزوه و... می‌توان دید.
هنوز این کوچه‌ها، این کوچه‌ها بوی پدر دارد |
| نگاه روشن ما ریشه در باغ سحر دارد (قزوه،2:1391) |
روحیۀ حماسی و عرفانی امام، موجب تقویت روحیۀ رزمندگان میشد و شاعران امام را عامل وحدت و مصون ماندن مردم و رزمندگان از فتنه‌های دشمنان می‌دانند.
بر شــما فــتـنـۀ خــنـّاس نـدارد اثری |
| تا بود آیــتِ حق «روح خدا» رهبرتان |
همچنین شاعران، او را پیر و مراد و معشوق و محبوب می‌خوانند و حرکت در راه او را نوعی سلوک می‌دانند.
ای روح سبز باران لبیک یا خمینی |
| ای شوکت بهاران لبیک یا خمینی |
بسامد این سوگسروده‌ها در مجموعۀ همصدا با حلق اسماعیل بسیار بیشتر از سایر آثار است. غزل «رسوایی سراب» به یاد شهیدان هفتم تیر، «کوثر» به یاد رجایی و باهنر، «زمزمۀ جاوید خون» به یاد شهید آیت‌الله دستغیب و رباعیات متعددی در وصف امام خمینی (ره)، شهید مطهری، شهید بهشتی، دکتر شریعتی، جلال آل احمد در این کتاب دیده می‌شود.
خطبۀ خون تو آغاز نمازی دیگر است |
| جسم گلگون تو آیینۀ رازی دیگر است |
پیر شیراز وضو ساخته از چشمه عشق |
| غرق در خلسۀ خونین نمازی دیگر است (حسینی،25:1386) |
3. 3. نگاه تاریخی
یکی از برجستگی‌های محتوایی شعر انقلاب و دفاع مقدس، ذهنیت تاریخی و تاریخی‌نگری به موضوع تقابل و نبرد حق و باطل و مظلومیت مظلومان از جمله امام حسین (ع) است. اینان تقابل حق و باطل را از ابراهیم و زکریای نبی و حضرت رسول و حضرت امیر تا عاشورا و پس از آن تا جنگ نشان می‌دهند. درواقع این شاعران، مبارزه با ظلم را در جریانی تاریخی می‌بینند که دیروز بوده و امروز ادامه دارد و فردا نیز خواهد بود. این مقوله در شعر علی معلم بیش از سایرین جلوه دارد.
مکتب یکی، آیین یکی، سودا یکی شد |
| دیروز ما، امروز ما، فردا یکی شد |
گویی رزمندگان دوشادوش همۀ مجاهدان و شهیدان تاریخ، رو در روی هرچه ستمکاری ایستاده‌اند.
قانون هزاران مرز دروغ را باور نمی‌داریم/ و تنها در تلاطم یک مرز ایستاده‌ایم/ مرزی میان حق و باطل/ مرزی میان خدا و شیطان (عبدالملکیان،81:1368)
پژوهشگران به گرایش‌های هویتی در لشکر عراق اشاره کردهاند: «اینکه امروز هم ارتش عراق به اسم لشکر قادسیه به ایران حمله میکند یعنی یادتان باشد، ما همانیم که یکبار حسابتان را رسیدیم. غیر از شماییم.»(مسکوب،42:1373). درواقع سخنان و گفته‌های صدام و ارجاعات او به صدر اسلام و فتح ایران، نوعی اقدام هویتی بود تا نیروهایش را متحد سازد. در مقابل در جناح ایران، فرهنگ شیعه و عاشورا و مفاخر ملی سبب پیوند مردم و نیروهای رزمنده شد. در اوضاع جنگی و بحرانی، گرایش‌های هویتی همچون ستونی جامعه را نگه خواهد داشت. دین، تاریخ، زبان، سرزمین و فرهنگ و سایر مؤلفه‌های هویتی نقش مهمی در پایداری و مقاومت مردمی دارد.
