زیست اینستاگرامی و گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در جامعه ایرانی
محورهای موضوعی : آسیب‌های اجتماعی مرتبط با رسانه، ارتباطات و فضای مجازی
کرم الله جوانمرد
1
,
فرشاد گودرزی
2
1 - استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آیت ¬الله العظمی بروجردی(ره)، بروجرد، ایران
2 - مربی، استاد مدعو گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آیت ¬الله العظمی بروجردی(ره)، بروجرد، ایران
کلید واژه: اینستاگرام, ارزش‌های نئولیبرال, سرمایه‌داری, فضای مجازی و خوانش انتقادی.,
چکیده مقاله :
امروزه شبکه‌های اجتماعی مجازی به عنوان قِسمی از فناوری‌های قدرت نئولیبرالیسم، به‌مثابه فضایی در نظر گرفته می‌شوند که ارزش‌های جهان‌بینی نئولیبرال در آنها تولید و بازتولید می‌شود. مطالعه حاضر با هدف بررسی نقش اینستاگرام در گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در میان کاربران ایرانی است. مطالعه حاضر از نوع مطالعات کاربردی است که در آن از روش کمی پیمایش و مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل 400 نفر از کاربران اینستاگرام است که به طور غیر تصادفی در دسترس انتخاب شده‌اند. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه محقق‌ساخته است که با اعتبار صوری، تحلیل عاملی تأییدی و آزمون آلفای کروناخ، اعتبار و پایایی آن تأیید شده است. برای برآورد حجم نمونه از نرم‌افزار سمپل پاور و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و ترسیم مدل معادله ساختاری پژوهش از نرم‌افزارهای اِس‌پی‌اِس‌اِس و اِیموس گرافیک استفاده شده است. یافته‌های مطالعه حاضر نشان داد که بین ابعاد مختلف متغیر اینستاگرام چون انباشت سرمایه مجازی، حضور در فضای مجازی و فعالیت در فضایی مجازی و ارزش‌های نئولیبرال، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد و استفاده از اینستاگرام، گرایش به ارزش‌های نئولیبرال را افزایش میدهد. همچنین ابعاد مختلف متغیر اینستاگرام، 6/31 درصد از واریانس متغیر ارزش‌های نئولیبرال را تبیین کردند. نتایج این مطالعه نشان داد که در خوانشی انتقادی، اینستاگرام به‌مثابه بخش مهمی از فناوری‌های قدرت نظم سرمایه‌داری نئولیبرال، نقش اساسی در بازتولید ارزش‌های نئولیبرالی چون فردگرایی، رقابت‌جویی، مصرف‌گرایی، سیالیت و دستاوردسالاری دارد.
Instagram Life and the Tendency Toward
Neoliberal Values in Iranian Society
Karamollah Javanmard*
Farshad Goudarzi**
In the contemporary era, virtual social networks, as part of neoliberalism’s power technologies, serve as spaces where neoliberal worldview values are produced and reproduced. This study investigates the role of Instagram in fostering neoliberal values among Iranian users. Utilizing a quantitative survey method and structural equation modeling, the research sampled 400 Instagram users selected non-randomly. Data were collected via a researcher-designed questionnaire, validated through face validity, confirmatory factor analysis, and Cronbach’s alpha. Sample size was determined using SamplePower software, and data analysis and structural equation modeling were conducted with SPSS and AMOS Graphics. Findings revealed a significant positive correlation between Instagram use dimensions—virtual capital accumulation, presence in cyberspace, and activity in cyberspace—and neoliberal values, with Instagram use increasing the tendency toward these values. These dimensions explained 31.6% of the variance in neoliberal values. In a critical reading, Instagram, as a key component of neoliberal capitalist power technologies, plays a fundamental role in reproducing values such as individualism, competitiveness, consumerism, fluidity, and achievementism.
Keywords: Instagram, Neoliberal Values, Capitalism, Cyberspace, Critical reading.
Introduction
Neoliberalism, with its focus on the gig economy, the dot-com
revolution, and platform capitalism, has fundamentally transformed economic production structures while profoundly altering social, ethical, and human values through data accumulation logic in virtual social networks like Instagram, Twitter, Telegram, and WhatsApp. Under neoliberalism’s influence, individuals perceive themselves within a framework of specific values that shape their behaviors and decisions. These neoliberal values, rooted in market logic and digital communication, define personal worth and societal expectations, guiding perceptions of what is valuable. Instagram, a globally popular social network with over two billion users, has become a significant platform due to its versatile features. Its widespread use has notable cultural and identity-related implications, particularly in promoting neoliberal tendencies such as individualism, consumerism, and free-market principles. Analyzing these dynamics is essential, and this study aims to critically examine Iranian Instagram users’ inclination toward neoliberal values, addressing whether such a tendency exists.
Methodology
This study employed a quantitative survey method with structural equation modeling. The statistical population comprised over 42 million Iranian Instagram users, as per recent official data (ISPA, 2023). Non-probability convenience sampling selected 400 participants, with the sample size calculated using SamplePower software at a 0.05 error level, increased from 385 to ensure accuracy and account for incomplete responses. Data were collected via an online researcher-designed questionnaire, distributed through Instagram’s Explore section, with inclusion criteria requiring active Instagram use in 2025 and exclusion criteria eliminating incomplete responses. Ethical considerations ensured participant anonymity and informed consent. Data analysis utilized Spss 26 for statistical computations and AMOS Graphics 24 for structural equation modeling.
Findings
A Pearson correlation coefficient of 0.329 (p = 0.000) indicated a significant positive relationship between Instagram use and the tendency toward neoliberal values, suggesting that increased Instagram engagement correlates with a 0.329 increase in neoliberal value inclination, rejecting the null hypothesis (H0) at a 0.1% level with 99% confidence in generalizability. The dimensions of Instagram use—virtual capital accumulation, presence in cyberspace, and activity in cyberspace—with a multiple correlation coefficient of 0.341, explained 31.6% of the variance in neoliberal values. A significant F-value (>1.96) and p < 0.05 confirmed Instagram’s substantial impact. The “presence in cyberspace” dimension had the highest explanatory power (β = 0.234), followed by “virtual capital accumulation” (β = 0.113, p = 0.042), and “activity in cyberspace” (β = 0.113, p = 0.112). Structural equation modeling showed the personalization dimension (0.430) and diversification dimension (0.350) seems to had the greatest impact on neoliberal values, while the medialization dimension (0.203) had a lesser effect compared to celebrity-related dimensions.
Discussion and Conclusion
The study tested three hypotheses linking Instagram use to neoliberal values. The first confirmed a relationship between virtual capital accumulation and neoliberal value inclination, validated through statistical tests. The second established a connection between presence in cyberspace and neoliberal values, and the third confirmed the link between cyberspace activity and these values. Thus, it seems that Instagram operates as a neoliberal organization, continuously producing and reproducing values like individualism, competitiveness, and achievementism, reinforcing these tendencies among Iranian users through various platform mechanisms. The findings suggest it seems that Instagram has successfully advanced neoliberalism’s cultural project in Iran, aligning with theorists’ claims about the structural role of new media in the neoliberal order. These platforms not only institutionalize neoliberal values but also manage capitalism’s crises. In Iranian society, the growing inclination toward neoliberal culture is evident, further supported by this study’s results.
References
Barati, M. J., & Atrian, N. (2021) Examining the relationship between Instagram use and cultural changes among students: A case study of Isfahan University of Technology. Rasaneh, 33(4), 227–248. [In Persian]
Bataeva, E., & Chumakova-Sierova, A. (2022) Values in visual practices of Instagram network users. Conference on Integrated Computer Technologies in Mechanical Engineering–Synergetic Engineering, 992–1002.
Bauman, Z. (2017) Intimations of Postmodernity. Translated by H. Chavoshiyan. 4th ed. Tehran: Qoqnoos. [In Persian]
Bauman, Z. (2021) Liquid Love: On the Frailty of Human Bonds. Translated by E. Sabeti. 7th ed. Tehran: Qoqnoos. [In Persian]
Brown, W. (2015) Undoing the Demos: Neoliberalism’s Stealth Revolution. New York: Zone Books.
Brown, W., et al. (2022) Authoritarianism: Three Inquiries. Translated by N. Imani Marei, S. Esmaeili, & S. Najafi. 1st ed. Tehran: Ney. [In Persian]
Callero, P. L. (2023) The Myth of Individualism: How Social Forces Shape Our Lives. Translated by H. Jalili. 4th ed. Tehran: Bidgol. [In Persian]
Friedman, M. (2022) Capitalism and Freedom. Translated by G. Jamshidi. 8th ed. Tehran: Ney. [In Persian]
Frier, S. (2021) No Filter: The Inside Story of Instagram. Translated by S. Zargariyan. 1st ed. Tehran: Amookhteh. [In Persian]
Fuchs, C. (2017) Social Media: A Critical Introduction. London: Sage Publications.
Ghasemi, V. (2013) Structural Equation Modeling in Social Research Using Amos Graphics. 2nd ed. Tehran: Jameshenasan. [In Persian]
Goudarzi, F. (2024) Neoliberalism: A critical reading of the saturation of social life fields. Journal of Social Continuity and Change, 2(2), 435–449. [In Persian]
Han, B.-C. (2021a) Psychopolitics: Neoliberalism and New Technologies of Power. Translated by M. Ensafi. 2nd ed. Tehran: Logos. [In Persian]
Han, B.-C. (2021b) The Burnout Society, The Transparency Society. Translated by M. Memariyan. 6th ed. Tehran: Tarjoman. [In Persian]
Han, B.-C. (2023) In the Swarm & The Expulsion of the Other. Translated by M. Rasekh Mahnad & M. Parizadeh. 2nd ed. Tehran: Baan. [In Persian]
Hardt, M., & Negri, A. (2022) Assembly. Translated by F. Habibi. 2nd ed. Tehran: Negah. [In Persian]
Hardt, M., & Negri, A. (2023) Empire Twenty Years On. Translated by F. Habibi. 2nd ed. Tehran: Negah. [In Persian]
Harvey, D. (2021) A Brief History of Neoliberalism. Translated by M. Abdullahzadeh. 5th ed. Tehran: Datt. [In Persian]
Heidari, F. (2018) Investigating the Role of Instagram Social Media in Promoting Cultural Values of Master’s Students. Master’s thesis, Islamic Azad University, East Tehran Branch. [In Persian]
ISPA (2023) Users of virtual social networks in Iran in 2023. [In Persian]
Kazemi, A. (2022) Everyday Life in Post-Revolutionary Society. 6th ed. Tehran: Farhang-e Javid. [In Persian]
Majdizade, Z., et al. (2023) The emergence of neoliberal pseudo-feminism on Iranian women’s Instagram pages. Sociology of Culture and Art, 4(4), 48–72. [In Persian]
Marcella-Hood, M., & Marcella, R. (2023) Purposive and non-purposive information behavior on Instagram. Journal of Librarianship and Information Science, 55(3), 634–657.
McNeely, B., et al. (2020) Social capital on Instagram: Application for small apparel retailers. Journal of Marketing Development and Competitiveness, 14(4), 22–38.
Mohebbi, A., & Kia, A. (2020) Social networks and cultural changes among University of Tehran students based on Inglehart’s materialistic and post-materialistic values. Journal of Culture-Communication Studies, 21(51), 63–90. [In Persian]
Moore, J. (2021) Social Value, Content Value and Infinite Scroll’s Roles Towards Instagram Capturing Millennial Users in a State of Flow. Doctoral dissertation, National College of Ireland.
Pashaei-Koljahi, A. (2021) Investigating the Relationship Between Instagram Use and the Formation of New Norms Among Youth. Master’s thesis, Al-Zahra University. [In Persian]
Pradika, G., et al. (2018) The influence of social value on the attitude of m-advertising users and the purchase intention of the millennial generation on the Instagram application. European Journal of Business and Management, 10(12), 113–122.
Roberts, J. (2014) Social media and the neoliberal subject. Journal of Bristol University Press Digital, 16(1), 93–112.
Songkeng, S., et al. (2023) Shifts in social values due to using social media Instagram towards adolescents in Makassar city. Asian Journal of Engineering, Social and Health, 2(5), 354–362.
