تحلیل فقهی گزارههای کلان سیاست گذاری در نظام قضای اسلام از منظر سیاستگذاری و تصمیمگیری
محورهای موضوعی : حکمرانی قضایینیما نوروزی 1 , سید صمصام الدین قوامی 2
1 - گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشکده علوم و معارف، جامعه المصطفی العالمیه و سطوح عالیه قم، حوزه علمیه قم، قم شریف، ایران
2 - مدیر بنیاد فقهی مدیریت اسلامی و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، قم، ایران
کلید واژه: فقه امامیه, سیاستگذاری قضایی, عدالت شکلی, استقلال قوهی قضاییه, شفافیت نهادی,
چکیده مقاله :
این پژوهش با هدف تبیین فقهی و ولاییِ اصول هشتگانهی سیاستگذاری و تصمیمگیری قضایی در نظام اسلامی، به تحلیل تطبیقی مبانی عدالت در فقه امامیه پرداخته است. نتایج نشان میدهد که عدالت در نگاه امامیه، نه صرفاً یک حکم اخلاقی بلکه ساختاری ولایی است که هم محتوا و هم شکل دادرسی را دربرمیگیرد. بر پایهی قواعد فقهی چون نفی عسر و حرج، نفی سبیل، لاضرر، تقدیم الأهمّ على المهمّ و وجوب القضاء، هر یک از این گزارهها دارای وجوب شرعی و حکمت اجتماعی است. پژوهش حاضر بیان میکند که پذیرش دعاوی مشروع، استفاده از روشهای جایگزین حل اختلاف، استقلال قوهی قضاییه، سادگی و سرعت در رسیدگی، رعایت تناسب حکم با موضوع، عدالت شکلی، تناسب دقت با اهمیت پرونده و شفافیت نهادی، ارکان عدالت پایدار در نظام قضایی اسلام را تشکیل میدهند. همچنین نشان داده شده است که استثنائات ناشی از مصالح عمومی یا ضرورت محرمانگی، تنها در چارچوب نظارت ولیّ فقیه مشروعیت دارند. در نتیجه، نظام دادرسی اسلامی در فقه امامیه الگویی جامع از حکمرانی قضایی ولایی، عقلانی و پاسخگو ارائه میدهد که عدالت را در رفتار، ساختار و تصمیمات نهادینه میسازد.
This research aims to explain the jurisprudential and velayat-based principles of the eight policies and decision-making principles in the Islamic judicial system, through a comparative analysis of the foundations of justice in Imami jurisprudence. The results show that justice, from the perspective of Imami jurisprudence, is not merely a moral command but a structural system of velayat that encompasses both the content and the form of the judicial process. Based on jurisprudential principles such as the negation of hardship and distress, negation of coercion, the principle of "no harm," prioritization of the more important over the less important, and the obligation of judicial decisions, each of these propositions carries legal obligations and social wisdom. The present study emphasizes that the acceptance of legitimate claims, the use of alternative dispute resolution methods, the independence of the judiciary, simplicity and speed in proceedings, proportionality between the ruling and the subject matter, procedural justice, the alignment of the case's importance with its precision, and institutional transparency are the fundamental pillars of sustainable justice in the Islamic judicial system. Furthermore, it has been shown that exceptions arising from public interests or the necessity of confidentiality are only legitimate within the framework of the supervision of the Guardian Jurist. As a result, the Islamic judicial system in Imami jurisprudence provides a comprehensive model of velayat-based, rational, and accountable judicial governance that institutionalizes justice in behavior, structure, and decision-making.
