امتداد فلسفه و حکمت اسلامی در اصول استنباط و دانش حقوق و قوانین شرعی یا فقه و اصول امامیه
محورهای موضوعی : فقه و حقوق اسلامی
1 - گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشکده علوم و معارف، جامعه المصطفی العالمیه و سطوح عالیه قم، حوزه علمیه قم، قم شریف، ایران
کلید واژه: فلسفه فقه, فلسفه اصول, حکمت عملی, فلسفه تشریع, نظام ارزشی, امتداد فلسفه. ,
چکیده مقاله :
این پژوهش ناظر به بررسی نسبت میان فلسفه و علم اصول فقه است. فلسفه بهعنوان دانشی بنیادین، با تبیین مبانی هستیشناختی، معرفتشناختی و زبانشناختی، همواره بر روند شکلگیری و تکامل اصول فقه و فقه اثرگذار بوده است. این تأثیر گاه جنبهای بازدارنده داشته؛ چنانکه در عصر اخباریگری سبب رکود اجتهاد شد، و گاه جنبهای سازنده، که با دمیدن روح عقلانیت فلسفی، بنیانهای اصول را استحکام بخشید و عرصههای نوینی را در استنباط گشود. پرسش محوری آن است که فلسفه در چه سطوحی بر علم اصول و فقه تأثیر گذاشته و چه فرصتها و چالشهایی را برای آن فراهم کرده است. اهداف این بررسی عبارت است از: تبیین تأثیر مسائل فلسفی بر نظام کلی فقه، شامل روش و موضوعات آن؛ توضیح نقش قواعد فلسفی در حل مسائل جزئی اصولی؛ شناسایی فرصتهای ناشی از ورود فلسفه به عرصه اجتهاد؛ تحلیل چالشهایی همچون خلط میان واقعیات و اعتباریات؛ و نهایتاً ارائه چارچوبی متوازن برای بهرهگیری از فلسفه بدون تغییر هویت اعتباری اصول فقه. نتایج حاصل نشان میدهد که فلسفه در دو سطح کلی و جزئی بر اصول فقه و فقه تأثیر گذاشته است. در سطح کلی، به شکلگیری نگرش فلسفی به فقه، تقویت نقد اخباریان، تحول در زبان و تفسیر الفاظ، و تبیین ساختار و اهداف کلان فقه یاری رسانده است. در سطح جزئی، قواعدی همچون قاعده الواحد و استحاله تأثیر معدوم بر موجود در مباحث فقهی و اصولی کاربرد یافتهاند. جمعبندی نهایی این است که تعامل نقادانه و سنجیده فلسفه و اصول فقه و فقه میتواند به غنای بیشتر، پویایی و کارآمدی نظام اجتهادی منجر شود.
This study examines the relationship between Islamic philosophy and the science of uṣūl al-fiqh, exploring the ways philosophical inquiry influences the formation, evolution, and methodological structure of legal reasoning in Imāmī jurisprudence. As a foundational discipline, philosophy—through its ontological, epistemological, and linguistic frameworks—has continuously shaped the development of both fiqh and uṣūl. At times, this influence has been restrictive, such as during the era of Akhbārī dominance, when philosophical skepticism contributed to stagnation in ijtihād. At other times, it has been constructive, invigorating legal theory with rationalist methodology, strengthening its foundations, and opening new horizons for deduction and interpretation. The central question addressed is: In what dimensions has philosophy impacted uṣūl al-fiqh and fiqh, and what opportunities and challenges has this interaction created? The objectives of the study include: explaining the influence of philosophical questions on the overarching structure of fiqh, including its methods and subject matters; clarifying the role of philosophical principles in resolving specific issues within legal theory; identifying opportunities created by the entry of philosophical reasoning into the domain of ijtihād; analyzing challenges such as the conflation of realities (ḥaqāʾiq) and constructs (iʿtibārāt); and ultimately proposing a balanced framework that enables the use of philosophy without compromising the normative and constructed nature of uṣūl al-fiqh. The findings demonstrate that philosophy influences legal theory at both macro and micro levels. At the macro level, it contributes to the formation of a philosophical outlook toward fiqh, strengthens critiques of Akhbārī traditionalism, transforms legal language and the interpretation of expressions, and helps articulate the overarching structure and aims of legal reasoning. At the micro level, philosophical rules—such as “the unity of the cause” (qāʿidat al-wāḥid) and the impossibility of causal influence from nonexistence—are applied in discussions within uṣūl and fiqh. The study concludes that a critical, measured, and methodologically conscious engagement between philosophy and Islamic legal theory enriches and revitalizes the system of ijtihād, enhancing both its dynamism and its capacity for problem-solving in contemporary contexts.