Varoufakis, Y. (2021) Techno-feudalism: Replacing market capitalism. Journal of Commentary. https://www.project-syndicate.org
Varoufakis, Y. (2024) Techno-Feudalism: What Killed Capitalism. Translated by S. Kafashi. 1st ed. Tehran: Bidgol. [In Persian]
* Assistant Professor, faculty member of the Department of Social Sciences, Ayatollah Borujerdi, University, Borujerd, Iran.
** Corresponding Author: Instructor, Visiting Professor, Department of Social Sciences, Faculty of Humanities, Ayatollah Boroujerdi University, Boroujerd, Iran.
farshadgoudarzi262@gmail.com
ایسپا؛ مرکز افکارسنجی دانشجویان ایرانی (1402) کاربران شبکه‌های اجتماعی مجازی در ایران در سال 1402.
باومن، زیگمونت (1396) اِشارت‌های پست‌مدرنیته، ترجمه حسن چاوشیان، چاپ چهارم، تهران، ققنوس.
----------- (1400) عشق سیال؛ در باب ناپایداری پیوندهای انسانی، ترجمه عرفان ثابتی، چاپ هفتم، تهران، ققنوس.
براتی، محمدجواد و نرگس عطریان (1400) برررسی رابطه بین استفاده از اینستاگرام با تغییرات فرهنگی دانشجویان (مطالعه موردی دانشجویان دانشگاه صنعتی اصفهان)، فصلنامه رسانه، 33(4)، صص 227-248.
پاشایی کلجاهی، آناهیتا (1401) بررسی رابطه استفاده از شبکه اجتماعی اینستاگرام با شکل‌گیری هنجارهای جدید در میان جوانان (مطالعه موردی: جوانان شهر تهران)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته جامعه‌شناسی، استاد راهنما شراره مهدی‌زاده، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا (س).
تاج‌بخش، غلامرضا و فرشاد گودرزی (1401) «مدل‌سازی معادله ساختاری تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر هویت جوانان استان آذربایجان غربی»، فصلنامه پژوهش‌های ارتباطی، سال بیست و نهم، شماره 2، صص 130-157.
حیدری، فریبا (1397) بررسی نقش رسانه اجتماعی اینستاگرام در ارتقای ارزش‌های فرهنگی دانشجویان کارشناسی¬ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق، پایان‌نامه کارشناسی¬ارشد، رشته جامعه‌شناسی، استاد راهنما سمیه تاجیک اسماعیلی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق.
علی‌محمدی، امیرعلی (1401) اینستاگرام؛ سازوبرگ ایدئولوژیک سرمایه‌داری متأخر، تهران، سوره مهر.
فرایر، سارا (1400) بدون فیلتر: داستان اینستاگرام، ترجمه سعید زرگریان، تهران، آموخته.
فریدمن، میلتون (1401) سرمایه‌داری و آزادی، ترجمه غلامرضا رشیدی، چاپ هشتم، تهران، نشرنی.
فون‌میزس، لودویگ (1402) لیبرالیسم، ترجمه مهدی تدینی، چاپ چهارم، تهران، بنگاه ترجمه و کتاب پارسه.
فون‌هایک، فردریش (1401) راه بردگی، ترجمه فریدون تفضلی و حمید پاداش، چاپ پنجم، تهران، نگاه معاصر.
قاسمی، وحید (1392) مدل‌سازی معادله ساختاری در پژوهش‌های اجتماعی با کاربردAmos Graphics، چاپ دوم، تهران، جامعه‌شناسان.
کاظمی، عباس (1401) امر روزمره در جامعه پساانقلابی، چاپ ششم، تهران، فرهنگ جاوید.
کالرو، پیتر.
اِل (1402) افسانه فردگرایی؛ نیروهای اجتماعی چگونه زندگی ما را شکل می‌دهند، ترجمه هادی جلیلی، چاپ چهارم، تهران، بیدگل.
گودرزی، فرشاد (1402) «نئولیبرالیسم: خوانش انتقادی از اشباع‌شدگی ساحت‌های زندگی اجتماعی»، دوفصلنامه علمی تداوم و تغییر اجتماعی، سال دوم، شماره 2، صص 435-449.
مجدی‌زاده، زهرا و دیگران (1401) «ظهور شبه‌فمنیسم نئولیبرال در صفحات اینستاگرامی زنان ایرانی»، فصلنامه علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، سال چهارم، شماره 4، صص 48-72.
محبی، علی و علی‌اصغر کیا (1399) «شبکه‌های اجتماعی و تغییرات فرهنگی بین دانشجویان دانشگاه تهران؛ بر پایه ارزش‌های مادی و فرامادی اینگلهارت»، فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ- ارتباطات، سال بیست¬ویکم، شماره 51، صص 63-90.
معمار، ثریا و دیگران (1391) «شبکه‌های اجتماعی مجازی و بحران هویت (با تأکید بر بحران هویتی ایران)»، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، سال اول، شماره 4، صص 155-176.
نواح، عبدالرضا و سارا رشیدی و ایوب رستمی (1398) «بررسی تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر هویت اجتماعی جوانان (مورد مطالعه: جوانان 18 تا 30 سال شهر اهواز)»، فصلنامه جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، سال هشتم، شماره 2، صص 392-421.
واروفاکیس، یانیس (1403) تکنوفئودالیسم، آنچه سرمایه‌داری را نابود کرد، ترجمه سیامک کفاشی، تهران، بیدگل.
هارت، مایکل و آنتونیو نگری (1401) اَسمبلی، ترجمه فؤاد حبیبی، تهران، نگاه، چاپ دوم.
---------------------- (1402) امپراتوری، بیست سال بعد، ترجمه فؤاد حبیبی، تهران، نگاه.
هاروی، دیوید (1400) تاریخ مختصر نئولیبرالیسم، ترجمه محمود عبدالله‌زاده، چاپ پنجم، تهران، دات.
هان، بیونگ- چول (1400) جامعه فرسودگی، جامعه شفافیت، ترجمه محمد معماریان، چاپ ششم، تهران، ترجمان.
-------------- (1402) در میانِ جمع و طرد دیگری، ترجمه محمدراسخ مهند و مهدی پری‌زاد، تهران، بان، چاپ دوم.
Bataeva. E.& Chumakova-Sierova. A. (2022) Values in Visual Practices of Instagram Network Users, Conference on Integrated Computer Technologies in Mechanical Engineering–Synergetic Engineering, 992-1002.
Brown. W. (2015) Undoing the Demos: Neolibralism,s Stealth Revolution, New York, Zone Book.
Fuchs, C. (2017) Social Media: A Critical Introduction. London: Sage Publications.
Marcella a-Hood. M.& Marcella.R. (2023) Purposive and non-Purposive information behavior on instagram, Journal of Libraianship and information Science, 55 (3), 634-657.
Mckneely. B. Kim. J. Leung. C.& Pookulangara. S. (2020) Social Capital on Instagram: Application for Small Apparel Retailers, Journal of Marketing Development and Competitiveness, 14(4), 22-38.
Moore, J. (2021) Social Value, Content Value and Infinite Scroll’s Roles Towards Instagram Capturing Millennial Users in a State of Flow, (Doctoral dissertation, National College of Ireland).
Pradika, G. Rahyuda, K. Yasa, N.& Giantari, I. (2018) The Influence of Social Value on the Attitude of M-Advertising Users and the Purchase Intention of the Millenial Generation on the Instagram Application, European Journal of Business and Management, 10(12), 113-122.
Roberts. J. (2014) Social media and the neoliberal subject, Journal of Bristol university press digital, 16(1), 93-112.
Songkeng, S. Bahri, I. Musfira, M. Ahmad, R.& Syukur, M. (2023) Shifts in social values due to using social media Instagram towards adolescents in makassar city, Asian Journal of Engineering, Social and Health, 2(5), 354-362.
Varoufakis, Y. (2021) Techno-feudalism-replacing-market-capitalism, Journal of Commentary. https://www.project-syndicate.org.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره پانزدهم، بهار 1404: 148-115
تاريخ دريافت: 15/03/1404
تاريخ پذيرش: 14/07/1404
نوع مقاله: پژوهشی
زیست اینستاگرامی و گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در جامعه ایرانی
کرم‌الله جوانمرد1
فرشاد گودرزی2
چکیده
امروزه شبکه‌های اجتماعی مجازی به عنوان قِسمی از فناوری‌های قدرت نئولیبرالیسم، به‌مثابه فضایی در نظر گرفته می‌شوند که ارزش‌های جهان‌بینی نئولیبرال در آنها تولید و بازتولید می‌شود. مطالعه حاضر با هدف بررسی نقش اینستاگرام در گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در میان کاربران ایرانی است. مطالعه حاضر از نوع مطالعات کاربردی است که در آن از روش کمی پیمایش و مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل 400 نفر از کاربران اینستاگرام است که به طور غیر تصادفی در دسترس انتخاب شده‌اند. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه محقق‌ساخته است که با اعتبار صوری، تحلیل عاملی تأییدی و آزمون آلفای کروناخ، اعتبار و پایایی آن تأیید شده است. برای برآورد حجم نمونه از نرم‌افزار سمپل پاور و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و ترسیم مدل معادله ساختاری پژوهش از نرم‌افزارهای اِس‌پی‌اِس‌اِس و اِیموس گرافیک استفاده شده است. یافته‌های مطالعه حاضر نشان داد که بین ابعاد مختلف متغیر اینستاگرام چون انباشت سرمایه مجازی، حضور در فضای مجازی و فعالیت در فضایی مجازی و ارزش‌های نئولیبرال، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد و استفاده از اینستاگرام، گرایش به ارزش‌های نئولیبرال را افزایش میدهد. همچنین ابعاد مختلف متغیر اینستاگرام، 6/31 درصد از واریانس متغیر ارزش‌های نئولیبرال را تبیین کردند. نتایج این مطالعه نشان داد که در خوانشی انتقادی، اینستاگرام به‌مثابه بخش مهمی از فناوری‌های قدرت نظم سرمایه‌داری نئولیبرال، نقش اساسی در بازتولید ارزش‌های نئولیبرالی چون فردگرایی، رقابت‌جویی، مصرف‌گرایی، سیالیت و دستاوردسالاری دارد.
واژه‌های کلیدی: اینستاگرام، ارزش‌های نئولیبرال، سرمایه‌داری، فضای مجازی و خوانش انتقادی.
مقدمه و بیان مسئله
شبکه‌های اجتماعی مجازی از جمله مهم‌ترین رسانه‌های جمعی هستند که همزمان با توسعه نئولیبرالیسم در دهه 1970 و 1980، در عرصه‌های گوناگون ظهور کردند. فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی و بهویژه رسانه‌های جمعی نظر کرده نئولیبرالیسم هستند، زیرا نقش اساسی در فراگیری و درونی کردن ارزش‌ها درون جامعه دارند. شبکه‌های اجتماعی به دلیل فراگیری و تأثیر عمیقی که بر زندگی افراد دارند، ابزار مناسبی برای توسعه و گسترش ارزش‌های نئولیبرال هستند. توسعه نئولیبرالیسم به عنوان الگوی هژمونیک نوین نظام سرمایه‌داری، بدون تصور فناوری‌های دیجیتالی اساساً غیرممکن بود. هستی‌شناسی نئولیبرالیسم بر پایه این باور شکل گرفته است که با به حداکثر رساندن دامنة دستاوردهای ناشی از معاملات مبتنی بر بازار و افزایش تعداد این معاملات، خیر اجتماع به حداکثر خواهد رسید و بر همین اساس میتوان تمام کنش‌های انسان را وارد قلمرو بازار کرد. این امر مستلزم ایجاد فناوری‌های آفرینش اطلاعات و ظرفیت انباشت، نگهداشت، انتقال، تحلیل و استفاده از پایگاه‌های داده‌ها برای هدایت تصمیمها در بازار جهانی است. به این دلیل که نئولیبرالیسم علاقه بسیاری به فناوری‌های اطلاعاتی و یافتن آنها دارد، این امر موجب شده است که کسانی از پیدایش نوع تازه‌ای از «جامعه اطلاعاتی» سخن برانند. این فناوری‌ها، تراکم رو به افزایش معاملات بازار را هم در مکان و هم در زمان فشرده ساخته است (هاروی، 1400: 10).