در این قطار/ آرش، ابراهیم/ در این قطار، سیاوش/ در این قطار، اباالفضل/ در این قطار/ صدای نالۀ مولانا/ شیر خدا و رستم دستان.../ عین القضات و ضامن آهو/ در این قطار/ تمامی ایران...(قزوه،197:1384)
بر پایۀ همین تاریخی نگری، شاعران بر گره‌خوردگی و پیوند دفاع مقدّس باحماسه‌هاتأکید میکنند:
جنگل هنوز بوی تو را دارد/بوی شقیقه‌های سرخ شهادت/جنگل هنوز بوی تفنگت را/در ازدحام مه/در باد و حادثه می‌جوید/جنگل صدای تیر تو را در گیجگاه باد/با صخره‌های پر خزه می‌گوید/جنگل بهار را/با نام سرفراز تو/آغاز میکند/نامت/بر طاق نصرت جنگل نشسته است (اسرافیلی،44:1364)
این بار در قطار اندیمشک/ میرزا کوچک جنگلی ست/ با دکتر حشمت/ و بچه‌های لشکر قدس!/ امروز هم با قطار اندیمشک رفتند/ ستارخان و باقرخان/ قشون تبریز و/ بندر شرفخانه/ و بچه‌های لشکر عاشورا...(قزوه،198:1384)
در شعر «قامت بلند ایثار» انقلاب اسلامی در امتداد تاریخ ایمان و تاریخ اسلام دانسته شده است و تلمیحات فراوان شعر حاصل نگاه تاریخی شاعر است.
در خروش بلند حنجره‌اش/ خشم صدها تبار خون پیداست (اسرافیلی،10:1364)
4.3. مضامین مرتبط با جبهه و جنگ
یکی از جلوه‌های درخشان شعر دفاع مقدس، مضامین مرتبط با جبهه و جنگ است. وصف جبهه، دلاوری‌های رزمندگان، وطن‌دوستی، ستایش ایثار رزمندگان و... از مهم‌ترین مضامین هستند.
1.4.3. بیان حماسه‌آفرینی‌های رزمندگان
یادکرد ایثار و از خود گذشتگی رزمندگان یکی از مضمون‌های شعر جنگ است.
دلا دیدی آن عاشقان را/ جهانی رهایی در آوازشان بود/ و دربند، حتی/ قفس شرمگین از شکوفایی شوق پروازشان بود/ پیامآورانی که در قتلگاه ترنّم/ سرودند -علی‌رغم زنجیر-/ اعجازشان بود. (حسینی،44:1386)
عبدالملکیان در شعر «در جستجوی جنگجوی جوان» با هم‌کلامی با رزمنده‌ای، رشادت‌ها و دلاوری‌های او و هم‌رزمانش را یادآور می‌شود:
گفتم: به یاد می‌آوری/ در آن روز چگونه دشمن را دور زدیم؟/ و چگونه در کوتاه‌ترین فرصت/ آتش حماسۀ تو، تانک مغرور دشمن را/ به آتش کشید (عبدالملکیان،46:1368)
همچنین در توصیف جبهه از ایثار و همدلی سخن می‌گوید:
مادر!/اینجا حضور ناب خدا جاری است/اینجا همیشه فرصت بیداری است/دیروز/در هرم آفتاب و آتش جبهه/یک زن به سن و سال تو را دیدم/کلمن به دست خط مقدم را/می‌رفت/از سنگری به سنگری/.../مادر!/این نامه یک اشارت کوتاه/ از سرزمین نور و نخل و پرنده است...(عبدالملکیان،97:1368)
شاعران با هدف تشجیع رزمندگان و تحریک عرق مذهبی و ملی آنان، به حماسه‌سرایی روی آوردند.
با قطار فشنگ بر شانه |
| دست‌هایت تفنگ را ماند |
گام‌هایت، طنین حرمت خاک |
| چشم‌هایت حماسه می‌خواند (اسرافیلی،43:1372) |
2.4.3. تلفیق روح حماسی و عرفانی
در شعر انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، حماسه و عرفان تلفیق شده است. در این عرصه، رزمندگان هم با دشمن بیرونی (حماسه) می‌جنگند و هم به دنبال سرکوب دشمن درون (عرفان) هستند. فضا و اوضاع جنگی زمان که حماسه‌آفرینی را می‌طلبید و همچنین بنیان مذهبی جامعه و رهبری امام (ره) از یک طرف و الهام گرفتن رزمندگان و شاعران دفاع مقدس از حماسه‌آفرینی‌های عاشوراییان و لحظات ناب عرفانی آنان، سبب پیوند حماسه و عرفان در شعر دفاع مقدس شده است. از همین رو تلفیق عرفان و حماسه را «بالاترین و بارزترین ویژگی شعر دفاع مقدس یا شعر مقاومت» خوانده‌اند (قزوه به نقل از کافی،164:1381).