امروزه نئولیبرالیسم با تکیه بر «اقتصاد گیگی» و «انقلاب دات. کام‌ها» و در یک کلام توسعه سرمایه‌داری پلتفرمی در مقیاسی گسترده و جهانی نهتنها شیوه‌های تولید اقتصادی را دگرگون کرده است، بلکه با تکیه بر منطق «انباشت داده» در فضای شبکه‌های اجتماعی مجازی چون اینستاگرام، توئیتر، تلگرام، واتس‌اَپ و...، ارزش‌های اجتماعی، اخلاقی و انسانی را دچار دگرگونی عمیقی کرده است. امروزه زیر چتر نئولیبرالیسم، ما خودمان را در احاطه ارزش‌های معینی فهم می‌کنیم و جهت کنش‌هایمان را پیرامون همان ارزش‌ها پیدا می‌کنیم. اینگونه ارزش‌های نئولیبرال با تکیه بر منطق بازار و توسعۀ ارتباطات دیجیتالی نهتنها می‌گویند ما چه کسی هستیم و بهای ما چقدر است، بلکه تعیین می‌کنند که ما چه توقعی از دستورالعمل‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی می‌توانیم داشته باشیم و در واقع تعیین می‌کنند که ما فکر می‌کنیم
که ارزش‌های متعالی، چه چیزهای هستند (Brown, 2015: 34).
مطالعات مرتبط با این دو موضوع در ایران تاحد زیادی پراکنده است و بیشتر بر ابعاد خاصی از هر کدام تمرکز دارند؛ اما ترکیب این دو موضوع در قالب یک بررسی جامع همچنان نیازمند توجه بیشتری است. شبکه‌های اجتماعی مجازی در ایران به عنوان فضایی برای شکل‌گیری گفت‌وگوهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، اغلب از نظر تأثیرات نئولیبرالی مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند. در حالی که مفاهیم نئولیبرالیسم به طور عمده به مسائل اقتصادی و اجتماعی مرتبط با بازار آزاد و دولت‌های حداقلی اشاره دارد، اثرات این ایدئولوژی بر فرهنگ مصرفی و توسعۀ نخبگان اقتصادی در فضای دیجیتال ایران تاحد زیادی نادیده گرفته شده است. شبکه‌های اجتماعی مجازی بهویژه در ایران، بستری برای تبلیغ سبک زندگی و مصرف‌گرایی نئولیبرال فراهم کرده‌اند، اما این مسئله کمتر مورد تحلیل قرار گرفته است.
از آنجایی که نئولیبرالیسم در بسیاری از جوامع به فردگرایی و توجه به منافع شخصی تأکید دارد، شبکه‌های اجتماعی مجازی نیز می‌توانند این روند را تقویت کنند. پژوهش‌های مرتبط با چگونگی تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر هویت‌های جمعی و اجتماعی، بهویژه در ایران که فرهنگ جمع‌گرایانه‌ای دارد، در مواردی چند، مورد توجه محققان قرار گرفته است. برای مثال مطالعه تاج‌بخش و گودرزی (1401)، نواح و همکاران (1398) و معمار و همکاران (1391)، همگی بر تأثیر شبکه‌های اجتماعی چون اینستاگرام بر هویت افراد جامعه اشاره دارند. با وجود این در این حوزه، انجام مطالعات بیشتر، ضروری به نظر میرسد. برای پر کردن این شکاف‌ها، پژوهشگران نیاز دارند تا جنبه‌های مختلف نئولیبرالیسم و شبکه‌های اجتماعی مجازی را درهم تنیده کنند و بر تأثیرات متقابل آنها در ایران تمرکز کنند.
یکی از شبکه‌های اجتماعی که در یک دهه اخیر با استقبال زیاد مخاطبان همراه شده، اینستاگرام است. اینستاگرام در یک دهه اخیر از جمله رسانه‌های جمعی پرطرفدار در جهان بوده است که به دلیل قابلیت‌های متعددش، محبوبیت بسیاری در جهان پیدا کرده و به عنوان یکی از پرمخاطب‌ترین شبکه‌های اجتماعی در جهان، جایگاه مهمی یافته است (McKneely, 2020: 23)، به طوری که طبق آخرین آمار، بیش از دو میلیارد نفر در جهان مخاطب دارد (Marcella a- Hood & Marcella, 2023: 634). استفاده روزافزون از پلتفرم‌های رسانه‌ای مانند اینستاگرام، تأثیرات عمیقی بر فرهنگ، هویت فردی و اجتماعی دارد. از جمله تأثیرات این پلتفرم‌ها، تقویت گرایش‌های نئولیبرال در جامعه است که در آن ارزش‌هایی چون فردگرایی، مصرف‌گرایی و اقتصاد بازار آزاد برجسته می‌شوند.
در این تحقیق، بررسی تأثیر استفاده از اینستاگرام بر گرایش به این ارزش‌ها در جامعه مورد توجه قرار خواهد گرفت. نئولیبرالیسم به عنوان یک ایدئولوژی اقتصادی و اجتماعی، به‌شدت بر فردگرایی، کاهش نقش دولت و آزادسازی بازار تأکید دارد. این ارزش‌ها به طور خاص از طریق رسانه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام می‌توانند تقویت شوند؛ زیرا این پلتفرم‌ها، فضایی را برای نمایش موفقیت‌های فردی، مصرف کالاها و خدمات و دستیابی به موقعیت‌های اجتماعی بالاتر فراهم می‌آورند. رسانه‌های اجتماعی بهویژه اینستاگرام به عنوان فضایی برای نمایش زندگی فردی و اجتماعی، مصرف کالاها و خدمات و حتی سفرهای لوکس، به‌راحتی فرهنگ مصرف‌گرایی را ترویج می‌دهند که یکی از ویژگی‌های بارز نئولیبرالیسم است (Fuchs, 2017: 33).
در آغاز دهه 1370 که نقطه شروع اجرای سیاست‌های تعدیل ساختاری و برنامه‌های نئولیبرال در ایران بود، اینترنت نیز وارد جامعۀ ایرانی شد. از آن زمان تاکنون اتفاقات بسیار زیادی رقم خورده است و رسانه‌های جمعی از ویدئو و ماهواره تا شبکه‌های اجتماعی چون فیسبوک، تلگرام، اینستاگرام و... جای خود را در میان افراد جامعه پیدا کرده‌اند. طبق آخرین آمار در ایران، 5/78 درصد از جمعیت کشور از یکی از شبکه‌های اجتماعی مجازی استفاده می‌کنند. اینستاگرام، محبوب‌ترین دامنة اینترنتی کشور است و نزدیک به 5/46 درصد افراد جامعه، مخاطب این شبکه اجتماعی هستند. محبوبیت این شبکه اجتماعی در بین جمعیت 18 تا 29 ساله، 4/74 درصد است (ر.ک: ایسپا، 1402). اساساً اینستاگرام در جامعه ایرانی، تبدیل به ابزاری برای خودبیانگری و به تصویر کشیدن و افشای ابعاد مختلف زندگی فردی است؛ اینکه چه مارکی می‌پوشیم، چه غذایی می‌خوریم یا خود را چگونه آرایش می‌کنیم (کاظمی، 1401: 205). بنابراین پرداختن به آن و بررسی اتفاقاتی که در فضای اینستاگرام رخ میدهد، ضروری است. بر اساس آنچه گفته شد، هدف پژوهش حاضر، بررسی انتقادی گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در بستر اینستاگرام در میان کاربران ایرانی و پاسخگویی به این پرسش اساسی است که آیا کاربران ایرانی اینستاگرام به ارزش‌های نئولیبرال گرایش دارند؟
پیشینه پژوهش
در چند سال اخیر مطالعات متفاوتی در ارتباط با اینستاگرام صورت گرفته است که نتایج برخی از آنها نشان میدهد که در فضای این شبکه اجتماعی، کاربران با نوعی دگرگونی ارزشی مواجه هستند. نتایج مطالعه گودرزی (1402) با عنوان «نئولیبرالیسم؛ خوانش انتقادی از اشباع‌شدگی ساحت‌های زندگی اجتماعی» با استفاده از روش اسنادی نشان میدهد که نظم نئولیبرال با میانجی‌گری شبکه‌های اجتماعی مجازی چون اینستاگرام به‌مثابه یک سراسربین دیجیتالی و به‌واسطه مفهوم آزادی و فردگرایی، ساحت‌های زندگی اجتماعی را استثمار کرده، سپس سوژه سیال و انقیادیافته‌ای را برساخت می‌کند و ارزش‌های اجتماعی را به نفع منطق بازار به حاشیه می‌راند.
مطالعه مجدی‌زاده و همکاران (1401) با عنوان «ظهور شبه‌فمینیسم نئولیبرال در صفحات اینستاگرامی زنان ایرانی» با استفاده از روش قوم‌نگاری مجازی نشان داد که ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی ذیل شش مضمون اصلی شامل مراقبت جسمی روزانه، انتخاب شخصی، پیشرفت فردی، منطق بازار، مصرف‌گرایی و خانواده خوشبخت، حکایت از ظهور شبه‌فمینیسم نئولیبرال در صفحات اینستاگرامی زنان ایرانی دارد.
پاشایی‌کلجاهی (1401) در پژوهشی با عنوان «بررسی رابطه استفاده از شبکه اجتماعی اینستاگرام با شکل‌گیری هنجارهای جدید در میان جوانان (مطالعه موردی: جوانان شهر تهران)» با استفاده از روش پیمایش به این نتیجه رسید که میان نوع استفاده (شخصی و کسب‌وکار) از اینستاگرام، میزان استفاده از آن و سابقه عضویت در این شبکه با هنجارهای جوانان، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد؛ بدین معنا که با افزایش آنها، مصرف‌گرایی و خودابرازی نیز میان جوانان افزایش مییابد.
همچنین نتایج مطالعه براتی و عطریان (1400) با عنوان «بررسی رابطه بین استفاده از اینستاگرام با تغییرات فرهنگی دانشجویان (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه صنعتی اصفهان)»، با بهره‌گیری از روش پیمایش نشان داد که بین استفاده از شبکة اجتماعی اینستاگرام با تغییر در ابعاد فرامادی فرهنگ شامل ارزش‌ها، هنجارها، آداب و رسوم، فرهنگ خانوادگی و... رابطه معناداری وجود دارد.
از سوی دیگر نتایج مقاله محبی و کیا (1399) با عنوان «شبکه‌های اجتماعی و تغییرات فرهنگی بین دانشجویان دانشگاه تهران؛ بر پایه ارزش‌های مادی و فرامادی اینگلهارت» با تکیه بر روش پیمایش نشان داد که محتوای فضای مجازی منطبق با نگرش‌های دانشجویان بوده، بیشترین توجه به سمت ارزش‌های فرامادی است. این یافته‌ها منطبق با نظریه اینگلهارت است و نشان میدهد که سیر ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی کشور ایران همسو با تغییرات فرهنگ جهانی در حال تغییر است.
پژوهش حیدری (1397) با عنوان «بررسی نقش رسانه اجتماعی اینستاگرام در ارتقای ارزش‌های فرهنگی دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق» با استفاده از روش پیمایش نشان داد که شبکه اجتماعی اینستاگرام بر بعد فردگرایی و جمع‌گرایی، بعد فاصله قدرت، بعد ابهام‌گریزی، بعد مردانگی و زنانگی دانشجویان و ارتقای ارزش‌های فرهنگی به صورت واحد و توانایی برقراری ارتباط در اینستاگرام بر ارزش‌های فرهنگی تأثیر دارد.
در میان مطالعات خارجی، نتایج پژوهش سونگ‌کنگ3 و همکاران (2023) با عنوان «تغییر در ارزش‌های اجتماعی به دلیل استفاده از رسانه اجتماعی اینستاگرام در نوجوانان شهر ماکاسار» با استفاده از روش پیمایش نشان داد که رسانه‌های اجتماعی چون اینستاگرام به طور قطعی بر ارزش‌های اجتماعی جوانان اثرگذار هستند. البته تأثیری که رخ میدهد وابسته به نحوه استفاده کاربران، متفاوت است. بنابراین باید نتیجه گرفت که اینستاگرام در تغییر و شکل‌دهی به ارزش‌های اجتماعی کاربران مؤثر است.
نتایج مطالعه باتاوا و سیرووا4 (2022) با عنوان «نقش ارزش‌ها در رفتارهای بصری کاربران شبکه اینستاگرام» با استفاده از روش پیمایش نشان داد که ارزش‌های مدرن و پُست‌مدرن اغلب در میان کاربران شبکه اجتماعی اینستاگرام تجسم یافته است و این ارزش‌ها، پیش‌بینی‌کننده تغییرات ارزشی بعدی در زندگی اجتماعی این کاربران است.
نتایج مقاله مور5 (2021) با عنوان «ارزش‌های اجتماعی، محتوای ارزشی و حرکت
بی‌نهایت در فضای اینستاگرام» با بهره‌گیری از روش پدیدارشناسی نشان داد که شبکه اجتماعی اینستاگرام با اختیار و آزادسازی فضای خود برای کاربران به‌‌تدریج بر دگرگونی ارزش‌های اجتماعی مخاطبان جهت میدهد. این جهت‌گیری می‌تواند علاوه بر فرصت‌ها، تهدیداتی هم برای ساختارهای فرهنگی و اجتماعی جامعه به همراه داشته باشد.
همچنین نتایج مطالعه پرادیکا6 و همکاران (2018) با عنوان «تأثیر ارزش اجتماعی بر نگرش تبلیغات رسانه‌ای کاربران و قصد خرید نسل هزاره در اینستاگرام» با استفاده از روش پیمایش نشان داد که بخشی از ارزش‌های اجتماعی مطرحشده در این پژوهش بر قصد خرید و مصرف‌گرایی افراد در اینستاگرام اثرگذار است.
در نهایت مطالعه رابرتس7 (2014) با عنوان «شبکه‌های اجتماعی و موضوع نئولیبرال» با بهره‌گیری از روش انتقادی نشان داد که هرچند پلتفرم‌های مجازی فرصت جدیدی درباره مشارکت افراد در بحث‌های اجتماعی و سیاسی ایجاد کرده‌اند، این پلتفرم‌ها به عنوان بخشی از ایدئولوژی نئولیبرال، باعث ترویج ارزش‌های فردگرایانه و برندمحور شدن افراد شده‌اند.
با تأملی در پژوهش‌های بررسیشده میتوان عنوان نمود که شبکه‌های اجتماعی و بهویژه اینستاگرام، نقش اساسی در تغییر ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی کاربران دارند. نکته قابل تأمل در مطالعات پیشین این است که ارزش‌های برخاسته از جهان‌بینی نئولیبرالیسم در شبکه‌های اجتماعی چون اینستاگرام به صورت مشخص بررسی نشده است. تنها برخی از مطالعات به صورت غیر مستقیم به برخی از این ارزش‌ها چون مصرف‌گرایی و فردگرایی اشاره داشتهاند. البته باید عنوان نمود که در این رابطه در حوزه علوم انسانی در کشور، خلأهای تئوریکی وجود دارد که باید به آنها بیش از پیش پرداخته شود. مطالعه تئوریک و تجربی مرتبط با نئولیبرالیسم از زاویه جامعه‌شناختی، به درک و شناخت بهتر ارزش‌های نئولیبرال کمک می‌کند. بر این اساس مطالعه حاضر تلاش دارد که ارزش‌های نئولیبرال را در بستر اینستاگرام به صورت مشخص‌تری بررسی کند.
چهارچوب نظری
اینستاگرام و بازتولید ارزش‌های نئولیبرال
با توجه به اینکه درباره رابطه اینستاگرام و ارزش‌های نئولیبرال، نظریه مشخصی وجود ندارد، چارچوب نظری پژوهش حاضر از نوع ترکیبی است و محققان تلاش کرده‌اند با کندوکاو در نظریه‌های جدید جامعه‌شناسی، رابطه این دو مفهوم را مشخص کرده، مدل نظری و فرضیه‌های پژوهش را بر اساس آن صورت‌بندی کنند. یانیس واروفاکیس8، معتقد سرمایه‌داری نئولیبرال مبتنی بر فضای مجازی و ابری با تحریک میلیاردها نفر از اشخاص بی‌مٌزد به انجام کار رایگان، تلاش دارد برای پربارتر کردن حساب کاربری خود در سرمایه ابری، کاربران را به سوی اعمالی چون بارگذاری عکس و فیلم در اینستاگرام هدایت کند. سرمایه ابری به ما پیشنهاد میدهد که کار را متوقف کنیم، در حالی که به ما پیشنهادهایی میدهد که به طرز چشمگیری با علایق ما هماهنگ است و ما را مشتاق دیگر کالاهای قابل فروش در تیول‌ها یا پلتفرم‌های ابری می‌کند (Varoufakis, 2021: 4).
هارت9 و نگری10 بر این باور هستند که رسانه‌های اجتماعی جدیدی چون اینستاگرام، سازوکارهایی را کشف کرده‌اند تا از بطن روابط اجتماعی و پیوندهای میان کاربران، ارزش را استخراج کند. به عبارت دیگر در پس ارزش نهفته در داده‌ها، ثروت اجتماعی، روابط اجتماعی، هوش اجتماعی و تولید اجتماعی ایستاده است (هارت و نگری، 1401: 308-309). به باور آنها، بخش اعظمی از فرهنگ عامه که در فضای رسانه‌ای بازنمایی می‌شوند، ارزش‌های سرمایه‌داری نئولیبرال را اشاعه می‌کنند یا به نحوی آغشته به روابط اجتماعی نئولیبرال است. اما این امر مانع نمی‌شود که درون خودش حاوی توانشی برای طرح بدیل و تغییر باشد (همان، 1402: 173).
بیونگ چول هان11 معتقد است که جامعه قرن بیستویکم دیگر یک جامعه انضباطی نیست، بلکه یک جامعه «دستاوردسالار» است. ساکنانش هم دیگر سوژه‌ای منقاد نیستند، بلکه سوژه‌های «دستاوردخواه» هستند. آنها کارآفرینان خودشان هستند (هان، 1400ب: 25). «می‌توانیِ» بی‌پایان، فعلِ معینِ ایجابیِ جامعه دستاوردسالار است. می‌توانی، سطح بهره‌وری را افزایش میدهد. به همین دلیل است که سوژه دستاوردخواه، سریع‌تر و بهره‌ورتر از سوژه منقاد است (هان، 1400ب: 26-27). امروزه همه می‌خواهند از بقیه متفاوت باشند، اما این اراده به تفاوت‌طلبی می‌تواند یکسانی را تداوم بخشد. امروزه ما با نوع پیشرفته‌ای از سازگاری و همسانی روبه‌رو هستیم. یکسانی خود را از طریق دیگربودگی آشکار می‌کند. حتی اصالت دیگری، سازگاری را استوارتر می‌کند؛ چون مؤثرتر از یکسان‌سازی اجباری است که بسیار شکننده و ضعیف است (همان، 1402: 116). آنچه مشکل‌آفرین می‌شود، نه رقابت فردی فی‌نفسه، بلکه خودارجاعی است که به رقابت مطلق می‌انجامد (همان، 1400: 82).
زیگمونت باومن12 معتقد است که ما در «جوامع فروشی» زیست می‌کنیم. مشخصه جوامع فروشی این است که «کمی‌سازی» بر همه ابعاد آن غلبه کرده است. پس شعار چنین جامعه‌ای می‌تواند این باشد که: «وقتی کیفیت، شما را مأیوس می‌کند، در کمیت به دنبال رستگاری می‌گردید. وقتی دوام خوب نیست، سرعت تغییر است که ممکن است شما را رستگار کند» (باومن، 1400: 100). بخش مهمی از سستی و ناپایداری روابط و ارزش‌های انسانی از جمله عشق در همجواری‌های مجازی خلاصه می‌شود که اقتصاد بازار آزاد و نظم نئولیبرال بر مبنای مصرف‌گرایی پدید آورده است. تمام تلاش اقتصاد بازار آزاد این است که حیطه‌هایی از زندگی انسانی مانند روابط عاطفی و عاشقانه را که رنگ و بویی بازاری نداشته‌اند، مبتنی بر اقتصاد بازار آزاد از نو صورت‌بندی کنند. در نظم نئولیبرال، تنها شخصیتی که فعالان بازار قادر و مایل به پذیرش و در نظر گرفتن آن هستند، انسان مصرف‌کننده است؛ انسانی که همه‌چیز را مصرف کرده و سپس دور می‌اندازد؛ خریدار تنها، به خود مشغول و خودخواهی که جست‌وجو برای یافتن بهترین معامله را به عنوان درمانی برای تنهایی خود انتخاب کرده و هیچ درمان دیگری نمی‌شناسد؛ تنها اجتماعی که می‌شناسد و به آن نیاز دارد، فوج مشتری‌های مرکز خرید است. انسان اقتصادی و انسان مصرف‌کننده، مردان و زنان بدون پیوندهای اجتماعی هستند. آنها ساکنان آرمانی اقتصاد بازاری و کسانی هستند که ناظران نظم نئولیبرال را
خوشحال می‌کنند (باومن، 1400: 116-118).
بر اساس نظریه‌های مطرحشده از متفکران پارادایم انتقادی، میتوان اینگونه عنوان نمود که اینستاگرام ذیل نظم نئولیبرال به عنوان فضای بازتولیدکننده ارزش‌های نئولیبرال در نظر گرفته می‌شود. این پلتفرم به عنوان بخشی از ساختار نئولیبرالیسم به واسطه سازوکارهای متفاوتی تلاش دارد تا با ترغیب کاربران به حضور و فعالیت در فضای اینستاگرام، آنها را به انباشت داده در این فضا هدایت کند. این انباشت داده‌هاست که بخش مهمی از حیات نئولیبرالیسم را که وابسته به فناوری و ظرفیت‌های ارتباطی است، تأمین می‌کند. بنابراین پلتفرم‌هایی چون اینستاگرام، بهترین فضا برای بازتولید ارزش‌های نئولیبرالی چون فردگرایی، رقابت‌جویی، سیالیت، مصرف‌گرایی و دستاوردسالاری هستند. بر اساس آنچه گفته شد، پرسش اساسی پژوهش حاضر این است که آیا استفاده از شبکه اجتماعی اینستاگرام با گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در میان کاربران اینستاگرام رابطه دارد؟ و اگر رابطه‌ای وجود دارد، این رابطه در چه سطحی است؟ بر اساس آنچه در این بخش مطرح شد، مدل نظری و فرضیه‌های پژوهش را میتوان بدین شکل صورت‌بندی کرد:
شکل 1- مدل نظری پژوهش
1. تمایل به انباشت سرمایه مجازی با گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در میان کاربران اینستاگرام، رابطه دارد.
2. تمایل به حضور در اینستاگرام با گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در میان کاربران ایرانی اینستاگرام، رابطه دارد.
3. فعالیت در فضای مجازی، با گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در میان کاربران ایرانی اینستاگرام، رابطه دارد.
روش پژوهش
روش پژوهش حاضر، کمّی و از نوع پیمایشی است. جامعه آماری این پژوهش شامل کاربران ایرانی شبکه اجتماعی اینستاگرام است که بر اساس آخرین آمارهای رسمی بیش از 42 میلیون کاربر دارد (ر.ک: ایسپا، 1402). روش نمونه‌گیری به صورت غیراحتمالی در دسترس است و حجم نمونه با استفاده از نرم‌افزار «سمپل پاور» در سطح خطای 05/0، 385 نفر برآورد شده است که برای افزایش دقت و با کنار گذاشتن پرسشنامه‌های ناقص، حجم نمونه 400 نفر افزایش یافت ملاک ورود پژوهش کاربران اینستاگرام در سال 1404 بوده که در شبکه اجتماعی اینستاگرام فعالیت داشته و ملاک خروج، یعنی ناقص جواب دادن به پرسش‌های پرسشنامه پژوهش، پاسخ‌های 400 نمونه بررسی شد و پیش از شروع پرسش‌ها در پرسشنامه الکترونیکی، به منظور رعایت مسائل اخلاقی پژوهش به پاسخگویان اطمینان داده شد که مشخصات هویتی آنها ذکر نخواهد شد برای تحلیل‌های آماری و استنباطی از نرم‌افزار «اِس‌پی‌اِس‌اِس13 26» و برای مدل‌سازی معادله ساختاری از نرم‌افزار «اِیموس گرافیک14 24» استفاده شده است.