ما شهیدان جنون بودیم از عهد قدیم |
| سنگ قبر ماست دریا، نقش قبر ما نسیم |
شهر ما آن سوی آبی‌هاست، دور از دسترس |
| شهر ابراهیم ادهم شهر لقمان حکیم |
اندکی بالاتر از آبادی تسلیم محض |
| صاف می‌آیی سر کوی «صراط المستقیم» (قزوه،130:1384) |
در شعر اين دوره روح حماسه و عرفان هويداست؛ يعني در شعر هم رنگ حماسي وجود دارد و هم فضايي غنايي محسوس است. بهعبارتدیگر عناصر حماسی و رزمی با نمادهای عرفانی تلفیق می‌شود و هرگز باورهای دینی به حذف یا نادیده گرفتن عناصر فرهنگ ایرانی و ملی منجر نشده است (سنگری،1380: 2/43).
دل در عـطش «حــماسه سـازی» است |
| جـــان در تب و تاب «عشق بازی» است (اسرافیلی،34:1364) |
الفاظ و اصطلاحات مرتبط با حالات و مقامات عرفانی نظیر «فنا، بقا، جذبه، تجلی، لا، وصل و...» تعابیر صوفیانه مانند «خرقه، دف و چنگ، پیر، مرید و مراد ودر شعر دفاع مقدس بسیار است.
ببین خانقاه شهیدان عشق |
| صف عارفان غزلخوان عشق |
چه جانانه چرخ جنون میزنند |
| دف عشق با دست خون میزنند |
سر عارفان سرفشان دیدشان |
| که از خون دل خرقه بخشیدشان |
به رقصی که بی پا و سر میکنند |
| چنین نغمۀ عشق سر میکنند (حسینی،41:1386) |
در غزل «بوی سیب» زبان به سبک غزلهای عراقی (حافظ و سعدی و...) است و کلمات و ترکیباتی نظیر «بوی وصال، نفخه آشنایی، کوی و...» در آن هست (قزوه،19:1372). در «غزل غربت» نیز گفتمان میکده (جرعه، می، پیاله و هشیار) برجسته است (همان:21).
فدای گردش دستت که دور ما چو رسید |
| چنان بریز که می تا سماء کشاندمان |
شاعران همچنین به اسطورههای عرفانی (بخصوص حلاج) و مفاهیم عرفانی (نظیر روز اَلَست) بسیار اشاره کردهاند.
مست می الستی که این گونه حقپرستی |
| ماییم و وهم مستی در غایت خماری (حسینی،28:1386) |
بنیان مذهبی و عرفانی انقلاب اسلامی، از یک طرف و ایثار و از خودگذشتگی عارفانه و عاشقانۀ رزمندگان از طرف دیگر و همچنین سابقه و پیشینۀ ادبیات عرفانی و نمادها و تعابیر آن در زبان فارسی، سبب رواج گفتمان عرفانی در شعر انقلاب و دفاع مقدس شد.
حماسهسازی و جنگاوری رزمندگان توجه شاعران را به خود جلب کرده و کثرت لغات و تعابیر و نمادهای حماسی را در شعر دفاع مقدس در پی داشته است.
باد شمال هروله میکرد راغ را |
|
| فحل نسیم حامله میکرد باغ را
| ||||
به بوی خون و خطر، باره را رکاب زدیم |
|
| کجاست صحنۀ میدان که روز غیرت ماست | ||||
شاعران با توجه به موضوع حماسی و زمینۀ عرفانی ذهن خویش، واژگان را انتخاب کردهاند.
شیهه در شیهه اسب در میدان |
| یال گسترده تا کرانۀ دور |
پشت زینش سوار سبزقبا |
| چشم بر چشمههای روشن نور |
موضوع و زمینۀ حماسی، سنت ادبی و همچنین توجه شاعران به میراث ادب حماسی در پیدایش لحن حماسی در شعر دفاع مقدس، تأثیر دارد. اشاره به شخصیتهای شاهنامه نشانگر این موضوع است.
[1] . استادیار دانشگاه علوم انتظامی امین ، تهران ، ایران .// ایمیل : ykaramicheme@yahoo.com
[2] Lukacs
[3] Hegel
[4] Dialectic