پرسشنامه ارزش‌های نئولیبرال
مقصود از ارزش‌های نئولیبرال، ارزش‌هایی هستند که برخاسته از چهارچوب نظم بازار آزاد و گفتمان نئولیبرال هستند و چارچوبی برای اندیشه و اعمال افراد ایجاد کرده و به زندگی افراد جهت می‌دهند. این ارزش‌ها شامل فردگرایی اقتصادی «به معنای هرکس مسئول خوشبختی یا بدبختی و منفعت و سود خویش است» (فون‌میزس، 1402: 72). رقابت‌جویی «به‌معنای اینکه رقابت را در هر حوزه‌ای از زندگی انسان میتوان گسترش داد» (فون‌هایک، 1401: 83-84؛ فریدمن، 1401: 17-18)، سیالیت «یعنی تسلیم زندگی بدون قاعده و سیال شدن امور زندگی روزمره» (باومن، 1400: 28)، مصرف‌گرایی «یعنی تمرکز بر این ایده که هر چیزی قابل مصرف و دورریختنی است، حتی آرمان‌ها و ارزش‌های اخلاقی» (باومن، 1396: 368) و دستاوردسالاری «یعنی اینکه انسان معاصر، همیشه باید برای ابراز وجود، چیزی برای عرضه داشته باشد» (هان، 1400: 26-27).
در جدول شماره 1، گویه‌های عملیاتی‌شده هر خرده‌مقیاس، نتایج تحلیل عاملی تأییدی مرتبه دوم و آزمون آلفای کرونباخ آمده است که با توجه به نقطه بٌرش بار عاملی هر گویه که بین 4/0 تا 9/0 و نقطه برش مطلوب آلفای کرونباخ که بین 7/0 تا 9/0 است، میتوان عنوان نمود که این پرسشنامه از لحاظ پایایی، مطلوب و قابل قبول است.
جدول 1- نتایج تحلیل عاملی تأییدی مرتبه دوم برای سازه ارزش‌های نئولیبرال و ابعاد آن
متغیر | ابعاد | گویه | نتایج تحلیل عاملی تأییدی | پایایی | |||
بار عاملی | مقدار t | مقدار Sig | پیش‌آزمون | پس‌آزمون | |||
ارزش‌های نئولیبرال | فردگرایی | 1- به نظرم هر کسی مسئول سرنوشت خودش است. | 58/0 | - | - | 61/0 | 78/0 |
2- هرکسی باید بهتنهایی روی توانایی‌های خود حساب کند. | 77/0 | 067/7 | **000/0 | ||||
3- تلاش فردی بر همکاری جمعی، ارجح است. | 47/0 | 751/6 | **000/0 | ||||
4- هرکس که ظرفیت‌های خودش را بشناسد، از دیگران بی‌نیاز می‌شود. | 40/0 | 975/5 | **000/0 | ||||
رقابت‌جویی | 1- زندگی مبتنی بر رقابت، از زندگی مبتنی بر همکاری بهتر است. | 58/0 | - | - | 83/0 | 84/0 | |
2- دوست دارم همیشه از طریق رقابت کردن با دیگران، نشان بدهم که من برتر هستم. | 71/0 | 007/9 | **000/0 | ||||
3- زندگی بدون رقابت، بی‌معناست. | 59/0 | 226/8 | **000/0 | ||||
4- در هر حوزه‌ای حتی عشق و دوستی باید با دیگران رقابت کرد و برنده شد. | 69/0 | 935/8 | **000/0 | ||||
سیالیت و بی‌ثباتی | 1- در زندگی باید از هر کسی، انتظار هر چیزی را داشت. | 43/0 | - | - | 69/0 | 72/0 | |
2- اعتماد کردن به دیگران، بسیار سخت شده است. | 45/0 | 029/4 | **000/0 | ||||
3- این روزها پایبندی به رابطه و تعهد بی‌معناست. | 64/0 | 965/4 | **000/0 | ||||
4- برعکس زندگی قاعده‌مند که خسته‌کننده است، زندگی بدون قاعده، لذت‌بخش است. | 43/0 | 969/3 | **000/0 | ||||
مصرف‌گرایی | 1- هیچ‌چیز لذت‌بخش‌تر از خرید کردن و مصرف نیست. | 65/0 | - | - | 82/0 | 85/0 | |
2- به نظرم این روزها روابط شخصی را هم می‌شود مصرف کرد و دور انداخت. | 61/0 | 423/5 | **000/0 | ||||
3- دوست ندارم ظاهر تکراری داشته باشم، بلکه دوست دارم همیشه متنوع و متفاوت باشم. | 63/0 | 299/10 | **000/0 | ||||
4. داشتن وسایل مصرفی متنوعی و زیاد مانند لباس، کفش، ماشین و... احساس برتر بودن به من میدهد. | 84/0 | 796/11 | **000/0 | ||||
5- وقتی توانایی خرید کالاهای متنوع و زیاد را ندارم، احساس افسردگی به من دست میدهد. | 65/0 | 507/10 | **000/0 | ||||
دستاوردسالاری | 1- به هرکار و ابزاری برای کارآفرین شدن متوسل می‌شوم. | 70/0 | - | - | 71/0 | 72/0 | |
2- برای موفق دیده شدن، حاضرم کارهای غیر اخلاقی هم بکنم. | 50/0 | 240/2 | **000/0 | ||||
3- انسان بدون دستاورد، یک انسان بی‌مصرف و شکستخورده است. | 66/0 | 253/2 | **000/0 | ||||
4- از اینکه دیگران برای موفق شدن دست به هرکاری می‌زنند، ناراحت می‌شوم. | 42/0 | 989/1 | **000/0 | ||||
فردگرایی | 79/0 | - | - | 73/0 | 77/0 | ||
رقابت‌جویی | 84/0 | 609/4 | **000/0 | ||||
سیالیت و بی‌ثباتی | 42/0 | 766/4 | **000/0 | ||||
مصرف‌گرایی | 75/0 | 677/4 | **000/0 | ||||
دستاوردسالاری | 58/0 | 273/2 | **000/0 | ||||
P**<001/0 | |||||||
پرسشنامه اینستاگرام
برای بررسی سه بٌعد متغیر اینستاگرام از پرسشنامه محقق‌ساخته استفاده شده است که در آن، دیدگاه‌های نظری متفکرانی چون واروفاکیس (1403)، سرنیچک (1400) و کاستلز (1402) درباره انباشت، حضور و فعالیت در فضای مجازی لحاظ شده است و سپس از طریق تحلیل عاملی تأییدی و آزمون آلفای کرونباخ، پایایی این متغیر و ابعاد مربوط به آن بررسی شد.
این پرسشنامه شامل سه خٌرده‌مقیاس انباشت سرمایه مجازی، حضور در فضای مجازی و فعالیت در فضای مجازی است و هر کدام از ابعاد این متغیر شامل چهار گویه می‌شود. در جدول شماره (2)، گویه‌های عملیاتی‌شده هر خرده‌مقیاس، نتایج تحلیل عاملی تأییدی مرتبه دوم و آزمون آلفای کرونباخ آمده است که با توجه به نقطه بٌرش بار عاملی هر گویه که بین 4/0 تا 9/0 و نقطه برش مطلوب آلفای کرونباخ که بین 7/0 تا 9/0 است، میتوان عنوان نمود که این پرسشنامه از لحاظ پایایی، مطلوب و قابل قبول است.
جدول 2- نتایج تحلیل عاملی تأییدی مرتبة دوم برای سازه اینستاگرام و ابعاد آن
متغیر |
ابعاد | گویه | نتایج تحلیل عاملی تأییدی | مقدار پایایی | |||
بار عاملی | مقدار t | مقدار Sig | پیش‌آزمون | پس‌آزمون | |||
اینستاگرام | اثبات سرمایه مجاز | 1- یکی از اهداف حضورم در فضای مجازی، به دست آوردن «لایک‌های» زیاد است. | 65/0 | - | - | 72/0 | 76/0 |
2- از اینکه دنبال‌کنندگانم (فالوور) در اینستاگرام بیشتر شود، خوشحال می‌شوم. | 72/0 | 136/10 | **000/0 | ||||
3- دوست دارم درباره مطالبی (پٌست) که در اینستاگرام منتشر می‌کنم، همه نظر بدهند. | 66/0 | 735/9 | **000/0 | ||||
4- دیدن کسانی که در اینستاگرام دنبال‌کنندگان زیادی دارند، مرا هم به افزایش دنبال‌کنندگان ترغیب می‌کند. | 63/0 | 437/9 | **000/0 | ||||
فعالیت در فضای مجازی | 1- معمولاً روزی چند ساعت در اینستاگرام می‌چرخم. | 68/0 | - | - | 3/0 | 71/0 | |
2- هر روز صفحه شخصی‌ام در اینستاگرام را چک می‌کنم. | 72/0 | 171/10 | **00/0 | ||||
3- هر روز اخبار و مطالب منتشر شده در اینستاگرام را چک می‌کنم. | 65/0 | 330/7 | **000/0 | ||||
4- به نظر میرسد اینستاگرام از سایر رسانه‌های اجتماعی برای اطلاع از مسائل مختلف، قابل اعتمادتر است. | 45/0 | 505/7 | **000/0 | ||||
| 1- معمولاً روزی یک اِستوری در اینستاگرام می‌گذارم. | 84/0 | - | - | 68/0 | 0/0 | |
2- سعی می‌کنم حداقل در هفته یک پٌست در اینستاگرام منتشر کنم. | 75/0 | 791/9 | **000/0 | ||||
3- دوست دارم درباره مطالب و پٌست‌های به اشتراک گذاشته شده دیگران نظر بدهم. | 43/0 | 538/9 | **000/0 | ||||
4- معمولاً مطالب زیادی در فضای اینستاگرام برای دوستان و آشنایان به اشتراک می‌گذارم. | 44/0 | 243/7 | **000/0 | ||||
انباشت سرمایه مجازی | 85/0 | - | - | 67/0 | 72/0 | ||
حضور در فضای مجازی | 73/0 | 361/5 | **000/0 | ||||
فعالیت در فضای مجازی | 67/0 | 198/4 | **000/0 | ||||
P**<001/0 | |||||||
یافته‌های پژوهش
دامنه سنی جامعه آماری پژوهش حاضر، بین 15 تا 55 سال و بالاتر قرار دارد. گروه سنی 25 تا 34 سال، بیشترین فراوانی را با حدود 5/32 درصد و گروه سنی 55 سال و بالاتر با 3/4 درصد، کمترین فراوانی را داشتهاند. از 400 نفر پاسخگو، 258 نفر زن بوده که معادل 5/64 درصد کل پاسخگویان است و 142 نفر نیز مرد هستند، که معادل 5/35 درصد از کل پاسخگویان هستند. بیشترین پاسخگویان با تعداد 130 نفر که معادل 5/32 درصد است، دارای مدرک تحصیلی کارشناسیارشد هستند و کمترین میزان مربوط به افرادی با مدرک تحصیلی ابتدایی با تعداد 7 نفر که معادل 8/1 درصد است. بیشترین میزان پاسخگویی بر اساس وضعیت تأهل مربوط به افراد مجرد با 220 نفر و 55 درصد، سپس افراد متأهل با 180 نفر و 45 درصد است. بیشترین میزان پاسخگویی برحسب وضعیت اشتغال مربوط به افراد شاغل با فراوانی 250 نفر و 5/62 درصد و کمترین میزان پاسخگویی مربوط به افراد بیکار با 150 نفر و 5/37 درصد است. همچنین بر اساس پایگاه اقتصادی - اجتماعی، بیشترین پاسخگویی مربوط به افرادی با پایگاه اقتصادی - اجتماعی متوسط به فراوانی 238 نفر و 5/59 درصد و کمترین پاسخگویی مربوط به افرادی با پایگاه اقتصادی - اجتماعی بالا با فراوانی 10 نفر و 5/2 درصد است.
در جدول شماره (3)، توزیع درصدی پاسخگویان بر اساس متغیر وابسته ارزش‌های نئولیبرال آمده است. بر اساس یافته‌های مربوط به این متغیر، باید عنوان نمود که بیشترین میانگین به ترتیب برای ابعاد «فردگرایی» با میانگین 44/3، «سیالیت و بی‌ثباتی» با میانگین 22/3، «دستاوردسالاری» با میانگین 80/2، «مصرف‌گرایی» با میانگین 73/2 و «رقابت‌جویی» با میانگین 55/2 است. این یافته‌ها نشان‌دهنده این امر است که افراد در میان ارزش‌های نئولیبرال، گرایش بیشتری به فردگرایی دارند و گرایش کمتری به رقابت‌جویی.
جدول 3- توزیع درصدی ابعاد و گویه‌های مربوط به متغیر ارزش‌های نئولیبرال
ابعاد | گویه‌ها | کاملاً مخالفم | مخالفم | متوسط | موافقم | کاملاً موافقم | میانگین | میانگین کل |
فردگرایی | به نظرم هرکسی مسئول سرنوشت خودش است. | 3/1 | 8/11 | 8/7 | 3/49 | 30 | 95/3 | 44/3 |
هرکسی باید به تنهایی روی توانایی‌های خودش حساب کند. | 0 | 8/16 | 9 | 53 | 3/21 | 79/3 | ||
تلاش فردی بر همکاری جمعی ارجح است. | 8/9 | 5/33 | 8/24 | 5/25 | 5/6 | 86/2 | ||
هر کس که ظرفیت‌های خودش را بشناسد، از دیگران بی‌نیاز می‌شود. | 8/5 | 5/32 | 8/16 | 3/33 | 5/12 | 17/3 | ||
رقابت‌جویی | زندگی مبتنی بر رقابت، از زندگی مبتنی بر همکاری، بهتر است. | 19 | 8/42 | 21 | 5/14 | 8/2 | 39/2 | 55/2 |
دوست دارم همیشه از طریق رقابت کردن با دیگران نشان بدهم که من برتر هستم. | 3/21 | 45 | 8/15 | 5/14 | 5/3 | 34/2 | ||
زندگی بدون رقابت، بی‌معناست. | 5/6 | 25 | 23 | 5/26 | 9 | 19/3 | ||
در هر حوزه‌ای حتی عشق و دوستی باید با دیگران رقابت کرد و برنده شد. | 3/24 | 5/42 | 5/18 | 8/10 | 4 | 28/2 | ||
سیالیت و بی‌ثباتی | در زندگی باید از هر کسی، انتظار هر چیزی را داشت. | 3/5 | 12 | 3/10 | 8/44 | 8/27 | 78/3 | 22/3 |
اعتماد کردن به دیگران بسیار سخت شده است. | 5 | 3/7 | 5/11 | 5/43 | 3/37 | 10/4 | ||
این روزها پایبندی به رابطه و تعهد بی‌معناست. | 8/19 | 8/31 | 3/21 | 3/17 | 10 | 66/2 | ||
برعکس زندگی قاعده‌مند که خسته‌کننده است، زندگی بدون قاعده، لذت‌بخش است. | 3/23 | 5/40 | 3/24 | 9 | 3 | 28/2 | ||
مصرف‌گرایی | هیچ‌چیز لذت‌بخش‌تر از خرید کردن و مصرف نیست. | 8/12 | 3/36 | 20 | 8/23 | 3/7 | 77/2 | 73/2 |
به نظرم این روزها روابط شخصی را هم می‌شود مصرف کرد و دور انداخت. | 5/30 | 5/39 | 18 | 10 | 2 | 14/2 | ||
دوست ندارم ظاهر تکراری داشته باشم، بلکه دوست دارم همیشه متنوع و متفاوت باشم. | 3/6 | 5/22 | 3/18 | 3/42 | 8/10 | 29/3 | ||
داشتن وسایل مصرفی متنوعی و زیاد مانند لباس، کفش، ماشین و... احساس برتر بودن به من میدهد. | 8/15 | 5/35 | 3/17 | 5/25 | 6 | 71/2 | ||
وقتی توانایی خرید کالاهای متنوع و زیاد را ندارم، احساس افسردگی به من دست میدهد. | 13 | 5/36 | 3/17 | 5/36 | 13 | 78/2 | ||
دستاوردسالاری | به هر کار و ابزاری برای کارآفرین شدن متوسل می‌شوم. | 8/7 | 8/35 | 3/29 | 3/21 | 6 | 82/2 | 80/2 |
برای موفق دیده شدن، حاضرم کارهای غیراخلاقی هم بکنم. | 3/63 | 5/26 | 7 | 2 | 3/1 | 52/1 | ||
انسان بدون دستاورد، یک انسان بی‌مصرف و شکستخورده است. | 8/8 | 3/22 | 5/22 | 8/32 | 8/13 | 21/3 | ||
از اینکه دیگران برای موفق شدن دست به هرکاری می‌زنند، ناراحت می‌شوم. | 6 | 5/11 | 3/15 | 43 | 3/24 | 68/3 |
در جدول شماره (4)، توزیع درصدی پاسخگویان بر اساس متغیر مستقل اینستاگرام آمده است. بر اساس یافته‌های مربوط به این متغیر، باید عنوان نمود که بیشترین میانگین به ترتیب برای ابعاد «حضور در فضای مجازی» با میانگین 16/3، «انباشت سرمایه مجازی» با میانگین 44/2 و «فعالیت در فضای مجازی» با میانگین 27/2 است. بر اساس یافته‌های این جدول باید عنوان نمود که افراد، تمایل بیشتری به حضور صرف در اینستاگرام و تمایل کمتری به فعالیت جدی در اینستاگرام دارند.
جدول 4- توزیع درصدی ابعاد و گویه‌های مربوط به متغیر اینستاگرام
ابعاد | گویه‌ها | کاملاً مخالفم | مخالفم | متوسط | موافقم | کاملاً موافقم | میانگین از 5 | میانگین کل |
انباشت سرمایه مجازی | یکی از اهداف حضورم در فضای مجازی، به دست آوردن «لایک‌های» زیاد است. | 5/48 | 3/25 | 5/15 | 3/8 | 5/2 | 91/1 | 44/2 |
از اینکه دنبال‌کنندگانم (فالوور) در اینستاگرام بیشتر شود، خوشحال می‌شوم. | 21 | 3/16 | 5/28 | 5/27 | 8/6 | 83/2 | ||
دوست دارم درباره مطالبی (پٌست) که در اینستاگرام منتشر می‌کنم، همه نظر بدهند. | 3/17 | 25 | 23 | 8/31 | 3 | 78/2 | ||
دیدن کسانی که در اینستاگرام دنبال‌کنندگان زیادی دارند، مرا هم به افزایش دنبال‌کنندگان ترغیب می‌کند. | 3/30 | 5/32 | 8/21 | 8/13 | 8/1 | 24/2 | ||
حضور در فضای مجازی | معمولاً روزی چند ساعت در اینستاگرام می‌چرخم. | 8/7 | 17 | 5/16 | 5/49 | 3/9 | 36/3 | 16/3 |
هر روز صفحه شخصی‌ام را در اینستاگرام چک می‌کنم. | 5/11 | 5/13 | 8/8 | 3/50 | 16 | 46/3 | ||
هر روز اخبار و مطالب منتشر شده در اینستاگرام را چک می‌کنم. | 5/10 | 5/18 | 3/13 | 47 | 8/10 | 29/3 | ||
به نظر میرسد اینستاگرام از سایر رسانه‌های اجتماعی برای اطلاع از مسائل مختلف، قابل اعتمادتر است. | 3/20 | 33 | 8/24 | 18 | 4 | 53/2 | ||
فعالیت در فضای مجازی | معمولاً روزی یک اِستوری در اینستاگرام می‌گذارم. | 5/48 | 29 | 8/8 | 5/10 | 3/3 | 91/1 | 27/2 |
سعی می‌کنم حداقل در هفته یک پٌست در اینستاگرام منتشر کنم. | 50 | 5/30 | 7 | 3/9 | 3/3 | 85/1 | ||
دوست دارم در مورد مطالب و پٌست‌های به اشتراک گذاشته شده دیگران نظر بدهم. | 5/23 | 8/28 | 5/26 | 8/20 | 5/0 | 46/2 | ||
معمولاً مطالب زیادی در فضای اینستاگرام برای دوستان و آشنایان به اشتراک می‌گذارم. | 20 | 8/30 | 5/16 | 5/26 | 5/3 | 86/2 |
برای بررسی رابطه بین متغیرهای پژوهش و ابعاد هر متغیر، از آزمون همبستگی پیرسون، رگرسیون چندمتغیره و مدل‌سازی معادله ساختاری استفاده شده است. در جدول شماره (5)، نتایج آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه میان متغیر مستقل و وابسته پژوهش و همچنین همبستگی بین ابعاد مختلف این متغیرها آمده است.
جدول 5- نتایج ضرایب همبستگی پیرسون
بین استفاده از اینستاگرام و گرایش به ارزش‌های نئولیبرال
ارزش‌های نئولیبرال (متغیر وابسته) | استفاده در شبکه اجتماعی اینستاگرام (متغیر مستقل) | |||||
انباشت سرمایه مجازی | حضور در فضای مجازی | فعالیت در فضای مجازی | ||||
r | Sig | r | Sig | r | Sig | |
فردگرایی | 054/0- | 281/0 | 003/0- | 947/0 | 001/0- | 977/0 |
رقابت‌جویی | 174/0** | 000/0 | 128/0* | 011/0 | 220/0** | 000/0 |
سیالیت و بی‌ثباتی | 121/0* | 016/0 | 273/0** | 000/0 | 161/0** | 001/0 |
مصرف‌گرایی | 233/0** | 000/0 | 292/0** | 000/0 | 222/0** | 000/0 |
دستاوردسالاری | 224/0** | 000/0 | 153/0** | 002/0 | 158/0** | 000/0 |
ارزش‌های نئولیبرال | 210/0** | 000/0 | 294/0** | 000/0 | 246/0** | 000/0 |
مجموع همبستگی دو متغیر | 329/0** | 000/0 | ||||
01/0, ** P < 05/0 * P <400 = n | ||||||
یافته‌های جدول شماره (5) نشان میدهد که بین استفاده از اینستاگرام و گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در میان کاربران، میزان همبستگی پیرسون برابر با 329/0 در سطح معناداری 000/0 است، که حکایت از رابطه مثبت، مستقیم و معناداری دارد و میتوان اینگونه عنوان نمود که هرچقدر استفاده از اینستاگرام در میان کاربران بیشتر باشد، گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در میان کاربران اینستاگرام نیز به مقدار 329/0 افزایش مییابد. بنابراین فرض H0مبنی بر عدم همبستگی استفاده از اینستاگرام و گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در سطح 1/0 درصد رد می‌شود و با اطمینان 99/0 درصد میتوان گفت که این دو متغیر با هم همبستگی داشته، نتایج آن را میتوان به جامعه آماری تعمیم دارد.
از طرف دیگر باید عنوان نمود که بعد «انباشت سرمایه مجازی» به جز بعد «فردگرایی»، با تمامی ابعاد متغیر گرایش به ارزش‌های نئولیبرال، همبستگی دارد؛ به این معنا که با احتمال خطای 1/0 و با اطمینان 99/0 میتوان عنوان نمود که با افزایش انباشت سرمایه مجازی کاربران اینستاگرام، گرایش به ارزش‌های نئولیبرال نیز افزایش مییابد.
بیشترین همبستگی در بعد «انباشت سرمایه مجازی» با بعد «دستاوردسالاری» است که مقدار همبستگی آن برابر با 224/0 در سطح معناداری 000/0 است. بعد «حضور در فضای مجازی» نیز به جز بعد فردگرایی، با تمامی ابعاد گرایش به ارزش‌های نئولیبرال، همبستگی مستقیم و مثبت دارد؛ بدین معنا که با افزایش حضور در فضای اینستاگرام، ابعاد گرایش به ارزش‌های نئولیبرال به غیر از بعد فردگرایی افزایش مییابد. همچنین باید عنوان نمود که بیشترین همبستگی بعد «حضور در فضای مجازی» با بعد «مصرف‌گرایی» است که مقدار همبستگی آن برابر با 292/0 در سطح معناداری 000/0 است. در نهایت بعد «فعالیت در فضای مجازی» به غیر از بعد «فردگرایی»، با تمامی ابعاد گرایش به ارزش‌های نئولیبرال، رابطه مستقیم، مثبت و معناداری دارد. بیشترین همبستگی این بعد با بعد «مصرف‌گرایی» است که میزان همبستگی آن برابر با 290/0 و سطح معناداری 000/0 است.
جدول 6- تحلیل رگرسیون سازه اثرگذار (استفاده از اینستاگرام)
در پیشبینی متغیر گرایش به ارزش‌های نئولیبرال
منبع پراکندگی | مجموع مجذورات | درجه آزادی | مجذور میانگین | همبستگی چندگانه | ضریب تبیین | مقدار F | سطح معناداری |
رگرسیون | 756/6509 | 3 | 919/2196 | 341/0 | 316/0 | 396/17 | 000/0 |
باقی‌مانده | 549/49394 | 396 | 724/134 |
|
|
|
|
کل | 297/55904 | 399 |
|
|
|
|
|
متغیرهای پیش‌بین | B | خطای استاندارد | بتا | T | سطح معناداری | ضریب تحمل | عامل واریانس |
مقدار ثابت | 831/55 | 445/2 | - | 838/22 | 000/0 | - | - |
انباشت سرمایه مجازی | 383/0 | 188/0 | 153/0* | 038/2 | 032/0 | 731/0 | 367/1 |
حضور در فضای مجازی | 806/0 | 177/0 | 234/0** | 566/4 | 000/0 | 850/0 | 177/1 |
فعالیت در فضای مجازی | 348/0 | 210/0 | 113/0* | 655/1 | 012/0 | 648/0 | 544/1 |
01/0, ** P < 05/0 * P <400 = n | |||||||
یافته‌های جدول شماره (6) نشان میدهد که ابعاد متغیر استفاده از شبکه اجتماعی اینستاگرام (به تفکیک ابعاد سه‌گانه: انباشت سرمایه مجازی، حضور در فضای مجازی و فعالیت در فضای مجازی) با ضریب همبستگی چندگانه 341/0 توانسته است 6/31 درصد از واریانس متغیر گرایش به ارزش‌های نئولیبرال را تبیین و پیشبینی کند. همچنین با توجه به معنادار بودن مقدار F (بزرگتر از 96/1) و کوچکتر بودن سطح معناداری از 05/0 میتوان گفت که استفاده از اینستاگرام بر گرایش به ارزش‌های نئولیبرال کاربران اینستاگرام، تأثیر معناداری دارد. با توجه به ضرایب رگرسیون استاندارد (بتا)، بُعد «حضور در فضای مجازی» با ضریب بتا 234/0، بیشترین سهم را در تبیین گرایش به ارزش‌های نئولیبرال کاربران اینستاگرام داشته است. همچنین بعد «انباشت سرمایه مجازی» با مقدار بتا 113/0 در سطح معناداری 042/0 نیز توانسته است در تبیین گرایش به ارزش‌های نئولیبرال کاربران اینستاگرام نقش ایفا کند. بعد «فعالیت در فضای مجازی» با میزان بتا 113/0 در سطح معناداری 012/0، سهم کمتری در تبیین گرایش به ارزش‌های نئولیبرال کاربران اینستاگرام داشته است.
در ادامه مدل معادله ساختاری پژوهش با استفاده از نرم‌افزار ایموس گرافیک ترسیم شده است و روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته پژوهش را نشان میدهد.
شکل 2- مدل معادله ساختاری پژوهش
در جدول شماره (7)، شاخصهای مربوط به آزمون برازش مدل معادله ساختاری پژوهش آمده است. همانگونه که یافته‌های جدول شماره (7) نشان میدهد، مرور دقيق شاخصهای نيكويی برازش مدل معادله ساختاری پژوهش نشان میدهد كه الگوی ساختاری، برازش خوبی دارد و تمامی شاخصهای نیکویی برازش مدل معادله ساختاری پژوهش در بازه قابل قبولی قرار دارند. بنابراین میتوان اینگونه عنوان نمود که داده‌های تجربی و مدل معادله ساختاری پژوهش که مبنایی تجربی دارد، به خوبی از مدل نظری پژوهش حمایت می‌کند.
جدول 7- نتایج آزمون شاخصهای برازش مدل معادله ساختاری پژوهش
ردیف | شاخص‌ها | میزان شاخص‌ها |
1 | مجذور خی ( CMIN(X2)) | 169/296 |
2 | درجه آزادی (DF) | 98 |
3 | سطح معناداری (P) | 000/0 |
4 | خی‌دو بر درجه آزادی X2/DF | 324/2 |
5 | شاخص نیکویی برازش (GFI) | 94/0 |
6 | شاخص نیکویی برازش اصلاحشده (AGFI) | 89/0 |
7 | شاخص توکر لوئیس (TLI) | 81/0 |
8 | شاخص برازندگی فزاینده (IFI) | 88/0 |
9 | شاخص برازندگی تطبیقی (CFI) | 83/0 |
10 | شاخص برازش نسبی (RFI) | 85/0 |
11 | شاخص برازش هنجارشده (بنتلر - بونت) (NFI) | 89/0 |
12 | خطای ریشه مجذور میانگین تقریبی (RMSEA) | 063/0 |
13 | شاخص برازش تطبیقی مقتصد (PCFI) | 72/0 |
14 | شاخص برازش هنجارشده مقتصد (PNFI) | 66/0 |
در جدول شماره (8)، میزان اثرگذاری مستقیم ابعاد متغیر مستقل بر متغیر وابسته با استفاده از روش خودگردان‌سازی آمده است.
جدول 8- بررسی معناداری اثرات مستقیم با روش خودگردان‌سازی
تأثیر مستقیم متغیرها | اثرات مستقیم | با فاصله اطمینان 95% | سطح معناداری | |||
کران پایین | کران بالا | |||||
انباشت سرمایه مجازی | <-- | ارزش‌های نئولیبرال | 242/0 | 127/0 | 185/0 | 001/0 |
حضور در فضای مجازی | <-- | ارزش‌های نئولیبرال | 336/0 | 253/0 | 547/0 | 000/0 |
فعالیت در فضای مجازی | <-- | ارزش‌های نئولیبرال | 128/0 | 161/0 | 274/0 | 000/0 |
تعداد نمونههای خودگردان: 5000 – سطح اطمینان: 95/0 | ||||||
بر مبنای یافته‌های جدول ذکر شده، از میان ابعاد متغیر اینستاگرام، بعد حضور در فضای مجازی با مقدار 336/0، بیشترین اثرگذاری را بر ارزش‌های نئولیبرال داشته است. از سوی دیگر، بعد انباشت سرمایه مجازی با مقدار 242/0، بر ارزش‌های نئولیبرال اثرگذار بوده است. همچنین بعد فعالیت در فضای مجازی با مقدار 128/0، کمتر از سایر ابعاد بر گرایش به ارزش‌های نئولیبرال کاربران اینستاگرام اثرگذار بوده است.
نتیجه‌گیری
این پژوهش با هدف بررسی نقش اینستاگرام در گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در جامعه ایرانی صورت گرفت. در یک دهه اخیر، اینستاگرام در جامعه ایرانی، جایگاه ویژه‌ای یافته و بخش مهمی از زندگی روزمره کاربران ایرانی را تحت تأثیر قرار داده است. نتایج این پژوهش نشان داد که اینستاگرام در جامعه ایرانی، نقش متوسطی در گرایش به ارزش‌های نئولیبرالی چون فردگرایی، رقابت‌جویی، مصرف‌گرایی، سیالیت و دستاوردسالاری دارد.
در این پژوهش، دو پرسش اساسی مطرح شد که ناظر بر رابطه میان استفاده از شبکه اجتماعی اینستاگرام و گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در میان کاربران و شدت این رابطه بود. بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر میتوان عنوان نمود که به‌نظر میرسد استفاده از شبکه اجتماعی اینستاگرام با گرایش به ارزش‌های نئولیبرال رابطه دارد. به عبارت دیگر، محتمل است زیست اینستاگرامی کاربران ایرانی سبب می‌شود که کاربران، ارزش‌های نئولیبرال را در این بستر، تجربه و حتی درونی کنند. از سوی دیگر، بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر باید عنوان نمود که شدت این رابطه در حد متوسط بوده، تمامی ابعاد ارزش‌های نئولیبرال به جز فردگرایی با زیست اینستاگرامی و استفاده از شبکه اجتماعی اینستاگرام رابطه متوسط دارند.
در این پژوهش، سه فرضیه اساسی درباره استفاده از اینستاگرام و گرایش به ارزش‌های نئولیبرال مطرح شد که فرضیه اول بر رابطه‌مندی میل به انباشت سرمایه مجازی و گرایش به ارزش‌های نئولیبرال تأکید داشت که این رابطه با استفاده از آزمون‌های آماری متفاوت تأیید شد؛ بدین معنا که به‌نظر میرسد با انباشت سرمایه مجازی در بستر اینستاگرام، گرایش به ارزش‌های نئولیبرال نیز افزایش مییابد.
فرضیه دوم، اشاره به رابطه حضور در فضای مجازی و گرایش به ارزش‌های نئولیبرال داشت که این فرضیه نیز تأیید شد؛ بدین معنا که احتمالاً با افزایش حضور در بستر اینستاگرام، گرایش به ارزش‌های نئولیبرال نیز افزایش مییابد.
از سوی دیگر فرضیه سوم به رابطه‌مندی فعالیت در فضای مجازی و گرایش به ارزش‌های نئولیبرال اشاره داشت که این فرضیه نیز تأیید شد؛ بدین معنا که هر چقدر فعالیت در شبکه اجتماعی اینستاگرام افزایش یابد، احتمال گرایش به ارزش‌های نئولیبرال نیز افزایش مییابد. بنابراین میتوان اینگونه عنوان نمود که به‌نظر میرسد اینستاگرام در خوانشی انتقادی و در نسبت با گفتمان نئولیبرالیسم به‌مثابه قسمی از تشکیلات نئولیبرالیسم است که ارزش‌های این جهان‌بینی اعم از رقابت‌جویی، سیالیت، مصرف‌گرایی و دستاوردسالاری در آن تولید و بازتولید می‌شود و به‌واسطه سازوکارهای متفاوت در این فضا، در حد متوسط گرایش به ارزش‌های نئولیبرال در میان کاربران ایرانی رواج مییابد.
در این پژوهش تأیید شد که بین مؤلفه‌های اینستاگرامی و گرایش به مؤلفه‌های ارزشی جهان‌بینی نئولیبرال، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. به عبارت دیگر، زیست جامعه ایرانی در بستر اینستاگرام، احتمال گرایش به ارزش‌های نئولیبرال را افزایش داده است. بر این اساس، نتایج این پژوهش با نتایج مطالعه گودرزی (1402) از جهت تأکید بر دگرگونی ارزش‌های اجتماعی به واسطه سوءاستفاده نئولیبرالیسم از سیالیت و فردگرایی، مجدی‌زاده و دیگران (1401) از جهت تأکید بر مصرف‌گرایی، فردگرایی و انتخاب شخصی، پاشایی کلجاهی (1401) از جهت تأکید بر مصرف‌گرایی و فردگرایی، براتی و عطریان (1400) از حیث تأکید بر نقش اینستاگرام در دگرگونی ارزش‌ها و رواج ارزش‌های مادی‌گرایانه، محبی و کیا (1399) از حیث تأکید بر استفاده از اینستاگرام و دگرگونی ارزش‌ها و حیدری (1397) از جهت تأکید بر فردگرایی در بستر اینستاگرام و دگرگونی ارزش‌ها همسو هستند.
همچنین نتایج این پژوهش با نتایج مطالعات خارجی سونگ‌کنگ و همکاران (2023) از جهت تأکید بر نقش اینستاگرام در تغییر ارزش‌های اجتماعی و گرایش به ارزش‌های فردگرایانه، باتاوا و سیرووا (2022) از جهت تأکید بر نقش اینستاگرام در رواج ارزش‌های پٌست‌مدرن، مور (2021) از حیث تأکید بر نقش اینستاگرام در دگرگونی ارزش‌ها و ساختارهای فرهنگی، پرادیکا و دیگران (2018) از جهت تأکید بر مصرف‌گرایی و رابرتس (2014) از حیث اثرگذاری فرهنگ سلبریتی به گرایش به مؤلفه‌های ارزشی جهان‌بینی نئولیبرال همخوانی دارند.
از سوی دیگر باید عنوان نمود که نتایج حاصل از این پژوهش، تبیین‌های نظری متفکرانی چون مانوئل کاستلز و نیک سرنیچک را که تأکید بر این نکته داشتند که سرمایه‌داری نئولیبرال با تکیه بر داده‌ها و اطلاعات و تشویق کاربران به انباشت داده در فضای پلتفرم‌هایی چون اینستاگرام به حیات خود ادامه میدهد، تأیید می‌کند. از سوی دیگر نتایج این پژوهش، نظریه‌های متفکرانی چون زیگمونت باومن را که بر نقش مصرف‌گرایی و همجواری‌های مجازی در بستر فضای مجازی ذیل نظم بازار و نئولیبرالیسم که به سیالیت منجر می‌شود، تأیید می‌کند. همچنین نتایج این پژوهش، دیدگاه متفکرانی چون بیونگ چول هان و ژان بودریار را که بر این نکته تأکید کردند که پلتفرم‌های مجازی چون اینستاگرام و فیسبوک، بخش مهمی از ساختار قدرت نظم نئولیبرال هستند که ارزش‌های فردگرایی و دستاوردسالاری را در این فضا تولید و بازتولید می‌کنند، تأیید می‌کند.
همانگونه که نتایج این پژوهش نشان داد، محتمل است که بخشی از پروژه نئولیبرالیسم در ایران بهویژه در سطح فرهنگی، به‌واسطه زیست اینستاگرامی تا حد متوسطی به موفقیت رسیده است. در واقع ادعاهای نظریای که نظریه‌پردازان مختلف مطرح کردند، از این لحاظ که رسانه‌های جمعی نوین در نظم نئولیبرال، جایگاهی ساختاری دارند، مشهود است.
همچنین پژوهش حاضر با محدودیت‌هایی نیز مواجه بود. طراحی چارچوب نظری دقیق برای چنین پژوهشی، محقق را با سختی‌هایی مواجه کرد. نبود پرسشنامهای مناسب برای بررسی متغیرهای این پژوهش، سبب شد تا محقق از ابزار پرسشنامه محقق‌ساخته استفاده کند و این امر زمان زیادی از پژوهش را در برگرفت؛ زیرا برای بحث پایایی و روایی پرسشنامه، محقق مجبور به انجام پیش‌آزمون، انجام محاسبات پایایی، اصلاح گویه‌های نامناسب پرسشنامه و توزیع دوباره پرسشنامه بود.
برای کاهش اثرگذاری ارزش‌های نئولیبرال در بستر اینستاگرام در جامعه ایرانی، میتوان از راهکارهای مختلفی استفاده کرد. این راهکارها می‌تواند شامل اقدامات آموزشی باشد که به ترویج آگاهی و توسعه نگرش‌های اجتماعی سالم‌تر کمک کند؛ برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای نوجوانان و جوانان در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز اجتماعی با هدف ارتقای آگاهی رسانه‌ای و تفکر انتقادی در استفاده از رسانه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، همچنین آموزش مهارت‌های تفکر انتقادی به کاربران درباره مصرف محتوا در شبکه‌های اجتماعی، بهویژه محتواهایی که مفاهیم فردگرایی و مصرف‌گرایی را تقویت می‌کنند. از سوی دیگر، تشویق تولید محتوای اجتماعی با محتوای فرهنگی، جمع‌گرایانه و انسانی که بر اصول همبستگی اجتماعی، عدالت اجتماعی و همکاری تأکید دارند. این نوع محتوا می‌تواند ارزش‌هایی متضاد با مصرف‌گرایی و فردگرایی را ترویج دهد. همچنین حمایت از پروژه‌ها و کمپین‌های فرهنگی که به ترویج ارزش‌هایی مانند همیاری، حمایت از محیط‌زیست و رفاه اجتماعی بپردازند. تشویق تولید محتوای غیر تجاری و تقویت رسانه‌های اجتماعی با محتواهایی که هدفشان بیشتر ارتقای آگاهی اجتماعی و فرهنگی است تا سود اقتصادی و راه‌اندازی کمپین‌های تبلیغاتی ملی که به ترویج فرهنگ‌های همبستگی اجتماعی، کمک به دیگران و ایجاد همدلی میان افراد بپردازد و تشویق تولید محتوای فرهنگی بومی و محلی که به معرفی ارزش‌های فرهنگی خاص ایران پرداخته، اهمیت آنها را در مقابله با مصرف‌گرایی و فردگرایی برجسته میسازد.
منابع
ایسپا؛ مرکز افکارسنجی دانشجویان ایرانی (1402) کاربران شبکه‌های اجتماعی مجازی در ایران در سال 1402.
باومن، زیگمونت (1396) اِشارت‌های پست‌مدرنیته، ترجمه حسن چاوشیان، چاپ چهارم، تهران، ققنوس.
----------- (1400) عشق سیال؛ در باب ناپایداری پیوندهای انسانی، ترجمه عرفان ثابتی، چاپ هفتم، تهران، ققنوس.
براتی، محمدجواد و نرگس عطریان (1400) برررسی رابطه بین استفاده از اینستاگرام با تغییرات فرهنگی دانشجویان (مطالعه موردی دانشجویان دانشگاه صنعتی اصفهان)، فصلنامه رسانه، 33(4)، صص 227-248.
پاشایی کلجاهی، آناهیتا (1401) بررسی رابطه استفاده از شبکه اجتماعی اینستاگرام با شکل‌گیری هنجارهای جدید در میان جوانان (مطالعه موردی: جوانان شهر تهران)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته جامعه‌شناسی، استاد راهنما شراره مهدی‌زاده، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا (س).
تاج‌بخش، غلامرضا و فرشاد گودرزی (1401) «مدل‌سازی معادله ساختاری تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر هویت جوانان استان آذربایجان غربی»، فصلنامه پژوهش‌های ارتباطی، سال بیست و نهم، شماره 2، صص 130-157.
حیدری، فریبا (1397) بررسی نقش رسانه اجتماعی اینستاگرام در ارتقای ارزش‌های فرهنگی دانشجویان کارشناسیارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق، پایان‌نامه کارشناسیارشد، رشته جامعه‌شناسی، استاد راهنما سمیه تاجیک اسماعیلی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق.
علی‌محمدی، امیرعلی (1401) اینستاگرام؛ سازوبرگ ایدئولوژیک سرمایه‌داری متأخر، تهران، سوره مهر.
فرایر، سارا (1400) بدون فیلتر: داستان اینستاگرام، ترجمه سعید زرگریان، تهران، آموخته.
فریدمن، میلتون (1401) سرمایه‌داری و آزادی، ترجمه غلامرضا رشیدی، چاپ هشتم، تهران، نشرنی.
فون‌میزس، لودویگ (1402) لیبرالیسم، ترجمه مهدی تدینی، چاپ چهارم، تهران، بنگاه ترجمه و کتاب پارسه.
فون‌هایک، فردریش (1401) راه بردگی، ترجمه فریدون تفضلی و حمید پاداش، چاپ پنجم، تهران، نگاه معاصر.
قاسمی، وحید (1392) مدل‌سازی معادله ساختاری در پژوهش‌های اجتماعی با کاربردAmos Graphics، چاپ دوم، تهران، جامعه‌شناسان.
کاظمی، عباس (1401) امر روزمره در جامعه پساانقلابی، چاپ ششم، تهران، فرهنگ جاوید.
کالرو، پیتر. اِل (1402) افسانه فردگرایی؛ نیروهای اجتماعی چگونه زندگی ما را شکل می‌دهند، ترجمه هادی جلیلی، چاپ چهارم، تهران، بیدگل.
گودرزی، فرشاد (1402) «نئولیبرالیسم: خوانش انتقادی از اشباع‌شدگی ساحت‌های زندگی اجتماعی»، دوفصلنامه علمی تداوم و تغییر اجتماعی، سال دوم، شماره 2، صص 435-449.
مجدی‌زاده، زهرا و دیگران (1401) «ظهور شبه‌فمنیسم نئولیبرال در صفحات اینستاگرامی زنان ایرانی»، فصلنامه علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، سال چهارم، شماره 4، صص 48-72.
محبی، علی و علی‌اصغر کیا (1399) «شبکه‌های اجتماعی و تغییرات فرهنگی بین دانشجویان دانشگاه تهران؛ بر پایه ارزش‌های مادی و فرامادی اینگلهارت»، فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ- ارتباطات، سال بیستویکم، شماره 51، صص 63-90.
معمار، ثریا و دیگران (1391) «شبکه‌های اجتماعی مجازی و بحران هویت (با تأکید بر بحران هویتی ایران)»، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، سال اول، شماره 4، صص 155-176.
نواح، عبدالرضا و سارا رشیدی و ایوب رستمی (1398) «بررسی تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر هویت اجتماعی جوانان (مورد مطالعه: جوانان 18 تا 30 سال شهر اهواز)»، فصلنامه جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، سال هشتم، شماره 2، صص 392-421.
واروفاکیس، یانیس (1403) تکنوفئودالیسم، آنچه سرمایه‌داری را نابود کرد، ترجمه سیامک کفاشی، تهران، بیدگل.
هارت، مایکل و آنتونیو نگری (1401) اَسمبلی، ترجمه فؤاد حبیبی، تهران، نگاه، چاپ دوم.
---------------------- (1402) امپراتوری، بیست سال بعد، ترجمه فؤاد حبیبی، تهران، نگاه.
هاروی، دیوید (1400) تاریخ مختصر نئولیبرالیسم، ترجمه محمود عبدالله‌زاده، چاپ پنجم، تهران، دات.
هان، بیونگ- چول (1400) جامعه فرسودگی، جامعه شفافیت، ترجمه محمد معماریان، چاپ ششم، تهران، ترجمان.
-------------- (1402) در میانِ جمع و طرد دیگری، ترجمه محمدراسخ مهند و مهدی پری‌زاد، تهران، بان، چاپ دوم.
Bataeva. E.& Chumakova-Sierova. A. (2022) Values in Visual Practices of Instagram Network Users, Conference on Integrated Computer Technologies in Mechanical Engineering–Synergetic Engineering, 992-1002.
Brown. W. (2015) Undoing the Demos: Neolibralism,s Stealth Revolution, New York, Zone Book.
Fuchs, C. (2017) Social Media: A Critical Introduction. London: Sage Publications.
Marcella a-Hood. M.& Marcella.R. (2023) Purposive and non-Purposive information behavior on instagram, Journal of Libraianship and information Science, 55 (3), 634-657.
Mckneely. B. Kim. J. Leung. C.& Pookulangara. S. (2020) Social Capital on Instagram: Application for Small Apparel Retailers, Journal of Marketing Development and Competitiveness, 14(4), 22-38.
Moore, J. (2021) Social Value, Content Value and Infinite Scroll’s Roles Towards Instagram Capturing Millennial Users in a State of Flow, (Doctoral dissertation, National College of Ireland).
Pradika, G. Rahyuda, K. Yasa, N.& Giantari, I. (2018) The Influence of Social Value on the Attitude of M-Advertising Users and the Purchase Intention of the Millenial Generation on the Instagram Application, European Journal of Business and Management, 10(12), 113-122.
Roberts. J. (2014) Social media and the neoliberal subject, Journal of Bristol university press digital, 16(1), 93-112.
Songkeng, S. Bahri, I. Musfira, M. Ahmad, R.& Syukur, M. (2023) Shifts in social values due to using social media Instagram towards adolescents in makassar city, Asian Journal of Engineering, Social and Health, 2(5), 354-362.
Varoufakis, Y. (2021) Techno-feudalism-replacing-market-capitalism, Journal of Commentary. https://www.project-syndicate.org.
[1] * نویسندۀ مسئول: استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آیت الله العظمی بروجردی(ره)، بروجرد، ایران k.javanmard@abru.ac.ir
[2] ** مربی، استاد مدعو گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آیت الله العظمی بروجردی(ره)، بروجرد، ایران farshadgoudarzi262@gmail.com
[3] 1. Songkeng
[4] . Bataeva and Sierova
[5] . Moore
[6] . Pradika
[7] . Roberts
[8] 1. Yanis Varoufakis
[9] 2. Michael Hardt
[10] 3. Antonio Negri
[11] 1. Byung-Chul Han
[12] 1. Zigmunt Bauman
[13] 1. Spss
[14] 2. Amos Graphics
